تاریخ سیاسی هورامان 1
با عرض سلام ادب خدمت دوستان وهمراهان تارنمای هورامان . مقاله ای را که پیش روی دارید از وبلاگ پاوه هورامان اخذ گردیده که نام نویسنده آن ذکر نشده است اگر چه در این مقاله که بیشتر به یک تحقیق و پایاننامه دانشگاهی شباهت دارد، نواقص واشتباهاتی به عمد ویا سهو مشهود است (از جمله در مورد پیران هورامان ، قبول دین اسلام درهورامان ، عدم درج اسامی وزندگانی مشاهیر ،علما وشعرای مشهورو... ) اما مطمئناً برای آن زحمت فراوانی کشیده شده است .ضمن تشکر از نویسنده این تحقیق ، خواندن آن را به دوستان عزیز توصیه میکنم .در ضمن بدلیل پراکندگی وتشتت فراوان این نوشته وبهم ریختگی ترتیب مطالب ، ویرایش لازم ازجانب این حقیر صورت گرفت.
(( هورامان ))
مقدمه
اهداف کلی تحقیق :
• آشنایی با زمان و چگونگی وقوع رویدادهای اورامان در طول اعصار پیشین .
• ارائه یک تصویر کلی هر چند محدود از تاریخ گذشته اورامان.
• ایجاد پیوند و هماهنگی بین نسلهای گذشته و نسل امروز در اورامان تا اندازه ﺍی با توجه به تغییرات و انقلاباتی که در چند سده اخیر روی داده است .
اهداف جزئی تحقیق:
• آشنایی با قدیمی ترین اقوام ساکن در منطقه اورامان .
• اطلاع یافتن از برخی اعتقادات مردم اورامان پیش از ورود اسلام به این منطقه و قباله های اورامان .
• آگاهی از رویدادهای اورامان هنگام ورود اسلام به این منطقه
• از نحوه حکومت سلاطین اورامان و وقایع دوران آنها آگاه شدن
• کسب آگاهیهایی از زبان خاص پیران اورامان و معرفی چند تن از آنها
• شناخت چند شاعر اورامی
تعاریف نظری و عملی :
تعریف نظری اورامان : عمادالدین دولتشاهی در کتاب کوههای ناشناخته اوستا چنین آورده است طایفه اورامی ها که اهورائی نامیده می شدند رفته رفته نام اهورائی به اورامی مبدل گردیده است .
تعریف عملی اورامان : ماموستا حاج ملا زاهد ضییایی ، مدرس ، مجتهد پاوه ﺍی الاصل در تاریخ 4/6/1360 می فرماید : چیزی که به نظر لازم است لفظ ‹‹ هورامان ›› نوشتن آن کلمه به اورامان اشتباه است زیرا اصلا این واژه به زبان محلی خود هورامان یعنی بلند شده برآمده است . چون اطراف این منطقه از هر طرف چه ژاوه رود و چه جوانرود و چه شهر زور و چه مریوان همه از لحاض اقلیمی پست تر می باشند .( البته باید متذکر شد از آنجا که در تمامی منابعی که به دست نگارنده رسیده لفظ هورامان را به صورت اورامان نوشته بودند نگارنده نیزاین واژه را در کل تحقیق به همین صورت یعنی اورامان به کار برده است .)
ادبیات تحقیق :
- در کتاب نورالانوار نوشته شیخ عبدالصمدی از نام شاعران و به ویژه نامداران دینی اورامان همراه با اشعار و سخنان و تحولات دوران زندگیشان یاد شده است . تاریخ این شاعران و نامداران دینی به چهارصد سال پیش بر می گردد .
- دفاتر دستنویس اهل حق که شامل ‹‹ دفتر بزرگ ›› ، ‹‹ دفتر یارسان ›› و ‹‹ دفتر سرانجام ›› در این دفاتر چنین آمده است که سلطان اسحاق در سال 578هجری در روستای دودان ( یکی از روستاهای اورامان لهونی شمالی ) دیده به جهان گشوده و در این محل ارشاد و تبلیغ خویش را آغاز کرده است .
- در فرهنگ انجمن آریایی ، انتشارات تهران در سال 1288 هجری واژه های ( ئاورامن = آورامن ) ،( ئاورامین =آرامین ) آمده است .
- در تاریخ شرفنامه نوشته امیرشرف خان بدلیی چنین آورده است که در زمان مامون بیگ اردلان – همزمان با حکمرانی امیر سعید جیاشا در اورامان ( 597 –699 ) که متصرفاتش را بین فرزندان خود تقسیم می کرد بخشهای زلم ، نوسود ، شمیران ،هاوار و گل عنبر اورامان نصیب بیگه بیگ می شود .
- ئدموس در کتاب کورد ، ترک و عرب ، از جاف و اوارمیها سخن به میان آورده و نام روستاها و مناطق مختلف اورامان را بیان می کند .
- در میژوی ئه دبی کوردیی ( تاریخ ادبیات کردی ) نوشته ماموستا علاالدین سجادی آمده است که کورد و گوران ( مقصود اورامیها ) هر دو در اصل و ریشه یکی بوده اند . معنای لغوی کرد ، کوچ کننده و معنای گوران ، مقیم وساکن روستا از آن یاد شده است .
نوع روش تحقیق :
اصولا بررسی رویدادهای گذشته به علت عدم امکان ارتباط مستقیم با آن وقایع وجود ندارد از روش کتابخانه ﺍی یا اسنادی استفاده می شود لذا نگارنده نیز در این تحقیق از روش فوق الذکر استفاده نموده است .
محدودیتهای تحقیق:
1- نبود منابع نوشتاری لازم و کافی برای تهیه یک تحقیق کتابخانه ﺍی جامع .
2 – عدم اطمینان به گفته و سخنهای ریش سفیدان در مورد زمان وقوع رویدادها که اغلب از تاریخ دقیق وقوع آنها به دلیل کهولت سن و ضعف حافظه بی اطلاعند .
