بررسی غارهای دستکند (کافر کلی) محور هراز شهرستان آمل: مجتبی صفری

بررسی غارهای دستکند (کافر کلی) محور هراز شهرستان آمل

با مطالعه موردی کافر کلی های روستای آب اسک و پلمون

جمشيد محمدي، مجتبي صفري، علي ماهفروزي

این نوشتار پیش از این در وب سایت انسان شناسی و فرهنگ به آدرس (http://anthropology.ir/node/13837) منتشر شده بود.

چکیده
غار های دستکند محور هراز که در منطقه کافر کلی نامیده می شوند، فضاهای دست کندی هستند که در محور هراز و نقاط مختلف منطقه بالا لاریجان، در میان بندها و پرتگاهها تراشیده شده است و در هیچ یک از نقاط ایران این غار های دستکند تا این حد متمرکز نیستند. اگر چه تفسیرهای فراوانی در مورد ساختن این گونه سازه ها در منطقه ایراد شده ولی گویا هنوز نمی توان در مورد علت ساختاری این فضاهای معماری و دوره (های) این سازه ها سخنی به قطع بیان کرد. از جمله فرضیه های مطرح شده در مورد این سازه ها این گونه است که: آیا این فضاهای معماری در دوره ماد ساخته شده اند(با موجودیت گوردخمه های منسوب به ماد در نقاط مختلف ایران و عراق امروزی). از جمله فرضیه های دیگر اینکه آیا این دخمه ها توسط برخی از مردمان ساکن در منطقه ایجاد گردید تا خود را از جمع تازه مسلمانان جدا کرده تا بهتر بتوانند بر آیین و کیش نیاکان خود باقی بمانند. و یا اینکه آیا فضاهای معماری در اوایل دوره اسلامی ساخته شده اند که در مقابل تهاجم اقوام تازه وارد مقابله می کردند. البته موضوع اخیر بیشتر می تواند درخصوص این غار های دستکند صادق تر باشد. نگارندگان این نوشتار سعی بر آن دارند تا ابتدا به معرفی غارهای دستکند حوزه مورد پژوهش و در نهایت به یک جمع بندی در مورد دوره های این سازه ها و علت ساختاری فضاهای معماری غارهای دستکند مسیر دره هراز شهرستان آمل بپردازند.

واژگان کلیدی: غار های دستکند، کافر کلی، دخمه، محور هراز .

