نقاشی روی پارچه

قدیمی ترین مدرک مربوط به چاپ پارچه را از نقش دیواره های مقابر مصری مربوط به دو هزار هزار و صد سال ق.م بدست آورده اند و کهن ترین نشانه های موجود که از ساختن قالبهای شبیه قالبهای قلمکار حکایت دارد نیز در همین زمان با پارچه های باز یافته از قبور " سکاها" مکشوفه در سرزمین مصر است.
قدیمی ترین قالبهای تراشیده شده از سنگ همراه با آثار سفالی سده های چهارم و پنجم میلادی در حفاریهای نیشابور بدست آمده اند که در فواصل نقوش آن آثار باقی مانده از پشم به چشم می خورد. باتیک یکی از انواع چاپ سنتی است که بوسیله ماده ای مقاوم (ترکیبی از سقز, موم و پارافین ) بر روی پارچه ابریشم انجام می شود. صورت ابتدایی این پارچه در کشور چین و سپس در جزیره جاوه اندونزی رایج شد و به تدریج در کشورهای دیگر دیگر صادر شد. هر سرزمین با توجه سنت, سلایق و ذوق خود در آن تحولی ایجاد کرد. این هنر قبل از اسلام از طریق جاده ابریشم و بوسیله تجار آذربایجانی به ایران آمد و در آغاز بصورت ابتدایی آن (باتیک تک رنگ) در شهر تبریز رایج بود. صورت ابتدایی چاپ باتیک بدین ترتیب بود که از ترکیب برگ درخت مو, سود سوز آور و خاک رس ماده ای مقاوم و چسبناک بدست می آوردند و قسمتهایی از پارچه را بوسیله قلم مو با این ماده می پوشانده و تمامی پارچه را رنگرزی میکردند. پس از شستشوی پارچه قسمتهایی آغشته به چسب به رنگ اصلی پارچه و قسمتهای دیگر رنگین می شد.
در ایران به جای برگ موز از پیه گوسفند , موم خالص عسل و سقز خام این ماده را می ساختند که نام بین المللی آن " واکس باتیک " و در آذربایجان به "روغن کلاقه ای" موسوم است. در بدو ورود به ایران, چاپ باتیک به رنگ سفید بر زمینه مشکی انجام می شد که طرحهای آن به پر کلاغ شبیه بود و از این رو بنام کلاغه ای یا کلاقه ای شهرت یافت. پس از مدتی رنگ قرمز را با رنگ سفید بکار بردند که بصورت خال هایی بر زمینه سیاه یا سرمه ای ایجاد می شود. و به آن " سفید فلفلی" می گفتند و بر روی کرباس و با قابهای چوبی در اصفهان انجام می شد. از دوره صفویه, چاپ پارچه ابریشم به روش کلاقه ای در اسکو, کهنمو و باویل آذربایجان شرقی رواج یافت. چاپ قلمکار نوعی دیگر چاپ سنتی روی پارچه کتان, کرباس و ... می باشد که نقش های روی آن بوسیله قالب یا مهر چوبی ایجاد شده است. علت نامگذاری " قلمکار " به شیوه ابتدایی تولید آن باز می گردد, که در گذشته با قلم روی پارچه طرحهای مورد نظر را نقاشی ( به اصطلاح قلم گیری ) کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه ای, رنگها را بر آن تثبیت می کردند. به مرور و به جهت دسترسی و ایجاد یکنواختی و هماهنگی نقوش, استفاده از مهرهای چوبی, جایگزین قلم مو شد. به نوشته محققین, قلمکار سازی از اوایل قرن هفتم هجری قمری و هم زمان با حمله مغول در ایران رایج بود. قدیمی ترین قلمکار ابریشمی در مجموعه " ژرم پشون" نگهداری می شود و متعلق به قرن 12 ه.ق است و ظاهرآ متعلق به اصفهان می باشد. رونق قلمکار سازی ایران از دوره صفوی آغاز و به اواسط دوره قاجار ختم می شود. شهر اصفهان یکی از مراکز عمده این هنر بود. در این شهر هنرمندان قلمکار ساز به تولید و عرضه محصولات مختلف قلمکار با عالیترین کیفیت می پرداختند. یزد از دیگر مراکز تهیه پارچه قلمکار بود. از میان قلمکارهای ویژه البسه یک نوع به نام " دگله " معروف بود که بر لباسهای مردانه و زنانه تهیه می شد. قلمکار کاربردهای دیگری نظیر پارچه های سفره, دستمال, سجاده, پرده, رو میزی, رو تختی, رویه کوسن و ... دارد. مراحل چاپ كلاقه اي ( باتيك ) :

1- صمغ گيري ابريشم :
قبل از چاپ ، پارچه را رنگ پذير مي كنند . مقداري آب وصابون را در ظرف مسي تا 50درجه سانتي گراد حرارت مي دهند ، سپس كربنات دو سود را به آن افزوده و حل ميكنند . پارچه را به مدت نيم ساعت در اين محلول قرار داده ، مي جوشانند تا كاملا" سفيد شود . سپس با آب سرد آبكشي ، خشك و اطو مي كنند تا براي چاپ آماده شود .

