نگاهی به آموزش متوسطه نقاشی در ایران

مفدمه

بیش از یک و نیم قرن از ایجاد تحولات اساسی در نظام آموزشی ایران گذشته است. تاسیس دارالفنون (1268ه.ق) به وسیله امیرکبیر را می توان نقطه آغاز این تحولات به حساب آورد، و این در نتیجه گسترش روابط با کشورهای اروپایی (خصوصا روسیه، انگلیس و فرانسه) از زمان فتحعلی شاه بود که طی آن برخی از شیوه های نظامی، اداری و آموزشی وارد ایران گردید.

اعزام محصل به اروپا، ترجمه کتابهای لاتین به فارسی، و استخدام معلمین خارجی از اقدامات عباس میرزا (پسر و ولیعهد فتحعلی شاه) و پس از آن امیرکبیر بود که منجر به گسترش فرهنگ غربی در تمام شئون زندگی اجتماعی و سیاسی این مرز و بوم شد.

علاوه بر اعزام محصل به خارج، در دوران محمدشاه قاجار، اجازه تاسیس مدرسه به میسیونرهای غربی داده شده و آنها اقدام به تاسیس مدارس چندی به شیوه غرب در ایران نمودند.

مدرسه آمریکایی "پرکینز" در ارومیه (1254ه.ق)، مدرسه فرانسوی "اوژن بوره" در تبریز (1255ه.ق)، و تعداد دیگری در تهران، تبریز، همدان و رشت ایجاد شدند تا آموزش و پرورش ایران وارد مرحله نوین خود گردد.

در 1275ه.ق پس از فراغت نخستین گروه محصلین دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه 42 نفر از آنان برای تکمیل تحصیلات در رشته های مختلفی مانند چینی سازی، چاپ، کشاورزی، نقاشی، عکاسی، ماهوت بافی، مخمل بافی، کاغذ سازی، نظام، ذوب آهن و قالب سازی به پاریس اعزام شدند.

در این مقال کوتاه فرصت پرداختن به تحولات نظام آموزشی نبوده و تنها به همین نکته بسنده می کنیم که در دوران قاجاریه، شعبه نقاشی "دارالفنون"، "نقاشخانه دولتی" و نیز "مدرسه صنایع مستظرفه" تنها مراکزی بودند که با هدف آموزش و نه تولید هنری به تربیت هنرمندان در رشته نقاشی پرداختند.

همگام با تحولات سیاسی و اجتماعی صورت گرفته در خصوصا یک سده گذشته، هنر نقاشی نیز به تغییرات و تحولات بسیاری دچار گردیده، دسته بندی هایی به وجود آمده و تاثیر این تغییرات به نوعی بر نظام آموزشی نیز قابل مشاهده بوده است.

در این مقاله سعی شده است دلایل افت کیفی تدریجی آموزش نقاشی در متوسطه را پس از یک عبور تاریخی از ابتدای قرن حاضر تا دهه 70 بررسی و نتایجی از آن حاصل کنیم.

نگاهی تاریخی به مراکز هنرستانی آموزش نقاشی

آموزش نقاشی در دارالفنون

افتتاح شعبه نقاشی دارالفنون 8 سال پس از تاسیس آن، در سال 1278ه.ق به سرپرستی علی اکبر مزین الدوله نطنزی کاشانی صورت پذیرفت. در این مرکز طول دوره ها و شیوه آموزشی کاملا مشخص نیست و از گفته های شاگردان آن می توان مواردی را برداشت کرد: "...هشت سال تقریبا در مدرسه بودم..." و "...در آنجا صورتی ساختم از روی عکس..." و یا "...چون علاوه بر نقاشی تحصیل در یکی از رشته های دیگر هم اجباری بود، من پیاده نظام را انتخاب کردم..."[1]

نقاشخانه و چاپخانه دولتی

در همین سال 1278 ه.ق نخستین هنرستان نقاشی به شیوه امروزی به نام نقاشخانه و چاپخانه دولتی به دست میرزا ابوالحسن غفاری ملقب به صنیع الملک افتتاح گردید.

شیوه آموزش این هنرستان برخلاف ادعای مطرح شده در اعلانها، مطابق سیاق فرنگستان نبوده و بیشتر بر تقلید و کپیه برداری از آثار استاد و باسمه ها و کپیه های موجود از آثار هنرمندان رنسانس بوده و بیش از آن که از شیوه های آموزش فرنگستان متاثر باشد، از الگوهای متداول ایرانی (تهیه سرمشق توسط استاد و تقلید آن توسط هنرجو) تاثیر گرفته است. مورد قابل توجه دیگر این که به غیر از خود صنیع المک، استادان دیگری در این مرکز به آموزش شاگردان پرداخته اند که از آن جمله عباس نقاشباشی است که نامش ثبت تاریخ گشته است.

مورد با اهمیت دیگر خبر از وجود کتابی مختص آموزش نقاشی است که البته نسخه ای از آن به دست نیامده و تنها در اعلانها از آن نام برده شده است.

غیر از موارد ذکر شده این هنرستان کارکرد دیگری نیز همانند نمایشگاههای امروزی داشته است و آن را می توان نخستین نمایشگاه نقاشی ایرانی دانست.