مقدمه
در خصوص این دخمه ها کمتر در منابع مکتوب نامی از آنها و همچنین علت وجودی آن ها به میان آمده است. تنها تعداد انگشت شماری با کاربریهای متفاوت درباره آن اشاراتی داشته اند از جمله اعتماد السلطنه در سفر ناصرالدین شاه به این منطقه در باره کافرکلی های موجود آن می نویسد:سمت شمال روستای اسک محدود است به کوه کاروان که کوهی بی دامنه تندی است مشابه دیوار و از بنیان این کوه تقریباٌ تا دو ثلث آن مناره های بزرگ مصنوعی و سوراخهای که با دست انسان با کلنگ کنده است دیده می شود. تقریباٌ 200 الی250 سوراخ است. آنچه به نظر من می آید و باید همینطور از روی تخمین باشد در سوابق ایام وقتی که اهالی این بلد مذهب زرتشتی داشتند دخمه اموات بوده ،گرچه عقیده اهل بلد اینست که سکنه سابق اینجا را کنده بودند برای خودشان . این حدس صائب نیست. شاید شق اول صحیح باشد و حالا انچه دسترس است و ممکن است گوسفند به آنجا برود زاغه کرده اند انجا قدری بلند است و گوسفند نمی رود و آنچه انسان با نردبان صعود می کند آذوقه گوسفند می گذارند انجا هیچ نمی شود رفت. به حالت اولیه باقی است اگر صعود به واسطه طناب و غیره کنند محتمل است استخوان آدم پیدا شود. اما اهالی معتقدند که آنجا دخمه اموات (گور دخمه)است. زرتشتیان که قبل از اسلام در منطقه پلهار می زیستند اموات خود را در درون این سوراخها می گذاشتند که پرندگان از آنها تغذیه می کردند و استخوان هایشان را درون دخمه می گذاشتند . در جایی صادق هدایت از این غارها به نام کاخ ییلاقی دیو سپید یاد کرده است و از آنچه اهالی از آن یاد دارند حدوداٌ سال 1348 بود آنزمان دو نفر ب داخل این غارها می روند به این صورت که از منطقه امین سر با فرو بردن میله آهنی و نصب ریسمان طنابی بر صخره می پیچیدند و نفر اول بالای طناب ایستاده و نفر دوم به وسیله طناب داخل غار می رود و در آن غار یک گرز سنگی و یک سپر سنگی که طوری نقش داشت که از جای دست تا سر گرز شبیه مار بود و نقش مار طوری بود که به دور چوبی پیچیده باشد. این سپر و گرز بیرون آورده و از روستا خارج می کنند و با پیگیری چند نفر از اهالی موزه ایران باستان هیچ اثری از آن نمی بینند و این اشیای تاریخی به غارت برده می شود، البته در این مورد سندی در دست نیست(قاسمی،1380، ستوده، 1366).
همان طور که ذکرشد این مجموعه ها در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در ایران منحصر بفرد است، در طول دره هراز از آبادی اسک مرکز قدیم بالا لاریجان شروع و تا روستای پنجاب بطول 42 کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره هراز و همچنین در چند دره فرعی در حد فاصل این دو محل قرار دارد. و جالب اینکه 6 نقطه از این غارها در کنار جاده هراز و دره رودخانه هراز واقع شده اند و مابقی طی چندین کیلومتر و در فاصله دورتری از تنگه هراز قرار دارند. در تمامی منطقه بالا لاریجان آثار باستانی فراوانی مانند بقایای راههای ساخته شده از دوران ساسانی تا قاجار و دهها مقبره ، امامزاده، قلعه ، پاسگاه و آتشگاه بچشم می خورد که تمامی این مکانها نشان از اهمیت بسیار بالای این منطقه ، از زمانهای دور تا به اکنون دارد.