3 – کم کاری در زمینه ثبت وقایع و رویدادها ( شامل ، زمان ، مکان و محتوای رویدادها ) از سوی افراد آگاه .
فصل اول : جغرافیای اورامان
اورامان در کردستان ایران :
1- اورامان لهون : شمالی به مرکزیت نوسود جنوبی به مرکزیت پاوه
2- اورمان تخت
3- اورامان دزلی و شامیان
4- اورامان رزاب و گمره
5- اورامان ژاوه رود و گا وه رود
بخش بزرگی از اورامان لهون اکنون در استان کرمانشاه و بخش دیگر آن در کشور عراق قرار دارد. اما چهار اورامان دیگر در استان کردستان واقع شده اند .
روستاهای تابع پنچ اورامان به ترتیب عبارتند از :
1- اورامان لهون شمالی به مرکزیت نوسود : روستاهای تابعه آن بین دو کشور عراق و ایران قرارگرفته اند . روستاهای واقع در کشور عراق : ده ره مه ر ، هانه ی دن ، سه رگه ت ، گولپ ، باخه کون ، گه چینه ، نارنجله ، بنجه و ده ریی ، ده ره قه یسه ر ، خارگیلان ، خه ریانی ، دگاشیخان ، به لخه ، دیکه ، هانه نه وتی ، سوسه کان ، تاویره ، هاوار ، هه وا ره کون ، ده ره تفی ، گرییانه ، ته ویله و حلبجه ، روستاهای واقع در ایران : هانه گه رمله ، که یمنه ، بیدرواس ، دزاوه ر ، نودشه ، هه جیج ، وه زلی ، نه روی ، شوشمی سه رینه ، شوشمی وارینه ، شیخان ، نه یسانه ، قه لاگا ، خه ندانکه ر ، شینه ، دواو ، به له بزان ، ده رموور ، ته لووکی ، دودان
2-1 اورامان لهون جنوبی به مرکزیت پاوه : روستاهای تابعه آن : خانه گا ، نوریاو ، نجار ، بنده ره ، گرال ، دشه ، دووریسان ، سه رکران ، نه وسمه ، شمشیر ، سه ریاس ، داریان ، شه ره کان ، ته شار ،
2- اورامان تخت به مرکزیت روستای اورامان ( به اصطلاح محلی شاری هه ورامان ): روستاهای تابعه اورامان تخت : بلبه ر ، ژیوار ، که لجی ، ناوه ، نوین ، ده ل ، ده له مه رز، زوم ، ئه سپه ریز ، ده شته قه لبی ، زه وه ن ، جولاندی ، بل به ر ، هه باساوا ، ده ره کی ، ده مه یه و ، تولده ره ، سه رنژمار و ( بانی بنوک واقع در عراق )
3- اورامان دزلی و شایان به مرکزیت دزلی : روستاهای تابعه اورامان دزلی و شایان : باراماوا ، زه لکه ، زه که ریان ، قه لاجی ، قه لاگا، تفیله ، تازاوا، ئه حمه ئاوا ، ده ری شاران ، نژمار، وه ره نا خی ، مرگه ، گورگه یی ، تیژ تیژ ، تاله وه ران ، خوشاو ، که لاتی ، یسیاوه ، گزه رده ره ، سووره بانه ، سیوه ر ، دادانه ، وشکینه ، و ( ئیلانی ، هانه وقولی ، زه لم واقع در عراق )
4- اورامان رزاب و گمره به مرکزیت رزاب و خان : روستاهای تابعه اورامان رزاب و گمره : که راوا ، دیوزناو ، هالمان ، ( آلمان ، آلمانه )
5 - اورامان ژاوه رود و گاوه رود مرکزیت آن مشخص نشده است . روستاهای تابعه اورامان ژاوه رود و گاوه رود : مازیین ، بوریده ر ، چه شمیدر ، بیساران ، هه رسین ، ئاریان ، ژنین ، پایه گلان ، گه واز ، ئاویهه نگ ، نییه ر ، میراو ، ته نگیبه ر ، سه ر ریز ، پالنگان ، ژریژه ، هانه و حسن به گی ، دیکانان ، که کلیاوا ، سه رومال ، لویش ، گه لین ، وسی ، تاودولاو ، هه شه میر
فصل دوم سابقه تاریخی اورامان
الف ) قدیمی ترین اقوام ساکن در منطقه اورامان :
سابقه تاریخی اورامان آن طور که در کتب مقدس دینی و منابع معتبر تاریخی بر آمده است به گذشته های دور بر میگردد . مورخین در تعیین سرحدات لولوبی ها یا لولوها که آنان را اجداد لرها نیز شمرده اند و مرکز آنها شهر زهاب در شمال غربی شهر کرمانشاه بوده است و سابقه آنها به 2500 سال قبل از میلاد باز می گردد . در مشرق زیستگاه لولوبی ها از هاشمار و هارهار ( خارخار ) و هالمان = نارمان نام برده اند . نارمان را ولایت کنونی هورامان ( اورامان ) دانسته اند ؛ هالمان ( آلمان ، آلمانه ) اکنون نام یکی از روستاهای رزاب است که سلطان نشین بوده است . پروفسور سپایزر می گوید : قوم گوتی ( کوتی ، گورتی ) کردی از جماعت زاگروس است که از لحاظ نژاد به سامی شبیه نبوده و مسلما از اقوام آریایی هستند ، تعداد زیادی از این نژاد در اواسط اول و دوم هزاره پیش از میلاد در ناحیه زاگروس دیده شده اند .
به همراه گوتی ها باید از لولوبی ها نیز بحث به میان آید چراکه در کنار هم در منطقه کردستان زندگی کرده اند . به هر صورت آگاهی و اطلاعاتی که درباره اقوام گوتی و لولوبی موجود است بسیار محدود می باشد و همین اخبار محدود نیز به گفته همسایه های آنها ( ایلامیها ، سومریها ، بابلیها ) به دست آمده است . به عنوان نمونه به گفته کریشمن در هزاره سوم قبل از میلاد در بین اقوام گوتی و لولوبی زن به عنوان بزرگ و معتمد بوده و بیشتر اوقات به عنوان فرمانده لشکر ایفای نقش می کرد و دلیل آن این بوده است که مادر به عنوان رب النوع زمین ، بر و بحر ، برف و باران می دانستند .