این هنرستان تا زمان فوت صنیع الملک در سال 1283ه.ق (یعنی تنها به مدت 4 سال) دایر بود و پس از آن کلیه آثار باقیمانده از آن توسط ناصرالدین شاه جمع آوری شد و در جنب تالار برلیان موزه کوچکی از آن ترتیب داده شد.[2]

مدرسه صنایع مستظرفه تهران

در آغاز دوران مشروطیت، با هدف اعتلا و اشاعه هنرهای ملی عنوان وزارت معارف و اوقاف به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه تبدیل و در آن وزارتخانه اداره صنایع مستظرفه زیر نظر "استاد میرزا محمد غفاری ملقب به کمال الملک" تشکیل و به کوشش وی در سال 1329ه.ق (1290شمسی) مدرسه صنایع مستظرفه در باغ نگارستان تاسیس گردید.

"مدت تحصیل در این مدرسه پنج سال بود – سه سال متوسطه و دو سال عالی- شاگردان پس از فراغت از تحصیل موفق به اخذ گواهی نامه به امضای کمال الملک می شدند."[3]

"دوره تحصیل در این مدرسه چهار تا شش سال بود و شاگردان پس از آموزش به دریافت گواهینامه ویژه ای از طرف کمال الملک نائل می شدند."[4]

در بدو تاسیس این هنرستان فقط در آن رشته نقاشی دایر بوده و بعدها مجسمه سازی و شعب دیگر هم شروع شد.

کتاب "تاریخچه هنرستانهای هنرهای زیبا" رشته های مدرسه کمال الملک را به نقاشی و مجسمه سازی محدود می کند:

"در این مدرسه هر سال حدود 40 شاگرد به هنرآموزی در رشته نقاشی و مجسمه سازی مشغول بودند که هنرمندان ارزنده ای از میان آنان برخاستند."[5]

همچنین سنت بازدید از هنرستان نیز که از نقاشخانه آغاز شده بود در این هنرستان نیز ادامه یافت.

"چون مدرسه صنایع مشتظرفه نخستین مدرسه جدیدی بود که در آن حرف و هنرهای مختلف تعلیم داده می شد، لذا شروع به کار این مدرسه را در واقع آغاز آموزش حرفه ای در مدارس ایران می دانند."[6]

از مواردی که می توان در مورد شیوه های آموزشی در این مدرسه ذکر کرد، برخورد مستقیم با موضوع است. موردی که (به احتمال قریب به یقین) تا پیش از این در نگرش آموزشی در ایران بی سابقه بوده است.

با استعفای کمال الملک در 1306ه.ش فعالیت این هنرستان به مدت 2 سال به ریاست "استاد اسماعیل آشتیانی" (معاون و از شاگردان استاد) ادامه می یابد و پی از آن تعطیل و مجددا به مدت 6 سال دایر شده و در 1317ه.ش به ریاست مسیو گدار اداره گردیده است.

در 1325 انجمن هنرمندان به مدیدریت عاملی فرج آقاولی تشکیل شده و مدرسه کمال الملک تحت نام "هنرستان کمال الملک" زیر نظر آن انجمن و به ریاست حسین شیخ گشوده می شود.

"هدف هنرستان آموزش هنرهای زیبای ایرانی شامل: نقاشی، مینیاتور، تذهیب و مجسمه سازی می باشد و به کسانی که دوره آنرا به پایان رسانند گواهی عادی داده می شود و ...می توانند در مدارس در رشته نقاشی تدریس نمایند و یا به تاسیس آموزشگاه آزاد هنری مبادرت ورزند. این هنرستان از دو قسمت دخترانه و پسرانه تشکیل شده است."[7]

در سال 1328ه.ش با تشکیل اداره کل هنرهای زیبا، این هنرستان وابسته به به هنرهای زیبای کشور گردید و در سال 1343ه.ش زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفت و تا سال 1357ه.ش این هنرستان به صورت آزاد و شبانه دایر بود و هنرجویان آن صرفا کار عملی می آموخته اند.

اساسنامه مندرج در کتاب تاریخچه وزارت فرهنگ و هنر (بدون تاریخ، ظاهرا مربوط به اولین تغییر نام مدرسه صنایع مستظرفه، 1307 تا 1309ه.ش) دوره تحصیلات این مدرسه را با نام "مدرسه عالی صنایع مستظرفه" پنج سال ذکر نموده است که از سال دوم متوسطه آغاز می گردد و شامل سه سال متوسطه و دو سال دوره عالی است.

در سال 1309ه.ش این مدرسه به وزارت اقتصاد ملی منتقل شد.

"پس از انتقال مدرسه صنایع مستظرفه به وزارت اقتصاد ملی، یک کلاس نقاشی برای شاگردان سابق این مدره در محل پیشین باقی ماند... و با توسعه بیشتر "موسسه صنایع جدیده" نامیده شد."[8]

پس از تشکیل اداره هنرهای ملی، در وزارت تازه تاسیس اقتصاد در 1309ه.ش، هنرستان هنرهای زیبای ایرانی به نام "مدرسه صنایع قدیمه" و آموزشگاه واقع در مدرسه کمال المک به نام "مدرسه صنایع جدیده" خوانده شدند.

"از این پس هنرستان کمال الملک به عنوان آموزشگاه برای آموزش نقاشی، مجسمه سازی، موزاییک سازی هنری و قالی بافی صنعتی (گوبلن) زیر نظر وزارت معارف و به سرپرستی ابوالحسن صدیقی استاد مجسمه ساز به کار خود ادامه می داد."[9]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هنرستان کمال الملک تحت سرپرستی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و استاد شیخ تا زمان وفات خود در 1370 مدیریت آن را به عهده داشته و هم اکنون نیز در همان مکان سابق خود خود دایر بوده و به عنوان یک آموزشگاه آزاد هنرهای تجسمی ادامه فعالیت می دهد.