موقعیت جغرافیای حوزه پژوهش
شرایط زیست محیطی و جغرافیایی، از گذشته تا به حال، در زندگی بشر نقش تعیین کننده ای را داشته است. این واقعیت سبب می شود تا برای درک تحولات فرهنگی جوامع و یافت مسیر تحولشان، شرایط زیست محیطی و جغرافیایی آن را مورد مطالعه قرار دهیم، در غیر این صورت نمی توانیم تحولات فرهنگهای گذشته را درک نماییم. در واقع درک اوضاع جغرافیایی و زیست محیطی که نیاکان ما در آن می زیستند برای درک عمومی تحولات فرهنگها و تمدن های باستان ضروریست (علیزاده،1380).
استان مازندران با مساحتی بالغ بر 23833 کیلومتر مربع بین 35درجه و 36دقیقه تا 36 درجه و 58 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 21 دقیقه تا 54 درجه و 8 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویج قرار گرفته است (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 313:1379). مازندران در منطقه معتدل نیمکره شمالی واقع می باشد. واقع شدن سلسله جبال مرتفع االبرز در جنوب استان به مانند سدی در مقابل منابع عظیم رطوبت دریای وسیع مازندران در شمال قرار گرفته که نقش بسزایی دراقلیم مازندران ایفا می کند. استان مازندران از شمال به دریای مازندران، از شرق به استان گلستان، از سمت جنوب به استانهای سمنان، تهران و قزوین و در غرب با استان گیلان همسایه است. این استان به دو قسمت جلگه ای و کوهستانی تقسیم می شود. جلگه ها، کناره های دریای مازندران را در بر می گیرد و بخش کوهستانی متشکل از رشته کوه البرز که به صورت دیواری عظیم و مرتفع پوشیده از جنگلهای سرسبزخط ساحلی و جلگه های حاشیه دریای مازندران را محصور کرده است ( صفوی ، 1379: 81- 82). شهرستان آمل در بخش میانی استان مازندران با وسعتی بالغ بر 4/3074 کیلومتر مربع 12 درصد از کل مساحت استان را در بر می‌گیرد و شامل 8 دهستان و382 آبادی و سه بخش و به سه نقطه شهری تقسیم میشود (سالنامه آماری، 1382). شهر آمل مرکز شهرستان آمل می‌باشد که در قسمت شمالی شهرستان بر سر راه تجارتی و توریستی تهران به سواحل جنوبی دریای مازندران و شهرهای شمال کشور از طریق محور هراز قرار دارد. با بررسیهای صورت گرفته در محور هراز به فاصله 42 کیلومتر از روستای اسک تا پنجاب از بخش نمارستاق در 13 نقطه با تعداد متغییر غارهای دست کندی مواجه هستیم که در دل کوه کنده شده اند و جالب اینکه 6 نقطه از این غارها در کنار جاده هراز و دره رودخانه هراز واقع شده اند و مابقی طی چندین کیلومتر و در فاصله دورتری از تنگه هراز قرار دارند.
بررسی غار های دستکند محور هراز: غارهای دستکند محور هراز برای سهولت حفر در طبقات خاکسترهای بجا مانده از فوران کوه دماوند و همچنین بعضی از نقاط در طبقات رسوبی حفر گردیده است. غارها ی دستکند محور هراز شامل :
1-   غارهای دستکند روستای آب اسک
2-   غارهای دستکند روستای نیاک
3-   غارهای دستکند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز
4-   غارهای دستکند تخته پل. بین روستای نیاک و پلمون
5-   غارهای دستکند دارسون در 3 کیلومتری شهر رینه
6-   غارهای دستکند روستای گیلاس
7-   مجموعه غارهای دستکند روستای پلمون
8-   غارهای دستکند روستای کنار انجام
9-   غارهای دستکند روستای آبگرم
10-   غارهای دستکند روستای گزانه و ملار
11-   غارهای دستکند روستای بایجان
12-   غارهای دستکند روستای کهرود و کیان
13-   مجموعه غارهای دستکند روستای پنجاب
غارهای دست کند را می توان از نظر کاربری به چهار دسته تقسیم نمود: الف: زندگی موقت و دفاعی     ب:زندگی دایم ج: آیینهای مذهبی و تدفین د: معدن (جوانشاد، 1379). لذا غارهای دستکند حوزه مورد این پژوهش نیز می تواند جهت اسکان و زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. وجود اتاقهای متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی – تالار و مکانهای پخت و پز موید این مطلب می باشد که در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز کاربرد داشته است. طبقات دوم عمدتا با رویکرد دفاعی و دیده بانی ایجاد گردید. در واقع با حفر چاله ای روبروی روزنه و نورگیر ، یک شخص مسلح می توانست به راحتی در حالت نشسته جای گرفته و به دیده بانی از محیط اطراف بپردازد.
قالب غارهای دستکند مانند غارهای میمند- کندوان – غارهای خوزستان- شیراز و همدان یا در بعضی از کشورها مانند تونس با کندن کف زمین در قطرهای بسیار بزرگ بصورت مدور تا عمق 6 یا 7 متری و ایجادغارهای متعدد در دورتا دور داخلی آن جهت سکونت دائمی یا فصلی از آنها استفاده می کنند. ولی جالب اینجاست که غارهای محور هراز تماما در دل کوه و در طبقات به سمت قله و بالا ساخته شده اند. از نظر آب و هوایی لاریجان کاملا کوهستانی است ، درواقع بخش عمده ای از سال هوا در اینجا سرد می باشد اگر این دخمه ها صرفا جهت زندگی بوجود آمده باشند مثل اکثر دخمه هایی که در بالا از آنها نام برده شده است می بایست در دل زمین کنده می شدند تا در مقابل باد و بوران و وضعیت بد جوی در امان باشند اما اینگونه نیست ، تنها دلیلی که می توان از چیستی آن سخن به میان آورد بحث استفاده مقطعی و در مواقع اضطرای و حالت تدافعی بودن این دخمه ها می باشد .