اورامان زیستگاه قوم گوتی بوده است و از نظر زبانی گوتی ها زبان مستقل داشتند و این زبان ، زبان آریایی بوده است . اما به دلیل برخوردهایی که گوتی ها با اقوام همسایه خود داشته اند از جنگ و خون ریزی گرفته تا مبادلات تجاری همان گونه که کریشمن می گوید زبان بابلیها و ایلامیها رانیز به صورت مرکب با زبان خود به کار می بردند . تسلط گوتی ها را 124 سال نوشته اند و پایتخت آنها را شهر ‹‹ ارپها ›› نزدیک کرکوک دانسته اند . سرانجام آخرین پادشاه گوتی ‹‹ تیریگان ›› ( تیریگان شهری در جنوب دریاچه زره بار ، شمال اورامان رزاب بوده ) چهل روز بیشتر سلطنت نکرده و به دست ‹‹ اوتون لگان ›› پادشاه شهر ارخ سورمری از پای درآمد .( منطقه سورمر (سومر ) اکنون به منتهی الیه محل غربی ثلاث جوانرود گفته می شود که زیستگاه زمستانی ایل ولدبیگی بوده است .) از آثار به جای مانده از قوم گوتی می توان به نقوشی که درمنطقه سرپل ذهاب بر روی سنگ کندکاری شده است اشاره نمود .
ب) اعتقادات مردم اورامان پیش از ورود اسلام به این منطقه و قباله های اورامان اعتقادات اورامیها پیش از اسلام برگرفته از تعالیم زردشت پیامبر بوده است . تلاش زردشت به منظور اشاعه پرستش اهورامزدا – اهور به معنی سرور و مزدا به معنی خرد و فرزانگی – پروردگار یکتا و قادر و توانا بود .
جهان بینی زردشت به دو قسمت متفاوت تقسیم می شد . اصل خیر و نیکی ( سپنتامینو ) به معنی مقدس و اصل زشتی و بدی ( انگرمینو ) به معنی ناپاکی و پلیدی بود . زردشت انسانها را به پیروی از سه اصل اخلاقی ، پندار نیک ، گفتار نیک ، و کردار نیک فرا خواند تا سعادت دنیوی و اخروی نصیبشان شود .
یکی از پژوهشگران زمان تولد و مرگ زردشت را یکی از این تاریخها می داند : 630 تا 553 ق . م. ، 628 تا 551 ق .م. ، 618 تا 541 ق . م. علاوه بر این، تاریخهای دیگری را نیز حدس زده اند .
به گفته محمد امین اورامی ( مؤلف کتاب میژووی هه ورامان ) اگر به عقیده و باورهایی که در بین اجدادمان ( اورامیهای پیش از اسلام ) رواج داشته اند نگاهی گذرا داشته باشیم ، چگونگی شیوه زندگی دینی و دنیایی آنها برایمان روشن خواهد شد یا حداقل در مسیر آشکار ساختن آن خواهیم توانست گام برداریم .
نزدیک به پنجاه سال پیش یا بیشتر در منطقه اورامان لهون که بخش نسبتا بزرگی از آن جزء کردستان عراق محسوب میشود وجود آتش را مظهر روشنایی و پاکی و سعادت و عدم وجود آن رانشانه ظلمت و بدبختی می دانستند . در آنجا آتش داخل آتشدان خاموش نشده و یا اگر ضعیف شده باشد هرگز خاموش نشده است . در بین مردم آنجا چنین رسم بود که نبایستی آب بر سر آتش و شعله درون آتشدان بریزندیا آب دهان یا هر چیز کثیفی به داخل آن ریخته شود. یا زمانی که شخص فوت می کرد می بایست به مدت هفت شبانه روز درجایی که جسد مرده را شسته بودند آتش روشن می کردند یا سه گره ﺍی که در شالی که مردان اورامی به کمر می بندند یادگار سه اصل اخلاقی است که در آیین زردشت آمده است . پندارنیک ، گفتار نیک ، و کردار نیک .
در میان تمامی عقاید و باورهای اورامیها پیش از اسلام از همه مهمتر بایستی به جشنهای اورامان تخت اشاره کرد تا به امروز به همان شکل و رسوم اولیه برگزار میشوند که عبارتند از :
جشن پیر شهریار ، جشن کومسایی و جشن توشه که در پایین چگونگی برگزاری جشن پیر شهریار به عنوان نمونه اشاره خواهد شد :
جشن پیر شهریار :
35 روز مانده به آخر سال اورامیهایی که در روستای اورامان ساکن اند جشن پیرشهریار را هر ساله به مدت سه روز درمنزل شخصی پیرشهریار برگزار می کنند. غذایی که در این جشن تناول می شود همان غذایی است که در زمان خود پیر شهریار بوده که عبارت از گوشت و بلغور می باشد .
در اولین روز بهار هر کس به اندازه تواناییش گوسفند باشد ، بره یا گوساله نذر پیر شهریار می کند که این کار به منظور فراهم آوردن امکانات لازم برای برگزاری جشن می باشد . سپس حیوانات را به مسئولین برگزاری جشن می سپارند تا حیوانات در مرتع ویژه پیر شهریار ( جاره لوی ) که در محلی به نام ‹‹ مله مارفا ›› می باشد پرورش یابند . البته در این محل باغ گردویی نیز وجود دارد که گردوهای این باغ روزی قبل از برگزاری جشن در بین اهالی تقسیم می شوند که به منظور آگاه نمودن مردم از برگزاری جشن در فردای آن روز انجام می پذیرد .