2- ساخت قالب :
براي ساختن قالب ، ابتدا نقشه اصلي را روي كاغذ كشيده ، رنگ مي كنند . سپس نقشه را به تفكيك رنگ روي كاغذ هاي ديگر كپي كرده ، هرقطعه را با چسب روي تخته سه لا چسبانده و اطراف آنرا مي برند . براي طرحهاي ظريف ورقه آهني مناسب تر است . با چسباندن قطعه هاي بريده شده روي سطح قالب ، ديگر قالبهاي مثبت ومنفي آماده مي شود .

3- تهيه واكس باتيك :
سقز را در ظرف مسي و با حرارت ذوب مي كنند بطوريكه پخته و كف آن كاملا" از بين برود . در مرحله بعد پيه و سپس موم را افزوده و مي جوشانند تا بخوبي مخلوط شود . در پايان محلول حاصل را از صافي ريز عبور داده تا آماده مصرف شود . با اين ماده مقاوم به وسيله قابهاي نقش يا لوله هاي هدايت كننده ماده مقاوم ( تيان ) مي توان به طرح اندازي بر روي پارچه پرداخت . پس از رنگ آميزي ، اين ماده مقاوم از روي پارچه برداشته مي شود .

4- رنگرزي :
سه نوع رنگ براي رنگرزي ابريشم طبيعي موجود است :
- رنگهاي ري اكتيو
- رنگهاي جوهري ( رنگهاي بازيك و بازيكا )
- رنگهاي گياهي

5- باتيك گيري :
به معني زدودن پارچه از واكس باتيك در پايان رنگرزي مي باشد . بدينصورت كه مقداري پيه خالص گاو يا گوسفند را در ظرفمسي ريخته با حرارت دادن آب مي كنند و پارچه
چاپ شده را در ظرف غوطه ور مي كنند و مرتب حركت مي دهند تا بدينوسيله واكس باتيك در پيه حل شود ، پارچه را بيرون آورده ، مي فشارند ، تا درجريان هوا سرد شود .

6- شستن پارچه :
براي شستشوي پارچه بايد از صابون بدون سود و رنده شده استفاده كرد . صابون رنده شده را در ظرف آب حل مي كنند و روي حرارت بتدريج مي جوشانند . پارچه باتيك گيري شده را در ظرف آب گرم ديگري قرار داده و با آب صابون تهيه شده مي شويند. در بعضي موارد پس از شستشو و خشك شدن پارچه ، آنرا با نشاسته و سريشم آهار مي دهند.
شيوه هاي گوناگون چاپ باتيك :

5- چاپ مستقيم :
در اين شيوه چاپ ، رنگ بصورت مستقيم و به وسيله قلم موي پهن ، روي استامپ قالب ، بر روي پارچه قرار مي گيرد .

6- چاي برداشت :
در اين روش ابتدا پارچه رنگرزي و سپس به كمك چاپ ، رنگ زمينه پارچه طبق طرح برداشته مي شود.

7- چاپ با شابلون :
با قرار دادن شابلون نقش بر روي پارچه و استفاده از غلطك رنگ ، طرح و رنگ بر روي پارچه منتقل مي شود .

8- نقاشي باتيك بر روي پارچه ابريشمي :
در اين روش قسمتهايي از پارچه به كمك ماده مقاوم و به وسيله قلم مو تيان ( Tiyan) پوشانده مي شود و بخش هاي ديگر به وسيله قلم موي مخصوص آبرنگ و با استفاده از رنگهاي ري اكتيو ، بازيك ، رنگهاي خميري مانند اكروليك و ... ، رنگ گذاري مي شود .

9- شيوه تار عنكبوت ( باتيك شكسته ) :
پس ازايجاد طرح به كمك ماده مقاوم و رنگ آميزي پارچه ، قبل از برداشتن ماده مقاوم ، با مچاله كردن پارچه ، موم روي آنرا تركدار مي كنند و مجددا" پارچه را رنگ آميزي مي كنند . بدين ترتيب رنگ در تركهاي موم نفوذ كرده و نقوش جالبي بر روي پارچه پديد مي آيد .

10- شيوه باندا:
در اين روش ، پس از تا كردن ، گره زدن يا پيچيدن پارچه ، آنرا با مقداري نخ نايلوني نازك محكم مي بندند . به قسمتهاي مورد نظر رنگ مي زنند ( در رنگ فرو مي برند و يا با قلم مو به پارچه رنگ مي زنند ) . سپس پارچه را مي شويند ، نخها و گره ها را باز مي كنند و آنرا خشك مي كنند . در اين روش مي توان به تعداد رنگهاي مورد نظر اين مرحله را تكرار كرد و مانند شيوه چاپ واكس گذاري و سپس واكس گيري كرد تا رنگها ثبات بيشتري داشته باشند .

-11 شيوه بدون رنگرزي و بدون تهيه رنگ براي نقاشي :
- چاپ با استفاده از شمعهاي رنگي روي پارچه ابريشم طبيعي
- شيوه پاشيدني : با اغشته كردن پر يا ساقه هاي جارو و ... در واكس باتيك داغ و پاشيدن آن بر روي پارچه و رنگ آميزي آن .
- شيوه قلم موئي با استفاده از قلم موي پهن براي زدن واكس به پارچه و سپس رنگ زدن آن .

نقاشی روی پارچه

مطالب مشابه :

نقاشی روی پارچه

نقاشی روی پارچه

برگزاري مسابقه نقاشي روي پارچه به مناسبت هفته محيط زيست

ويژگيهاي پارچه براي چاپ باتيك :