بررسی غار های دستکند (کافرکلی) روستای آب اسک و پلمون
ایجاد این دخمه ها در بعضی از قسمتها به بیش از صد متر می رسد و برای کاوش و بررسی آنها بجز استفاده از وسایل کوهنوردی راه دیگری وجود ندارد و دلیل حفرآنها در ارتفاع زیاد بخاطر داشتن دید کافی و نظارت بر اطراف می باشد در واقع این نوع ساختار در جهت مقابله و مواجهه با حملات د شمن بسیار حائز اهمیت است. دهانه غارها بخاطر سرمای بیش از حد منطقه در زمستان عموما در اندازه های کوچکی حفر شده بطوری که در اکثر آنها باید به حالت خمیده وارد شد و در تعداد بسیاری از آنها هنوز جای اتصال درب به چشم می خورد.
ساختمان داخلی این غارها کلا نظم خاصی ندارد، تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند . اکثر این کلونیهای دستکند دارای اتاقهایی متعدد همراه با نورگیرها و مکانهای دیده بانی ، سرویس بهداشتی در طبقات بالا(پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می کرد) و آشپزخانه تشکیل شده است .
غار دستکند (کافرکلی) روستای پلمون: به فاصله 85 کیلومتری از آمل و در فاصله 700 متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای پلمون جاده ای که به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می رود در سینه کش کوهی سترگ دخمه هایی در دل کوه کنده شده اند که چشم هر بیننده ای را خیره می کند تقریبا 35 دهنه با ابعاد متغیر شبیه به آسمانخراشهای امروزی تا ارتفاع صد متری در میان طبقات خاکسترهای آتشفشانی ایجاد گردیده اند. این دخمه ها بصورت پناهگاه ومانند دژ مستحکمی است که راه یابی به بعضی از قسمتهای آن سخت و غیر ممکن است و تنها راه دسترسی به آنها گونه که اشاره گردید نیاز به ابزار و وسایل صخره نوردی است . از جهت های شمالی – شرقی و همچنین سمت غربی دسترسی به دخمه غیر ممکن است و تنها از جهت جنوبی می توان به داخل این کلونی نفوذ کرد .
این دخمه سنگی یکی از شاخص ترین نمونه ها در محور هراز و حتی ایران است، تعدد طبقات با همدیگر در ارتباطند ، تزیین دیواره بعضی از اتاقها از کف تا به ارتفاع 60 سانتیمتر با کاهگل و گل اخری (در دخمه سنگی آب اسک نیز همین مورد وجود دارد)، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای کلی که در بالا ذکر گردید تنها بخشی از خصوصیات ویژه کافر کلی روستای پلمون می باشد که بدان اشاره شده است .
کوهی که در آن این دخمه ایجاد گردید (بعلت نوع سنگ ) آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با کلنگ و دیلم کنده می شوند ، هنوز زخمه کلنگ مردان گذشته بر پیکره آن برجای است.
در داخل اتاقها تاقچه های کوچک و بزرگ (رف RAF) جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی در آن به چشم می خورد. در یکی از این اتاقها (طبقه اول) ستونهای سنگی چسبیده به کف و دیواره غار به ارتفاع 50 سانتیمتر و قطر 20 سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاده شده است که احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می کردند ، نمونه آن در غار میمند کرمان نیز به چشم می خورد و تا به اکنون نیز از آن جهت همین کار استفاده می کنند.
با بررسی میدانی در اطراف غار پلمون چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمد. در فاصله 800 متری از دخمه سنگی پلمون ، راه آسفالته ای برای دستری به شهر رینه ایجاد شده است در سکشن این را در چندین نقطه استخوانهای انسانی بدست آمده است با توجه به اظهار نظر اهالی مبنی بر وجود قبرستان در این منطقه ، نیاز به کاوش علمی می باشد چراکه یکی از المانهای قابل استناد و اعتنا در علم باستانشناسی یافتن قبرستان ساکنین و نوع تدفین و احیانا وجود اشیاء در آن به هرچه نزدیکتر شدن به علت چیستی ساختار غارها کمک شایانی خواهد نمود.
غار های دستکند (کافرکلی ) روستای آب اسک: این دخمه ها در شمال جاده هراز و در مجاورت رودخانه هراز و در شرق روستای آب اسک ، به فاصله 90 کیلومتری آمل در دل کوهی بلند کنده شده است. رودخانه هراز در پای کوه قرار دارد ، با توجه به توپوگرافی منطقه به احتمال فراوان در زمان زیست مردمان دخمه، آب رودخانه بالاتر از سطحی بوده که در حال حاضر در جریان است. دخمه های سنگی به فاصله چند متری از دامنه کوه کنده شد. در بعضی از قسمتها نیم متر تا پرتگاه بیشتر فاصله ندارد. غار های دستکند (کافرکلی) اسک از نظر تعداد کمتر از غار های دستکند پلمون می باشد فقط یکی از این دخمه ها دو طبقه می باشد و راه ورودی آن از دیواره شرقی طبقه اول با کندن چند جای پا به درون آن می توانستند نفوذ کنند این در حالی می باشد که را ه ورود به طبقات بالا در دیگر دخمه های مسیر هراز اکثرا از طریق سوراخی در سقف میسر می باشد .
بعضی از آنها دارای سکوهایی به ارتفاع 60 سانتیمتر و به طولهای متفاوت هستند. ورودیها به اشکال قوسی و طاق مانند همچنین برخی از آنها دارای نورگیر می باشند می توان اینگونه تصور نمود که کافرکلی های اسک قدیمی تر از کافرکلی پلمون می باشد چون این دخمه ها بسیار ساده و ابتدایی درست شده اند و کمتر ساختار دخمه های پلمون در آن مشاهده می شود.
بار بررسی غار دستکتد آب اسک تنها یک غار در دو طبقه بسیار زیبا ساخته شده است شامل یک اتاق روباز با یک طاقچه در جهت شرقی، طبقه دوم با یک سکو ، ورودی قوسی شکل ، اتاقی به ابعاد یک متر در دو متر، در جهت شرق این اتاق دالانی به طول یک با ارتفاع یک که یک شخص بصورت خمیده می تواند وارد فضایی وارد گردد که در واقع شامل یک سرویس بهداشتی به همراه یک (احتمالا) حمام با سکویی به ارتفاع نیم متر و به طول یک مترو نیم ایجاد شده است.
لازم به ذکر است در حال حاضر بخشهایی از غار های دستکند روستای آب اسک توسط روستاییان بومی دامدار تبدیل به آخور و محل نگهداری علوفه و دام شده است و یا اینکه این دخمه ها در ابتدا با همین نوع کاربری ایجاد شده باشند. لازم به توضیح اینکه تنها ما فقط در دخمه های روستای فوق الذکر کاربرد دوگانه آن را به این صورت وسیع مشاهد می کنیم .
در بررسی و تحقیق از غار های دستکند دارسون در فاصله 3 کیلومتری شهر رینه و دخمه سنگی روستای پنجاب تقریبا ساختار و المانهای مشابه ای با دخمه های پلمون و روستای آب اسک را در خود دارا می باشند. در این راستا دخمه دره آینه ممنون در مسیر جاده هراز و روبروی روستای نیاک، تنها در دو طبقه و در نوع خود منحصر بفرد نیز مورد بررسی قار گرفته است ، تنها دخمه سنگی تخته پل مابین دخمه پلمون و دره آینه ممنون ، با ساختار خطی و افقی (بدون قرار گرفتن طبقات روی یکدیگر)به علت صعب العبور بودن هیچگونه بررسی روی آن صورت نپذیرفته است و در هیچ منابع کتبی دال بر حضور در آن و کنکاش علمی ثبت و ضبط نگردیده است .