در خرداد 1310ه.ش با انحلال وزارت اقتصاد به جای آن سه اداره کل به وجود آمد که یکی از آنها اداره کل صناعت و معادن بود و اداره هنرهای ملی را نیز زیر پوشش خود قرار داد. در 1317ه.ش این اداره کل به وزارت صناعت و پیشه و هنر تغییر نام داد و مجموعه دو هنرستان صنایع قدیمه و جدیده را طبق اساسنامه ای به نام "هنرستان عالی هنرهای زیبا" نامید. یک سال بعد وزارت صناعت به وزارت بازرگانی و پیشه و هنر تغییر نام یافت و اداره ای به نام اداره آموزش در آن تشکیل گردید و اساسنامه ای نیز برای آن تصویب شد.

مطابق اساسنامه مذکور، هنرستان عالی هنرهای زیبا مشتمل بر قسمت های زیر بود:

-هنرهای زیبای ایرانی (مینیاتور، تذهیب، نقشه قالی و فرش

-نقاشی

-مجسمه سازی

-معماری

نقاشی از دو دوره سه ساله تشکیل شده بود که اولی معادل دیپلم و دومی معادل لیسانس بود.

در برنامه درسی این هنرستان در رشته نقاشی، به جز درس اصلی، رشته های گراور، چاپ سنگی، موزائیک و قالی صنعتی (گوبلن) نیز آموزش داده می شد.

هنرستان عالی هنرهای زیبا در سال 1319ه.ش از وزارت پیشه و هنر جدا شد و به وزارت فرهنگ پیوسته و همین هنرستان بود که به دانشکده هنرهای زیبا تبدیل شد.[10]

تاسیس دانشکده هنرهای زیبا در سال 1320ه.ش آموزش هنرستانی نقاشی را در تهران با یک وقفه 12 ساله مواجه می سازد. یعنی تا تاسیس هنرستان هنرهای زیبا در سال 1332ه.ش، تنها موسسه آموزشی غیر از دانشکده هنرهای زیبا، همان مدرسه کمال المک است که البته به عنوان آموزشگاه آزاد و تحت مدیریت استاد حسین شیخ و از سال 1325ه.ش فعالیت کرده است.

مدرسه صنایع مستظرفه تبریز

تقریبا 7 سال پس از شروع به کار مدرسه صنایع مستظرفه تهران، یعنی در سال 1297ه.ش مدرسه ای با همین عنوان در تبریز دایر گردید و به مدت 10 سال به فعالیت خود ادامه داد.این مدرسه به وسیله وزارت معارف و به منظور تربیت نقاش و تعلیم هنرهای ظریف، در دوره مشروطیت دایر گردید.زیاست این مدرسه به عهده "میر مصور" از نقاشان معروف آذربایجان بود. مکان مدرسه علاوه بر اینکه محل تحصیل دانش آموزان بود، به عنوان نمایشگاه نقاشی و نیز محل اداره صنایع مستظرفه آذربایجان نیز به حساب می آمد.

همچنین در همین شهر در هنرستان صنعتی تبریز (تاسیس 1309ه.ش)، از سال 1311 شعبه نقاشی نیز تحت سرپرستی "رسام ارژنگی" دایر شد. شعبه نقاشی 5سال بعد به دلیل عدم استقبال دانش آموزان تعطیل گردید.

همچنین گفته شده که در حدود سالهای 17-1316 در دبیرستان فردوسی تبریز رشته های نقاشی و خط (نقاشی توسط میر مصور ارژنگی و خط به وسیله میرزا طاهر خوشنویس تدریس می شده است. و نیز نقل است که در سال 25-1324 ه.ش "اینجه صنعت لر" یا هنرستان هنرهای ظریف در این شهر دایر گردیده که استادان آن گریگور واهرامیان، علی اکبر یاسمی و... و مدیر آن رسام موضع زاده بوده است. (تشابه اسمها و تفاوت تاریخها قابل توجه است.)

هنرستان هنرهای زیبای اصفهان

در سال 1315ه.ش در اصفهان "هنرستان دولتی" به ریاست "ویلهم مایر" آلمانی تحت نظارت وزارت پیشه و هنر آغاز به کار کرد. این هنرستان در آغاز دارای رشته های درودگری و فلزکاری بود. در اواخر مهرماه همان سال بنا به نیاز توسعه و احیای هنرهای سنتی یک شعبه نقاشی نیز تحت نظر عیسی بهادری (فارغ التحصیل هنرستان کمال الملک) در آن دایر گردید.

این شعبه یک سال بعد (1316ه.ش) از هنرستان دولتی مستقل شده و به نام هنرستان هنرهای زیبا خوانده شد. در 1318 ه.ش این هنرستان دارای هشت شعبه بود: نقاشی و مینیاتور و تذهیب و نقشه فرش به سرپرستی عیسی بهادری، نقاشی طبیعت (رنگ روغن) به سرپرستی نورمحمد معیری، و رشته های منبت سازی، خاتم سازی، زری بافی، قلمزنی، کاسی سازی و نقاشی کاشی نیز هزیک به سرپرستی یک استاد دیگر. مجسمه سازی نیز در 1319 به سرپرستی مسیب تمدن به رشته های آن اضافه گردید.

در این هنرستان در 19-1318 پس از شرکت در نمایشگاه کالا در تهران اقدام به تشکیل موزه ای کوچک از آثار هنرجویان و استادان نمود و در 1321ه.ش شخص محمد رضا پهلوی در سفر به اصفهان از هنرستان و موزه آن دیدن کرد.