بچه ها در اولین چهارشنبه ( از سی و پنج روز مانده به آخر سال ) صبح زود شروع به گردش در روستا می کنند و با صدای بلند فریاد می زنند ‹‹ کلاو روژنه ›› که به معنی روزنه بام است هر کسی که صدای آنها را می شنود هر چیزی که در آن لحظه دم دستش باشد از گردو ، مویز ( انگور سیاه خشک شده ) انجیر خشک گرفته تا دانه گندم آب پز آنان را بی نصیب نمی گذارند .
یکی از نوادگان ‹‹ هالیشا ›› ( نام اولین شخصی که برای اولین بار حیوانات نذری پیر شهریار را سر بریده است ) شروع به سربریدن تمامی حیوانات نذری می کند و خود قسمتی از جگر یکی از حیوانات را برای خویش کنار می گذارد . پخش نمودن گوشت حیوانات در بین اهالی روستا بدین صورت است که هر طایفه ﺍی که اولین بار در دوره خود پیر شهریار چه نوع گوشتی نصیبش شده باشد هم اکنون نیز از همان نوع گوشت بهره مند می شود و قسمتی از گوشت نیز همزمان با برگزاری جشن مصرف می گردد .
اما بلغور ، مواد لازم برای تهیه بلغور از تمامی خانواده های ساکن در روستای اورامان به وسیله گردانندگان جشن فراهم می شود تا اینکه دیگ بزرگی از بلغور درغروب روز پنچ شنبه آماده شد و بین مردم تقسیم می شود .
مردها در خانه پیرشهریار که سه روز از سال در این خانه باز می شود گرد هم می آیند در آغاز مردها به دو دسته تقسیم می شوند سپس دو گروه به نوبت شروع به ‹‹ هه لپه رکی ›› ( نوعی رقص محلی ) می کنند . بعد از هه لپه رکی نشسته و شروع به غذا خوردن می کنند.
به هر حال حفظ و نگهداری آداب و رسوم پیشینیان دربین اورامیها به همان شکل و رویه گذشته موجب محکم شدن و استواری این باور در ما می شود که نواحی مختلف اورامان بهتر از دیگر مناطق کردستان توانسته اند باورهای دیرینه خود را حفظ کنند. البته بدون شک این مسئله به دلیل کوهستانی و صعب العبور بودن منطقه اورامان بوده است که موجب گردیده ارتباط آنها با دیگر مناطق کمتر باشد .
می توان گفت که یکی از دلایل دیرتر مسلمان شدن مردم منطقه اورامان همین کوهستانی بودن منطقه اورامان بوده است .
قباله ها ( اسناد ) اورامان :
در آغاز سده بیستم میلادی مهمترین رویداد تاریخی کردستان کشف سه برگ سند عصر هلنی ( سده نخست پیش از میلاد ) در منطقه اورامان بود که در سال 1909 م .توسط سعید خان ( چشم پزشک ساکن در شهر سنندج ) برای محققان بریتانیایی از جمله ادوار برون ( ایران شناس و ادیب مشهور ) فرستاده شده بود . دو قطعه از این نبشته ها که به زبان یونانی بودند پس از شش سال تحقیق سرانجام توسط پروفسور مینس ترجمه و نتایج آن در مجله تحقیقات هلنی چاپ شد .
سومین نسخه که به خط آرامی نوشته شده بود ده سال بعد توسط کاولی نامی خوانده شد و در مجله سلطنتی جامعه آسیایی طی گفتاری چاپ و منتشر گردید .
دو برگ سندی که به زبان یونانی نگاشته شده بودند مربوط به دوران فرمانروایی اشک نهم ( میهرداد دوم ) بوده که یکی از آنها به سال 88ق.م. و دیگری به سال 22-31 ق.م. بر میگردد.
برگ سومی که به زبان آرامی نوشته شده است به دوران فرمانروایی اشک چهارم 12-11 ق.م بر می گردد.
محتوای قباله ها به اجمال : مبادله ﺍی است که در آن نام خریدار ، فروشنده ، کالای مورد مبادله و نام شاهدان ذکر شده است .
اورامان در زمان ورود اسلام به این منطقه :
در زمان خلیفه ثانی ( حضرت عمر فاروق ) که عراق مفتوح گردید مجال اقامت برای یزدگرد پادشاه ایرانی باقی نماند از مدائن رهسپار عراق عجم می شود به حوالی کرمانشاه که می رسد سپهدار ارتش خود را که پاو نام داشته ( پسر شاپور ، پسر کیوس ، برادر انوشیروان عادل پسر قباد شهریار ایران ) با دوهزار سوار و مقداری تنوقات روانه شهر زور می نماید که اکراد آن منطقه را به یاری شهریار ایران دعوت نماید . اکراد دعوت سپهدار ایران را اجابت کرده و با تدارک و مهمات جنگی آماده حرکت می شوند. شهریار ایران که اوضاع را ناامن می بیند عازم خاور زمین میشود و پاو در نامه ﺍی به مردم اورامان چنین می نویسد : چون شهریار ایران به پشتگرمی دوستی خاقان چین و چاکری و مرزبان خراسان رهسپار خاور زمین شده اکنون شماها در جای خود باقی بمانید تا شهریار ایران از آن دیار به سوی این سامان بازگشت نماید که آن گاه شما را از دستور شهریاری آگاه می سازم . پس از ارسال نامه پاو از کنار سیروان یکمنزل عقب می نشیند و در کنار آبادی بزرگی که درمیان جنگل در کمر کوه بوده ، خیمه و خرگاه برپا میکند . ساکنان آبادی مراسم مهمان نوازی را کاملا تقدیم داشته اند سپس پاو آنها را به بیعت شهریار ایران و عدم قبول دین جدید و تجدید آئین زردشت دعوت می نماید و برای آنها آتشکده ساخته و بر فراز کوه نیز معبدی بنا می کند که حال نیز آن کوه را آتشگاه میگویند . دهکده را نیز بیاد پاو ، پاوه نامیده اند که عرب فاوج می گویند .