حاصل سخن
با توجه به نتایج تحقیقات به عمل آمده می توان نتایج زیر را در مورد موجودیت ساختارهای معماری غار های دستکند (دخمه ای سنگی) محور هراز شهرستان آمل که در دل صخره های کوه البرز کنده شده اند ابراز داشت. دلیل ارجاع این غار های دستکند (دخمه ها) به دوران تاریخی حکومت مادها شاید این باشد که اصطلاحا لغت دخمه با نام ماد مترادف گشته است به علت وجود گوردخمه های کورخ کیج قیزقاپان یا داودختر... و هر جا نمونه هایی از این دخمه ها یافت شود خود بخود ذهن ها به این سمت کشیده می شود. و دخمه های محور هراز نیز از این امر مستثنی نیست.
اما با توجه به بررسی های صورت گرفته نگارندگان انتساب دخمه های محور هراز به دوره ماد را با توجه به تفاوت نوع معماری دخمه های محور هراز با دخمه های منتسب به دوران ماد (نظیر عدم وجود نقش برجسته ، المانهای معماری چون، ته ستون، ستون، بارولیف و سازه های معماری مشابه که در گور دخمه های منتسب به ماد دیده می شود)، قابل پذیرش نمی دانند. زیرا دخمه های محور هراز عاری از هر گونه تزیین و کتیبه هستند و همچنین دخمه های محور هراز کاربری مسکونی، دژ ودیده بانی داشته اند(دایمی یا موقت) اما گوردخمه های مادی کاربری تدفین داشته اند. غار های دستکند محور هراز با توجه به سازه معماری و تقسیمات فضای داخل آن که شامل: آشپزخانه، حمام، سرویس بهداشتی ، نورگیرها و روزنه های دیده بانی ، احتمالا در شرایط خواص از آن استفاده می کردند. شرایطی ویژه از نظر سیاسی، چون با توجه به دشتهای میان کوهی در منطقه، هیچگاه انسان هوشمند متمدن به آسانی نمی تواند محیط آرام همراه با آسایش را ترک کرده و به این مناطق سخت، صعب العبور و کوهستانی را برای سکونت انتخاب کند.
وجود این معماری بدون شک در شرایط خاص و بخاطر دفاع در مقابل حملات مهاجمین ایجاد گردیده اند همانگونه که میدانیم در قرون اولیه اسلامی صفحات مازندران یکی دو قرن از پذیرش آیین جدید سر باز زدند و در مقابل تازه واردان مقاومت کردند و این مقاومتها در این بخش از طبرستان نمی تواند دور از ذهن باشد. آیا این دخمه ها با توجه به ادله های ساختاری و مکانی (مشرف بر جاده و تنگه هراز) نمی تواند محلی برای مقابله با هجوم اعراب باشد؟ به طور کلی می توان بیان کرد که غار های دستکند محور هراز (کافر کلی ها) احتمالاًَ مامن و مسکن گروههایی بوده که بعد از ورود اسلام به مازندران خود را از جمع جدا کرده، حال آنکه به آیین و مسلک خود پافشاری می کردند و به دلیل عدم پیوندی که با تازه مسلمانان داشتند به فاصله کمی دورتر از آنان با ایجاد دخمه ها و غارهای دستکند روزگار می گذراندند.