در 1322 ه.ش اساسنامه و برنامه آموزشی هنرهای زیبا (در 8 بند و به صورت کشوری) در جلسه شورایعالی فرهنگ تصویب و به وسیله وزیر بازرگانی و پیشه و هنر ابلاغ گردید. طی این اساسنامه طول دوره هنرستان شش سال است که پس از پایان تحصیلات شش ساله ابتدایی آغاز می شود و به اخذ مدرک دیپلم کامل متوسطه می انجامد.

در سالهای 1337 و 1338 آثار این هنرستان موفق به دریافت "دیپلم دونور" و نیز مدالهای طلا و نقره و برنز از نمایشگاههای جهانی بروکسل و توکیو شدند.

در 1343 این هنرستان دارای 15 شعبه بود. در این سالها کیفیت آثار به وجود آمده در هنرستان چنان بود که حتی هنرجوی خارجی هم داشت. نیز مورد بازدید شخصیتهای و سران کشورهای مختلف نیز قرار می گرفت. "لئونید برژنف" رئیس جمهور وقت روسیه یکی از این شخصیت هاست که در بازدید از این هنرستان یکی از آثار هنرمندان روسی را به این هنرستان اهدا نموده است.

همچنین از سال 1343 مطابق تغییر نظام آموزشی کشور، طول دوره از شش سال به دو دوره سه ساله راهنمایی و چهار ساله متوسطه تغییر نمود و به این ترتیب هنرجویان ورودی از ابتدای دوره راهنمایی جذب این هنرستان می شدند. البته فارغ التحصیلان راهنمایی مدارس تحت نظر آموزش و پرورش نیز با شرکت در امتحان ورودی می توانستند به چهار ساله متوسطه راه پیدا کنند.

بین سالهای 51-1348 به دلیل مسائل مدیریتی هنرجو در آن پذیرش نشد و در 1355 نیز دوره راهنمایی آن تعطیل گردید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بین سالهای 1359 تا 61 هنرجویی در آن پذیرفته نشد و در 1361 با توجه به تفکیک دانش آموزان دختر و پسر، هنرستان دخترانه نیز در جوار آن تشکیل گردید.

در 1363ه.ش با توجه به تشکیل رشته های هنری در مقطع متوسطه آموزش و پرورش، تغییراتی در برنامه های آموزشی داده شد که در قسمت بعدی به آن می پردازیم.

هنرستان هنرهای زیبای میرک تبریز

درباره تاسیس این هنرستان در جزوه دستنویسی که توسط یکی از هنرجویان سابق و مدرسان فعلی آن نوشته شده چنین آمده است: "در سال 1336ه.ش طبق دستور ادلره کل هنرهای زیبای کشور هنرستان هنرهای زیبای میرک تبریز به ریاست اسماعیل دیباج تاسیس و در آن 23 نفر هنرجو زیر نظر علی اکبر یاسمی و مرتضی نخجوانی به تحصیل پرداختند."

کتاب تاریخچه وزارت فرهنگ و هنر نیز تاریخ تاسیس هنرستان هنرهای زیبای تبریز را 1335ه.ش و هنرستان هنرهای زیبای دختران تبریز را 1338 ذکر می کند.

در مورد رشته های دایر هنرستان نیز در همان دستنویس پیش گفته، می توان به نقاشی، تذهیب، مینیاتور، مجسمه سازی، گرافیک، سفالگری و سرامیک اشاره کرد. البته قابل ذکر است که سابقه ایجاد رشته گرافیک در مقطع متوسطه به سال 1356 و در هنرستانهای وابسته به آموزش و پرورش بر می گردد و اطلاعات داده شده در جزوه دستنویس مورد اشاره در این خصوص درست نمی نماید.

وجود کادر علمی قوی و برنامه ریزی مناسب و انجام سفرهای علمی و نیز تامین لوازم هنرجویان با بهترین کیفیت (از جمله نشان وینزور)، مدرک تحصیلی دیپلم صادره از این هنرستان را (در آن سالها) دارای اعتبار جهانی نموده است.

از میان اساتید این هنرستان به نامهای چندی اشاره می کنیم: حسین کاظمی، علی اکبر یاسمی، مرتضی نخجوانی، گریگور واهرامیان، آشوت بابایان، عبدالله باقری، ابراهیم مقبلی، عبدالحمید فاطمی، پرویز ایزدپناه، رضا بانگیز،یعقوب عمامه پیچ، محمد فاسونکی و ... و از فارغ التحصیلان: دکتر محمود زرین قلم، فیروز نجمی، دکتر همایون سلیمی، پرویز ایزدپناه، داود امدادیان، ایوب امدادیان، یعقوب امدادیان، اکبر بهکلام، یونس فیاض، محمد فاسونکی، محمد قربانی، جواد نوبهار، وحید نصیریان و ...

این هنرستان تا سال 1354 در قالب دو هنرستان میرک دختران و پسران (به طور مجزا) و پس از آن تا سال 1358 به صورت مختلط، و سپس به طور مجزا در دو طبقه یک ساختمان تا سال 1364، و از آن پس نیز به طور مجزا اداره می شود. هنرستان هنرهای تجسمی دختران تبریز اکنون با نام "کوثر" شناخته می شود.

متاسفانه در مورد این هنرستان منابع مکتوب و جامعی وجود ندارد و اطلاعات موجود بسیار نادر و پراکنده است و جا دارد تحقیقات بیشتری در خصوص آن انجام شود.