در سال 18 هجری سپاه عرب به امر خلیفه ثانی تحت ریاست امام حسن و عبدالله بن عمر و ابی عبیده انصاری و چند نفر دیگر از سرداران اسلام عازم ایران می شوند از عراق عرب گذشته در حوالی کرمانشاه ، امام حسن و خذیفه سیمانی و قشم بن عباس بن عبدالمطلب با لشکری مرکب از چند هزار سوار و پیاده به تسخیر همدان و ری و مازندران همت میگمارند .
عبدالله بن عمر و ابو عبیده انصاری هم با پنج هزار سوار عازم شهر زور می گردند . شبانگاه از رود سیروان گذشته و سحر دربرابر سپاه اکراد که برای دفاع حاضر شدند عرض اندام مینمایند در حمله اول ابوعبیده انصاری کشته می شود در حمله دوم و سوم که سه روز جنگ ادامه داشته لشکر اسلام غالب آمده کوه و دشت را از خون اکراد رنگین و قرا و قصاب را خراب و آتشکده را خاموش می سازند و زنان و دختران را اسیر و اموال و اغنام را به غارت می برند و باقیمانده با آوردن ایمان امان می یابند . چنانکه با توجه به یکی از آثار به جای مانده از دوره ورود اعراب به خاک اورامان که یک پوست پاره در سلیمانیه به خط پهلوی می باشد ، هجوم اعراب به اورامان به روشنی بیان شده است . اشعاری که بر روی پوست پاره نوشته شده بودند :
هور مزگان رمان آتران کژان ویشان شارده وه گوره گوره کان
زورکار ارب کردنه خاپور گنای پاله هتا شاره زور
شنو کنیکان و دیل بشینا میرد آزا تلی ژروی هوینا
روشت زردشت مانوه بیکس بزیکانیکا هورمز و هیچکس
معنی اشعار :
هورمزگان یعنی هورمزگاهان = مسجدها خراب شدند .آتشها خاموش گشتند بزرگ بزرگها خود را پنهام کردند ! اعراب ستمکار دهات شهر را تا شهر زور خاپور کردند زنان و دختران به اسیری رفتند . دلیران از روی خون غلتیدند .روش زردشت بیکس ماند هورمز به هیچ کس رحم نکرد .
فصل سوم : سلاطین اورامان :
سران حکومتی اورامان ابتدا به عنوان ‹‹ امیر›› و چون در دفاتر دیوانی عصر صفویه راه یافتند با صفت ‹‹ بیگ ›› و در دوران سلطه سلطان مراد چهارم بر بغداد و نواحی شمال عراق کنونی از سوی پادشاهان صفویه با مشخصه ‹‹ سلطان ›› در مقابل پاشایان بابان وجاف یاد می شدند و تا آخرین فرد حاکم از سلسله پدر نسبی که به طور موروثی بر اریکه قدرت تکیه می دادند با همین عنوان خوانده می شدند .
سلسله مراتب رهبری در نظام سیاسی سنتی قبیله اورامان به این صورت بوده است :
حکمرانی بهمن ( سرسلسله سلاطین اورامان ) 392 - 447 ق
صاحب تاریخ اورامان – ملاعبدالله ابن ملا عبدالعزیز حافظ ، قاضی اورامان و متخلص به شیدا – می نویسد :بهمن نام بنیانگذار این سلاطین فرزند شخصی بهلو اسم که پس از فوت پدر به شغل شبانی در کوه های اورامان اشتغال داشته است . مؤلف پس از بیان مفصلی از برخورد بهمن با شیخ جلاالدین غازی از قطاب و اوتاد صوفیه قرن پنجم که در اورامان مسندنشین ارشاد بوده است ؛ و شرح خدمت و ارادت بهمن به وی ادامه می دهد که از سوی حضرت شیخ جلاالدین غازی در مقام سرپرستی و کدخدایی به اهالی معرفی و منصوب میگردد . به گفته ملا عبدالله شیدا به دستور شیخ جلاالدین غازی هر ساله یک بار کاه ، یک بار هیزم یک قطعه مزرعه ( حاصل ) و آنچه عشر غلات داشته به عنوان زکات و فطره جهت مخارج زندگی و خرج سفره از سوی اهالی به بهمن می دادند . بهمن به مدت پنجاه و پنج سال با رعایت کامل دستورات شیخ حکومت نموده و به سال 447 ق . فوت کرده است .
باریه بیگ 447-502 ق
پس از در گذشت بهمن به صلاح دید ریش سفیدان و معتمدان ( شورای قبیله اورامان ) باریه بیگ به سال 447 هـ – ق به جای پدر نشست . باریه بیگ باحاکم دیوزناو – ( در حوالی دله مرز ، از قلاع گوران ها بوده که در تالیف بدلیسی با عنوان “دیودز “ یاد شده است ر. ک. شرفنامه ص 409 ) از قلاع همجوار طرح پیمان و اتحاد نهاد و دختر او را به نکاح خویش در آورد ؛ چون چند روزی از مراسم عروسی گذشت به رسم محلی دختر را به خانه پدر بردند ، باریه بیگ به همسرش می گوید چنانچه تحفه و هدایایی به شیوه معمول به تو دادند قبول مکن ،جز قطعه زمینی که ملک اهدایی که اکنون به نام نوین معروف است . دختر درخواست کردو پدرش حاکم دیوزناو آن را بخشید .
باریه بیگ چند خانواری از اهالی را به آن محدوده فرستاد و در سنه 448 ق . طرح آبادانی آن قریه را پی ریزی کرده و به ”نوین ” مرسوم گردانید . سپس باریه بیگ قراء قلاع اورامان را یکی پس از دیگری به تصرف در آورد وسرانجام در سال 502 هـ – ق. پس از پنجاه سال حکومت در گذشت .
امیر جلال الدین 502-597 ق.