نویسندگان به ترتیب

کارشناس باستان شناسی و مسئول یگان حفاظت میراث فرهنگی شهرستان آمل
عضو هئیت علمی گروه باستان شناسی موسسه غیرانتفاعی نیما و مدرس دانشگاه غیرانتفاعی مازیار
کارشناس ارشد باستان شناسی و مدیر پژوهشی سازمان میراث فرهنگی استان مازندران

منابع:
دمورگان، ژاک، 1338، هیئت علمی فرانسه در ایران(مطالعات جغرافیایی)، ترجمه کاظم ودیعی، انتشارات چهر تبریز، جلد اول.
ستوده، منوچهر، 1366، از آستارا تا استرآباد، شامل بناها و آثار تاریخی مازندران شرقی، جلد چهارم، بخش اول، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
جوانشاد، علی، 1378، غار و غار نورد، چاپ صاحب کوثر، چاپ دوم، تهران.
صفوی، یحیی،1379، جغرافیای نظامی ایران؛ جلد دوم ، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
مرکز آمار ایران،1383، سالنامه آماری استان مازندران؛ ساری : معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت وبرنامه ریزی.
علیزاده، عباس، 1383، تئوری و عمل در باستان شناسی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران
قاسمی، فاطمه،1380، دیدنیهای روستای نیاک.

بررسی غارهای دستکند (کافر کلی) محور هراز شهرستان آمل: مجتبی صفری