هنرستان هنرهای زیبای دختران و پسران تهران

در سال 1329 مطابق بنیادنامه اداره آموزش هنری وابسته به اداره کل هنرهای زیبای کشور "تاسیس هنرستان های هنرهای زیبا و تربیت نقاشان و مجسمه سازان" در دستور کار آن قرار گرفته و هنرستان هنرهای زیبای دختران و پسران تهران (به طور مختلط) در سال 1332 تاسیس گردید.

این هنرستان در آغاز به طور مختلط و با یک کلاس و تحت کفالت شمس الدین بهبهانی کار خود را شروع کرد و در سال 1333 تفکیک گردیده و هنرستان های هنرهای زیبای دختران و پسران هریک در ساختمان جداگانه ای مستقر شدند.

هنرستان هنرهای زیبای دختران تهران

در 1333 به سرپرستی شمس الدین بهبهانی و با دو کلاس آغاز به کار نمود. رشته های آن شامل نقاشی، مینیاتور و مجسمه سازی بود و از سال 1335 حسین شیخ به ریاست آن برگزیده شد.

شرط ورود به هنرستان (علاوه بر داشتن استعداد هنری) قبولی سوم متوسطه بود و مدت دوره آن سه سال بود. در مدرک دیپلم عدد معدل ذکر نمی گردید و تنها با درجات عالی، بسیار خوب، خوب و متوسط سنجیده می شد. دیپلم فارغ التحصیلان به امضای وزیر فرهنگ وقت می رسید.هنرجویان هنرستان از کمک هزینه (بین 500 تا 1000 ریال در ماه) و نیز وسایل رایگان استفاده می کردند. پس از تاسیس وزارت فرهنگ و هنر، از سال 1345 این هنرستان تحت نظر آن درآمده و به یکی از مراکز ارزنده آموزش هنرهای زیبا تبدیل شد. همچنین از سال 1348 نام هنرستان برای تجلیل از مقام زنده یاد حسین بهزاد به نام هنرستان بهزاد دختران خوانده شده است. از سال تحصیلی 53-1352 با تغییر نظام آموزشی دوره هنرستان از سه به چهار سال افزایش یافت.

نام برخی از استادان نقاشی این هنرستان (در طول دوره 50 ساله فعالیت آن) به این شرح است: منصوره حسینی، دکتر جواد حمیدی، جلیل ضیاپور، محمد ابراهیم جعفری، مهدی حسینی، اصغر محمدی، صادق بریرانی، غلامحسین نامی، جهاندخت مهتدی، رضا فروزی، بهروز گلزاری، سیروس اسدالله زاده و ...

این هنرستان در طول فعالیت خود نمایشگاههای متعددی را دایر نموده و نیز از سال 1351 دارای کتابخانه ای بوده که هر ساله به تعداد کتابهای تخصصی و آموزشی آن افزوده شده و در سال 1354 شمار کتابهای تخصصی لاتین آن به بالغ بر 300 جلد رسیده است.

هنرستان هنرهای زیبای پسران تهران

این هنرستان نیز در سال 1333 ه.ش در تهران آغاز به کار نمود. از نظر رشته های تحصیلی، طول دوره، و شرایط پذیرش هنرجو همانند هنرهای زیبای دختران تابع اساسنامه ها و برنامه های مصوب بوده است.

برپایی نمایشگاه های متعدد و نیز تشکیل کتابخانه تخصصی و همچنین برخورداری از آتلیه های مجهز و استادان معتبر و صاحب نام از جمله مواردی است که این هنرستان تا قبل از سال 1357 از آن برخوردار بوده و البته هم اکنون نیز همین موارد کم و بیش در این هنرستان مشاهده است.

از میان استادان نقاشی این هنرستان در دهه های اولیه فعالیت آن می توان به نامهای زیر اشاره کرد: محسن وزیری مقدم، شکوه الملک ریاضی، اصغر محمدی، غلامحسین نامی، محمد ابراهیم جعفری، مهدی حسینی، خانم مگردیچیان و ... و نیز فارغ التحصیلان سالهای دور این هنرستان: جعفر شعاع، پرویز تناولی، بهرام عالیوندی، حسین زنده رودی، محمدحسین شیددل، محمد پولادی، مهدی حسینی، منوچهر صفرزاده، بهمن بروجنی، حمید زرین افسر، رحیم ناژفر، واحد خاکدان، احمد امین نظر و بسیاری دیگر.

هنرستان های نقاشی پس از سال 1357ه.ش

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 و انحلال وزارت فرهنگ و هنر سابق و تشکیل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اداره امور هنرستانهای تابع آن وزارتخانه به این یکی محول شد و هنرستانهای هنرهای زیبا از این پس به نام هنرستان هنرهای تجسمی خوانده شدند. هنرستانهای تجسمی همچنان تحت نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و البته و تحت قوانین و نظام آموزشی مصوب در وزارت آموزش و پرورش به فعالیت خود ادامه می دهند. تعداد این هنرستانها از 4 واحد در سال 1357 به 22 واحد در سال 1378 رسیده است.

همچنین در دو دهه گذشته (برای رشته نقاشی در حدود 11 سال) وزارت آموزش و پرورش با ورود به آموزش نقاشی در مقطع متوسطه فنی و حرفه ای گسترش کمی آموزش این رشته را در حد قابل توجهی در دستور کار خود قرار داده است.

مطابق اهداف اولیه مقطع فنی و حرفه ای متوسطه، برنامه ریزی برای رشته ها به صورت پنج ساله (کاردانی پیوسته) یعنی سه سال متوسطه و دو سال عالی پیش بینی گردیده که دو ساله عالی آن نیز توسط خود آموزش و پرورش و در آموزشکده های فنی و حرفه ای در مراکز استانها اداره می گردد.