امیر جلال الدین بن باریه بیگ پس از فوت پدرش به جای اونشست و او درآغاز به تعمیر و عمران و آبادانی روستاها سرگرم شد و سپس به تجهیز سپاه پرداخت و چند ناحیه دیگر را به تصرف خود در آورد . امیر جلال الدین چون مردی مقتدر و دادگر و بخشنده و جوانمرد بود خانه اش همیشه مملو از علما و ادبا و شعرا و فضلا بود و با آنان به مصاحبه می نشست و پس از آن مدرسه ﺍی بنا نهاد و مردم را به فراگرفتن دانش فراخواند و عاقبت به سال 597 هجری پس از نود و پنج سال فرمانروایی فوت کرد .
امیر سعید جیاشا 597-699 ق
امیر سعیدجیاشا بن امیر جلال الدین به سال 597 هجری بنا به وصیت پدرش فرمانروای اورامان شد . امیر سعیدجیاشا مردی با کفایت و عادل بود ، در عمران و آبادانی اورامان می کوشید و در اورامان مسجدی به نام مسجد جیاشا احداث کرد که در زمان او اکثر سادات و علما منطقه به اورامان مهاجرت کردند و در این مسجد گردهم آمدند . امیر سعید جیاشا با اقداماتی که در اورامان انجام داد باعث به وجود آمدن قدرتی عظیم در منطقه گردیده که در این هنگام دشمنانش به وی حمله کردند اما چنانکه گویند مرضی در بین سربازانشان افتاد و بیشترشان تلف شدند و نتیجه تمامی لشکرکشیهای دشمنان امیرسعید جیاشا چیزی جز شکست نبوده است . سرانجام به سال 699 هجری پس از 102 سال فرمانروایی درا فانی را وداع گفت .
سلیمان بیگ اورامی 699-848 ق
سلیمان بیگ بن امیر سعید جیاشا به سال 699 هجری به حکومت اورامان رسید او نیز مانند پدرش درآغاز به عمران و آبادانی روستاها پرداخت و خانه های مجللی نیز در شهر ساخت . وی بیشتر به مصاحبت با دانشمندان و ادبا و شعرا علاقه داشته است در زمان سلیمان بیگ امیر تیمور گورکانی ( 772- 807 هجری ) به عزم تسخیر بغداد از اورامان گذر کرد و با اخذ هدیه ﺍی درویشانه از اورامان چشم پوشی کرد و به سوی بغداد راهی شد و در دوره ی او چندین تن از نودو نه پیر اورامان و سلطان اسحاق برزنجی ( 665 – 798 ) هجری ظهور کردند .
از دیگر رویدادهای دوران فرمانروایی سلیمان بیگ لشکرکشی بهلوبیگ اردلان ( 755 –808 هجری ) به اورامان بوده است که پس از چند ماه محاصره اورامان شکست خورده و بازگشته است . سلیمان بیگ از عمر طولانی برخوردار بود و مدت یکصد و چهل و نه سال فرمانروایی کرد و عاقبت به سال 848 هجری فوت کرد .
بهرام میرزا بیگ 848 – 995 ق
بهرام میرزا مقارن حکومت شاه طهماسب صفوی ( 930 – 948 ق ) به حکمرانی اورامان منصوب گردید . تا زمان بهرام میرزا بیگ نصب مقام حکومتی اورامان به شورای قبیله و رأی معتمدان و ریش سفیدان و اهالی صورت می گرفت . اما در این دوره کیفیت انتخاب حکمران دگرگون شده و جنبه دولتی و دیوانی یافت ، صفت امیر که بر شاهان صفویه گران می آمد چون سران قزلباش به بیگ تغییر و تقلیل یافته و با صدور فرمانی از سوی پادشاهان صفویه همراه با دریافت خلعت لازم منصوب می گردیدند . ( که بعدا عنوان آنها به سلطان تغییر یافت که به علت آن اشاره خواهد شد ) بهرام میرزا بیگ مدت مدیدی به حکمرانی و عدالت گستری مشغول و سعی بلیغ در رعیت پروری و بنده نوازی می کرد. تا اینکه شاه طهماسب صفوی وی را شناخته و نواخته است .
او دختر الله وردی خان خواهر شاه وردی خان لر را خواستگاری و به حباله نکاح خویش درآورده از آن همسر سه پسر به دنیا آمدند : سلیمان بیگ ، حسینقلی بیگ ، و عباسقلی بیگ
بهرام میرزا بیگ بدین منوال به حکومت خویش ادامه داد . تا اینکه خان احمد خان والی اردلان از پادشاه صفوی یاغی گردید ، چون با شاه ویردی خان لر عداوت کل داشت ، بهرام میرزا بیگ را نیز مبغوض نموده و با وی از در عداوت درآمد و برای فتح اورامان لشکر فرستاد . محاصره اورامان به روایتی سه سال و به روایتی ده سال به طول انجامید . بهرام میرزابیگ مصلحت چنان دید که خود را با جمعی به پایتخت ایران برساند و به همراه الله ویردی خان با لشکری بر سر خان احمد خان بیایند و قرار بر آن می گذارند که خود را به خاک زهاب برسانند .
زهاب در قلمرو خان احمدخان نبوده و انجام این امر در اواخر پاییز بود که محاصره سست گشته ، بعد از نماز ظهر از قلعه خارج و با همراهان از راه کماجر به قریه سرگت و از آنجا به سوی شهرزور روانه ، صبح به قریه ““هرشل ““ از محال زهاب رسیده ، آسوده و فارغ بال خود را بی خطر دانسته و استراحت می نمایند . غافل از اینکه شخصی از نزدیکان بهرام میرزابیگ شب هنگام از بالای قریه سرگت کنار گرفته خود را به قلعه زلم رسانیده ، وقت صبح مطلب را به اطلاع خان احمد خان می رساند ، و او را از نیت بهرام میرزابیگ مطلع می سازد و کفشهای بهرام میرزابیگ را که همراه او بود برای صدق گفتار می نمایاند .