همچنین در مقطع متوسطه از حدود یک دهه پیش و با تشکیل شاخه ای به نام کاردانش، و با هدف تربیت کارگر ماهر و نیمه ماهر، آموزش نقاشی با برنامه های چند منظوره در حال انجام است و آموزش نقاشی به چندین برنامه آموزشی با رویکرد ها و اهداف متفاوت و متنوع دچار گردیده است که البته در جای خود مقوله ای قابل بحث و بررسی دقیق و موشکافانه است.

تعداد هنرستانهای وابسته به وازرت فرهنگ و ارشاد و ارشاد اسلامی در سالتحصیلی 79-1378 به 22 باب افزایش یافته و در همین سال تعداد 43 هنرستان فنی و حرفه ای وابسته به آموزش و پرورش نیز رشته نقاشی را دایر دارند. در شاخه تازه تاسیس کاردانش نیز در همین سال 79-1378 159 واحد آموزشی در 22 استان به آموزش رشته نقاشی پرداخته اند! یعنی در فاصله 20 سال، تعداد هنرستان های دارای رشته نقاشی از 5 واحد به 224 واحد افزایش یافته است. این آمارها البته مربوط به سال 1378 بوده و هم اکنون (1386) در شهر تهران تعداد واحدهای آموزشی فنی و حرفه ای تحت نظر آموزش و پرورش از 2 واحد به 8 واحد افزایش یافته و احتمالا در سایر شهرستانها نیز با گسترش مواجه بوده است.

مروری بر برنامه های درسی هنرستانهای نقاشی

تا سال 1309 ه.ش برنامه آموزشی یا برنامه درسی مدون تقریبا وجود ندارد. اولین برنامه درسی نقاشی که می توان به آن اشاره کرد مطابق اساسنامه بی تاریخی است که در زمان ریاست اسماعیل آشتیانی بر هنرستان کمال الملک تنظیم شده است. این اساسنامه، طول دوره تحصیل در هنرستان را 5 سال ذکر نموده که 3 سال اول آن متوسطه و فارغ التحصیلان آن "تصدیق نامه متوسط صنایع مستظرفه" دریافت می نمودند و دو سال آخر آن عالی و منجر به اخذ "دیپلم عالی صنایع مستظرفه" می شد. در این برنامه تنها عنوان دروسی که هنرجویان موظف به گذراندن آن بودند مشخص بوده و از ساعات هفتگی آنها اطلاعی در دست نیست. طراحی و کارگاه نقاشی دو درس تماما عملی، آناتومی هنری و پرسپکتیو دو درس عملی-نظری و ریاضیات و هندسه دو درس نظری در این برنامه بودند. نمره قبولی برای دروس عملی 12 و برای دروس نظری نیز 10 محاسبه شده است. ارزشیابی دروس عملی به وسیله شورایی مرکب از 5 تن از اساتید لحاظ می شده است. مدرک تحصیلی این مدرسه نیز دارای دو درجه بود. درجه اول (برای معدل 20-16) و درجه دوم (برای معدل 16-12).

هنرستان هنرهای زیبای اصفهان (1315 ه.ش)

مطابق اساسنامه مصوب سال 1322ه.ش در جلسه شورایعالی فرهنگ (به ابلاغ وزیر بازرگانی، پیشه و هنر) داوطلبان دارای گراهینامه ششم ابتدایی به مدت شش سال در این هنرستان پذیرفته شده و پس از گذراندن دوره شش ساله موفق به گرفتن دیپلم کامل متوسطه می شوند و میتوانند پس از دریافت مدرک دیپلم به هنریتان عالی هنرهای زیبای مرکز وارد شوند.

برنامه درسی دوره شش ساله این هنرستان به قرار زیر بود:

-طراحی از سال اول تا سال ششم به ترتیب 17، 18، 23، 9، 12 و 9 ساعت

-نقاشی از سال چهارم تا ششم به ترتیب 19، 18 و 19 ساعت در هفته

-درس فنی (ابزار و موادشناسی و به کارگیری آنها) از سال اول تا ششم یک ساعت در هفته

برنامه درسی هنرستان هنرهای زیبای اصفهان در سال 1343 مطابق تغییر نظام آموزشی به دوره های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه به برنامه چهار ساله تغییر یافت. البته مطابق اساسنامه این هنرستان در دوره سه ساله راهنمایی نیز هنرجو می پذیرفت و در آن دروس کاردستی، آشنایی با کارگاهها و ابزار و مواد و نیز مقدمات طراحی را ارائه می نمود.

ساعات هفتگی دروس در این برنامه از سال اول تا چهارم به شرح زیر بوده است:

- کار عملی 20 ساعت در هفته

- دروس نظری اختصاصی (تاریخ هنر ایران، آناتومی، پرسپکتیو و خط) 5 ساعت در هفته

- دروس نظری بنیادی (تربیت دینی و اخلاق، ادبیات فارسی، زبان خارجی و ورزش) 15 ساعت در هفته

- دروس نظری غیر بنیادی (ریاضی، تاریخ و جغرافی و علوم اجتماعی، فیزیک و شیمی) در دوسال اول 8 و در دوسال دوم 5 ساعت در هفته

این برنامه با تاسیس هنرستانهای هنرهای زیبای میرک تبریز و نیز دختران و پسران تهران برای آنان نیز به کار رفت.

پس از آن بین سالهای 1345 تا 1354 برنامه دوره متوسطه به سه سال تغییر کرد:

در این برنامه از سال اول تا سوم به ترتیب 23، 17 و 16 برنامه سالانه کار عملی طراحی و نقاشی، 3 برنامه سالانه در سال اول و 10 برنامه سالانه در سال دوم و سوم کار عملی مجسمه سازی و نیز 12 برنامه سالانه در هر سه سال با عنوان طراحی مستند ملی، طراحی تزئئنی و طراحی هنرهای ملی (هریک 4 برنامه) تدریس می شده است.

مجددا در سال 1355 برنامه دوره متوسطه به چهار سال تبدیل شده و برنامه زیر برای آن تدوین گردیده است:

طراحی 12 ساعت در هفته برای هر 4 سال، طراحی هنرهای ملی و طراحی تزئینی و طراحی مستند ملی هریک 4 ساعت در هفته در سال اول، در سال دوم نیز هنرهای ملی، تزئینی، مستند ملی و مجسمه سازی هریک 2 ساعت در هفته، و نقاشی 4 ساعت در هفته و در سال سوم و چهارم نیز 12 ساعت در هفته کارگاه تخصصی نقاشی (جمعا 24 ساعت در هفته در هر سه سال) برنامه عملی هنرستانهای هنرهای زیبا را تشکیل می دادند. 18 ساعت در هفته نیز به دروس نظری اختصاص می یافت که در میان آنها به تاریخ هنر (2ساعت)، پرسپکتیو (1ساعت)، خوشنویسی (2ساعت) در هفته در هر 4 سال و هندسه و رسم 1 ساعت در هفته در دوسال اول و رسم فنی 1 ساعت در هفته در دو سال دوم اشاره کرد.

این برنامه تا سال 1363 در هنرستانهای تجسمی تحت نظر وزارت ارشاد مورد اجرا بوده و تنها تغییراتی در محتوای آموزشی آنها داده شده است.

از سال 1363 تغییرات چندی در نام دروس داده شد ولی همچنان برنامه عملی 24 ساعت در هفته باقی ماند. در دروس نظری نیز افزایش 6 ساعت نظری برنامه هنرستانها را از 42 ساعت در هفته به 48 ساعت افزایش داد.

در این برنامه اصول بنیادی طرح و ارتباطات بصری (به ترتیب 8 و 4 ساعت در هفته در سال اول و دوم) و نیز شناخت رنگ و کاربرد آن (4 ساعت در هفته در سال اول و دوم) تغییراتی را نگاه برنامه ریزان می نمایاند که در جهت آموزش نظام مند مبانی هنرهای تجسمی است. طراحی نیز به 12 ساعت در سال اول و 4 ساعت در سالهای دوم تا چهارم و دروس تخصصی نیز به 12 ساعت در سال دوم و 20 ساعت در سالهای سوم و چهارم تغییر یافته اند. اضافه شدن آناتومی هنری به دروس نظری به مدت 2 ساعت در سالهای اول و دوم و یک ساعت در سال سوم، و نیز 1ساعت به درس رسم فنی در سالهای سوم و چهارم و همجنین دروس عربی و بینش دینی (جمعا به مدت 5 ساعت در عفته در هر 4 سال) از دیگر تغییرات عمده این برنامه است.

سپس با ورود به نظام جدید آموزش متوسطه، کل برنامه دستخوش تغییراتی شد و آموزش و پرورش فنی و حرفه ای، پس از برنامه ریزی و تصویب رشته نقاشی، خود به اجرای آن در سطح هنرستان دست زد. آمارهای اخذ شده از دفتر برنامه ریزی و تالیف فنی و حرفه ای و کاردانش حاکی از دایر بودن رشته نقاشی از سالتحصیلی 6-1375 در آموزش و پرورش است. سپس با مشخص شدن ضعفهای اساسی در نظام جدید ترمی-واحدی (از جمله پنجره های باز و نیز مشکلات واحدهای افتاده و پیش نیازها و ...) برنامه فعلی نقاشی (سالی واحدی) که از 1379 به اجرا درآمده است تغییرات اساسی را نسبت به برنامه سال 63 داشته است. مطابق برنامه دوره فنی و حرفه ای و نیز کاردانش از دوسال (سال دوم و سوم) تشکیل می شود و هنرجو پس از آن به دریافت مدرک دیپلم نائل می شود.

طراحی و مبانی هنرهای تجسمی (هریک 6 ساعت در هفته)، عکاسی و چاپ دستی (هریک 4 ساعت در هفته)، تاریخ هنر جهان و آشنایی با هنرهای تجسمی (هریک 2ساعت در هفته) برنامه سال دوم و طراحی و کارگاه رنگ در نقاشی (هریک 6 ساعت در هفته)، کارگاه نقاشی (8ساعت در هفته)، آشنایی با مکاتب نقاشی و حجم سازی (هریک 3 ساعت در هفته)، تاریخ هنر ایران (2ساعت در هفته) و علم مناظر و مرایا (4 ساعت در هفته) کل برنامه دروس عملی و نظری اصلی و تخصصی نقاشی را در طول دوره تشکیل می دهند. البته 120 ساعت نیز به عنوان واحد کارآموزی در تابستان آخرین سال برای هنرجویان پیش بینی گردیده است.

غیر از این برنامه ها، همان طور که اشاره شد آموزش و پرورش با تشکیل شاخه کاردانش در دهه 70، به افتتاح نقاشی در مراکز بسیاری دست زده است که بررسی آنها از باب اهداف و محتوا مجال جداگانه ای می طلبد. نگارنده همینقدر بسنده می کند که با مطالعه این شاخه و اهداف و ساختارش دریافته است که ظرفی است چنان کوچک که به هیچ روی آموزش نقاشی را که مظروفی است نه چندان هم قواره آن، تاب نخواهد آورد.