خان اردلان ، علی بیگ ظلمی با سیصد سوار مجهز به تعقیب آنان فرستاد تا در قریه هرشل بر سرآنها ریخته آنها نیز به مقابله برخاستند و کاری از پیش نمی بردند . بهرام میرزابیگ را به قتل رسانیده و اطرافیانش متواری می شوند . فرزندانش حسینقلی بیگ و عباسقلی بیگ قراول پدر بودند و با چند نفر خود را به لرستان رسانیده بودند ؛ خبر قتل پدر را که از متواریان بقیه لشکر شنیده و بالاجبار نزد دایی خویش شاه ویردی خان سکونت گزیدند .
سلیمان بیگ 995 - 1032 ق
سلیمان بیگ پس از کشته شدن بهرام میرزابیگ به دست خان احمد خان والی اردلان و اقامت بالاجبار دو برادرش ( حسیقلی بیگ و عباسقلی بیگ ) نزد دایی خویش در لرستان خود در اورامان به جای پدر نشست . خان احمد خان برای بار دوم لشکر بر سر اورامان فرستاد و پس از محاصره چون نتوانست کاری از پیش ببرد در دوستی زد و رسولان فرستاد و با میانجیگری مولانا ملا اسماعیل قاضی و فرستادن تحفه و هدایا و ندامت از قتل بهرام میرزابیگ و سلیمان بیگ که به جای پدرش نشسته بود فریفت . بنابر آن شد که چون فردا خان اردلان عازم شهر زور است ؛ سلیمان بیگ برای فیصله امر و آشتی نهایی با او ملاقات نماید . سلیمان بیگ نیز با عده ﺍی از بزرگان اورامان و تهیه هدیه ﺍی عازم ملاقات با خان احمد خان گردید . چند نفر معتبر گماشتند که سلیمان بیگ را استقبال نموده و پیشکش را به نظر والی رسانیده و آنها را به خیمه راهنمایی کردند به محض ورود مغلوب و مقید شدند و با خط کاتب ، سلیمان بیگ نامه ﺍی به سران مانده ی در قلعه نوشتند که فردا آفتاب نزده با ابواب جمعی در پائین قلعه حاضر باشند تا نواب والا را بدرقه نمایند که بعد از آن به مرام خود دعوت خواهیم کرد .
به محض حضور آنان در بین لشکر تیغ بی دریغ دربین آنان نهاده و بیش از یکصد نفر از بستگان سلیمان بیگ و اطرافیان او را به قتل رسانیده و سپاهیان را به داخل قلعه فرستادند . در نهایت خان احمد خان توانست در سال 1023 ق اورامان را به تصرف در آورد
عباسقلی سلطان 1041 – 1075 ق
بعد از سلیمان بیگ ، عباسقلی سلطان برادرش از سوی شاه عباس صفوی به حاکم اورامان منصوب گردید . عباسقلی سلطان یگانه حاکم اورامان است که در تاریخ ایران عهد صفویه صراحتا از وی یاد شده است . از ایام تصدی عباسقلی سلطان به بعد حکمرانان اورامان با صفت سلطان به جای بیگ خوانده شدند . زیرا در این زمان سلطان مراد چهارم پسر اخی مصطفی ، هجدهمین پادشاه عثمانی ( 1032 – 1049 ق ) سران ایل جاف را در آنسوی دیاله تحت الحمایه خود قراد داده ایل آن را جاف مرادی ( !) نامید و القاب سران آن رابه جای بیگ به منظور استخاف پادشاهان صفوی به صفت پادشاه تغییر داد . شاه عباس نیز چون عباسقلی بیگ را به حکومت اورامان منصوب کرد فرمان او را به عنوان عباسقلی سلطان صادر نمود .
عباسقلی با دایی خویش ( شاه ویردی خان دوم ) در جنگ ایران و عثمانی رشادتها نشان داد و مقبول خاطر شاه گردید . پس از کشتن کل مجنون از جنگجویان و نام آوران لشکر عثمانی از سوی شاه نواخته شد و مورد توجه و تفقد قرار گرفت . شاه از اصل و نصب وی پرسید ؛ شاه ویردی خان ماجرا را باز گفت : که پدرش در راه خدمتگزاری جان داده است و خودش در ذی تربیت وی پرورش یافته است . پس از خلعت و نوازش از وی خواسته شد که آنچه می خواهد طلب کند .عباسقلی بیگ نیز فرمان حکومت سنگلاخ اورامان را از شاه خواسته که به رقم آن مفتخر گردد . شاه عباس در جواب باخنده می گوید : “به گمانم تنخواه عراق یا فارس می خواهی “ پس فرمان حکومت اورامان را به او داده و مالیات آن را بخشیده است . در نهایت عباسقلی سلطان در 1075 ق . پس از 24 سال حکمرانی بر اورامان به رحمت ایزدی پیوست .پس از فوت سه فرزند ذکور از وی برجای ماند ( بهرام بیگ ، محمد بیگ ، سلیمان بیگ ) .
بهرام سلطان 1069 –1104 ق
پس از عباسقلی فرزندش بهرام سلطان به حکومت رسید . به مدت 35 سال حکومت بالاستقلال داشت و اغلب بر محال شهر زور نیز حکومت می کرد و بی توجه به دربار عثمانی چند تن از کارپردازان شهر زور را به قتل رسانید . نهری که بالای نهر دلین می باشد و حالا به سلطان جوبه مشهور است توسط او احداث گردید . در عهد او هر خانوار از یک اسلحه تفنگ برخوردار بودند . مالیات دیوانی که در دوره عباسقلی سلطان معاف بود دوباره رایج گردید .این مالیات به صورتی بود که هر سال از سوی شاه در اول نصف آخر سال تا موعد پنج ماهه ( سی تومان ) جمع آوری می شد . بهرام سلطان به سال 1104 ق . در گذشت .
قاسم سلطان 1104 – 1110 ق
کثرت فرزندان بهرام سلطان که ده فرزند پسر از وی برجای ماند موجب گردید که سیاستمداران باب عالی در بین فرزندان او دست به تفرقه افکنی زده و تجزیه اورامان بزرگ را پی ریزی کردند . یکی از فرزندان بهرام سلطان به نام قاسم سلطان پس از پدر به حکمرانی اورامان رسید در دوره او سلیمان پاشای بابان که بر اوضاع خان احمد خان ثانی ( حاکم کردستان ) و اختلال کردستان اطلاع پیدا می کند ، با جمعیتی از کرد و عرب در سنه 1100 هجری حمله به کردستان آورده و مریوان و سقز و اورامان را تسخیر می نماید .در این حمله حاکمان سقز و مریوان هر دو به قتل می رسند . خان احمد خان ثانی ( 1107 ق ) مراتب را به شاه سلیمان صفوی اظهار داشته و خود را برای دفاع از شهر آماده می سازد . از جانب شاه سلیمان ، رستم خان سپهسالار و عباسقلی خان زیاد اغلی ( مشهور به عباس خان قاجار ) با سپاهی آراسته به امداد خان احمد خان می رسند عموما به جانب مریوان حرکت کرده در جلگای مریوان تلاقی فریقین به عمل می آید . پس از دو روز جنگ سلیمان پاشا شکست فاحشی خورده ، متجاوز از چهارهزار نفر از سپاه و اتباع او به قتل می رسند .
عباس خان قاجار پس از این پیروزی به قاسم سلطان اورامی ، منشا فساد و سبب آمدن سلیمان پاشا را بر اهالی کردستان تهمت بسته و شروع به گرفتن و بستن می نماید . جمعی شبانه به خاک عثمانی فرار می کنند و جمعی گرفتار می شوند . با یکهزار و دویست نفر سرباز رعایای این سامان را تحت شکنجه و عذاب کشیده پس از گرفتن دارایی آنها همه را به اشکال مختلف اعدام و از کله آنها تپه بزرگی در جلگه مریوان تشکیل می دهد و قاسم سلطان اورامی را هم به قتل می رساند ( 1110 ق ) .
شاه سلیمان صفوی از این حرکت وحشیانه عباس خان آزرده شده و فورا او را احضار ، ولدی الورود به اصفهان در میدان شاهی به چوبه دار می آویزد . پس از مرگ قاسم سلطان در 1100 هـ . ق. حکمرانی اورامان بین فرزندان و نوادگان بهرام سلطان تا سال 1161 هـ. ق . به صورت کوتاه مدت دست به دست گردیده است .
بهرام سلطان 1161 – 1167 ق
بعد از قاسم سلطان یکی دیگر از فرزندان بهرام سلطان اول یعنی بهرام سلطان دوم حکومت اورامان بزرگ را در دست گرفت . در دوران تصدی حکومت اورامان از سوی بهرام سلطان دوم در سال 1161 اورامان بزرگ مجددا یک پارچه شده است . این واقعه همزمان با روی کار آمدن حسنعلی خان اردلان در سنندج بوده است در این سال از سوی سپاهیان زنگنه به سرکردگی امام قلی خان حمله سنگینی به منطقه اردلان صورت گرفت . از آنجا که بهرام سلطان دوم توجه و احترام خاصی برای خان اردلان قائل بود ، تفنگچیان تحت امر خود را به مقابله با سپاه زند فرستاد که منجر به شکست سپاه زند از اردوی اردلان می شود . دروان حکومت بهرام سلطان دوم تا سال 1167 به طول انجامید و در همین سال بهرام سلطان دوم دار فانی را وداع گفت .
خالد سلطان 1168 – 1170ق
خالد بیگ فرزند بهرام سلطان دوم پس از پدر به مرتبه حکومت اورامان بزرگ دست یافت . خالد سلطان به مدت سه سال بر اورامان بزرگ حکومت کرده است .ایشان از سوی یکی از اطرافیان خود به نام حیدر بیگ بلخیه مورد حسد قرار گرفته و نزد سلیمان پاشا از خالد سلطان مواهنه کرد . پاشای مزبور او را به شهر زور برای مهمانی دعوت کرد و خالد سلطان پذیرفت . خالد سلطان بی اطلاع از توطئه پاشا به شهر زور رفت . پس از ورود و استقبال در تالار پذیرایی اورا تنها گذاشته ، ماموران از چهار سو بر وی تاخته او را مغلوب و محبوس کردند که پس از سه روز به دست حیدربیگ بلخیه ( کافر نعمت ) به سال 1170 هـ . ق به قتل رسید . پس از وی ( خالد سلطان ) حیدربیگ از سوی پاشای مزبور به حکومت اورامان منصوب گردید این اولین فرد غیر (از خانواده حکمرانان اورامان نیست ) است که در اورامان به ریاست می رسید . حیدر بیگ پس از شش ماه حکمرانی محمد بیگ برادر خالد سلطان او را به قتل رساند .
رضا سلطان 11170 - 1197 ق
رضا سلطان بن حسین بیگ بن بهرام سلطان اول بن عباسقلی از سوی سلیمان پاشاه پس از حیدربیگ به حکومت اورامان بزرگ منصوب گردید. در مورد دوران حکومت رضا سلطان می توان گفت : آبادانی و احداث راه ها ، مساجد و پلها و.. صورت گرفته و هم چنین خونریزی های قبیله ﺍی پایان یافته و کدورتها رفع و اقوام در کنار هم به دوستی زیسته اند . نمونه ﺍی از کارهای وی احداث مسجد در نروی ، تعمیر پل
مطالب مشابه :
متن تقدیم پایان نامه
فارسی ، گزارش کارآموزی ، پایان نامه های کارشناسی و تقدیم به گل متن تشکر و
شیوه نامه نگارش و تدوین پایاننامه
شیوه نامه نگارش و تدوین پایاننامه و تشکر، تقدیم و کارشناسی ارشد زبــان و
چگونه پایان نامه بنویسیم واز آن دفاع كنيم؟
نام مرکز یا دانشگاهی که پایان نامه در آن تقدیم کارشناسی ارشد مدیریت ) و ) و تشکر و قدر
تاریخ سیاسی هورامان 1
یک تحقیق و پایاننامه ضمن تشکر از و حتی کارشناسی ارشد از
برچسب :
تقدیم و تشکر پایاننامه کارشناسی ارشد