نتیجه آن که:

از عمده دلایل افت کیفیت آموزشی در بخش هنر و به ویژه نقاشی در دهه های اخیر در نظام آموزش رسمی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- ورود آموزش و پرورش به عرصه آموزش هنر و تاثیر این آموزش ها از تغییرات نظام آموزشی در دهه 70 (نظام جدید ترمی-واحدی و سپس سالی-واحدی)

- بی دقتی در برنامه ریزی و نیازسنجی کلان این آموزشها، توجه ناکافی به اهداف برنامه های چهارم و پنجم توسعه، بی توجهی به فلسفه و چرایی آموزش هنر و هدف گذاری غیر اصولی بر آموزش نقاشی، و سرانجام مرتبط کردن نابه جای آن با اشتغال در هدفهای آموزش فنی و حرفه ای (و پس از آن کاردانش).

- کاهش طول دوره آموزشی از چهار سال در نظام قدیم آموزش متوسطه به دو سال در نظام جدید. این کاهش به عقیده بسیاری از معلمان، هنرمندان و دست آندرکاران با سابقه آموزش هنر متوسطه لطمات جبران ناپذیری به کیفیت این آموزشها وارد نموده است.

- کاهش ساعات آموزش دروس اصلی و تخصصی از 3720 ساعت در طول دوره متوسطه به 1770ساعت که ناشی از مورد قبلی است.

- افزایش بی رویه عرضه آموزش هنری در قالب آموزش های فنی و حرفه ای و کاردانش و پایین بودن تقاضا، که همین دلیل باعث جذب هنرجویان دارای استعداد تحصیلی بسیار پایین به این رشته ها گردیده است.

- وجود مشکلات معیشتی قابل توجه در بین معلمان و کارکنان آموزش و پرورش (به طور کلی) و پیآمد آن عدم جذب نیروهای متخصص و کارآمد کافی در آموزش و پرورش و هدر رفتن نیروی پرسنل بر اثر درگیری با شغلهای دو یا چندگانه جهت رفع مشکلات معیشتی.

- استفاده از نیروهای آموزشی و مدیریتی غیر متخصص یا دارای تخصص ناکافی در اداره هنرستان های دارای رشته نقاشی (و به طور کلی رشته های هنری).

- ناتوانی آموزش و پرورش در مدیریت نیروی انسانی، فضا و تجهیزات آموزشی در بخش های هنری به دلیل توجه خاص به توسعه کمی و همجواری آموزشهای هنری با رشته های غیر هنری.

- وجود ضعفهای بنیادین در ساختار و نظام آموزش و پرورش که اثرات مخرب آن در جنبه های مختلف آموزشی و پرورشی، در همه مقاطع و در همه رشته ها، از دید جامعه و نیز متخصصان و دست اندرکاران پنهان نیست.

با توجه به اهمیت موضوع، جای آن دارد که سیاستگذاران فرهنگی کلان کشور، بار دیگر در این موضوع تعمق نموده و از بیش از این هدر رفتن سرمایه های مادی و معنوی (تجهیزات و نیروی انسانی و... و نیز وقت و عمر هنرجویان ناعلاقمند و غیر مستعد به این رشته و سایر رشته های هنری) کشور جلوگیری کنند.

تاسیس چند هنرستان متمرکز (در هر استان یک هنرستان پسرانه و یک دخترانه) و ایجاد شرایط ایده آل آموزشی برای آن (از لحاظ کادر آموزشی و اداری، فضا، تجهیزات و کتابخانه و ...) و نیز گذاشتن شرایط سخت ورودی و خروجی برای داوطلبان ورود به آن از جمله راه کارهایی است که به نظر می رسد اوضاع آموزش نقاشی پیش از دانشگاه را از این همه سردرگمی نجات خواهد داد.

نیز خروج کامل آموزش و پرورش از برنامه ریزی و اجرای آموزشهای هنری پیشنهاد دیگری است که به نظر نگارنده می تواند این مریض را به مرزهای بهبود امیدوار سازد.

و ...

[1] برگرفته از خاطرات کمال الملک در کتاب کمال هنر، ص 174 و نیز خاطرات حسینعلی موید پردازی

[2] برای کسب اطلاعات بیشتر در این مورد به کتاب احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، ج1، ص296 مراجعه کنید.

[3] تاریخچه وزارت فرهنگ و هنر، نشریه شماره 42

[4] جمالزاده. محمدعلی، "کمال الملک"، هنر ومردم، ش35، (به نقل از حبیب الله ابهری)

[5] صفایی.ابراهیم، تاریخچه هنرستانهای هنرهای زیبای دختران و پسران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، 2535، ص15

[6] مرجانی. بهناز، سیر تکوینی آموزش حرفه ای در ایران، ص81.

[7]-8-9 تاریخچه وزارت فرهنگ و هنر، صفحات198-190.

[10]برگرفته از کتاب تاریخچه هنرستانهای هنرهای زیبای دختران و پسران

نگاهی به آموزش متوسطه نقاشی در ایران

مطالب مشابه :

آموزش تکنیک های چاپ دستی

کاشی زرین فام

نگاهی به آموزش متوسطه نقاشی در ایران

مختصری درباره گرافیک

"چــــــــــاپ توسط تمنــــــــــــــــا - سال86"

بنر های محرم با کیفیت چاپ

تصاویری از یک ورک شاپ طراحی