آق اوی ترکمن (آلاچیق )

چکيده

قوم ترکمن قومي كوچ رو و چادرنشين بوده و به مرور زمان و با فشار دولت هاي ايران و روسيه در برخي مناطق ، از زندگي عشايري دست كشيدند و به زندگي يكجانشيني روي آوردند . اقوام تركمن در زندگي كوچ نشيني خود داراي آداب و رسوم و نوع زندگي خاصي بوده اند كه با يكجانشيني اين آداب و رسوم را به خانه ها و محيط روستايي يا شهري خويش منتقل كردند . اصيل ترين منزلگاه تركمن ها ، آلاچيق شان مي باشد كه در دوره دامداري و كوچ نشيني مأمن و پناهگاه ايشان شمرده مي شد .ساخت آلاچيق ها ، مراسم همراه آنها ، تزيينات داخلي آلاچيق ها ، نوع خاص زندگي تركمن ها را نشان مي دهد ؛

اين جستار بر آن است تا با معرفي آلاچيق ترکمني که بدان " اوي " مي گويند و رسم هاي برپايي و برچيدن آن به برخي ويژگی هاي خاص آن بپردازد. در این جستار با توجه به میدانی بودن جمع آوری اطلاعات ارجاع مشخص به منابع ذکر شده در پایان متن داده نشده است.

واژگان کليدي: آلاچيق ترکمني ، اوي ، آق اوي ، قارا اوی مقدمه مسکن به عنوان مهمترین نیاز بشر از بدو خلقت تا کنون مطرح بوده است. انسانهای اولیه بر حسب غریزه خود غارها را به عنوان مسکن و جان پناه در مقابل تغییرات جوی و فصلی از قبیل سرما ، گرما، بارش باران و برف و وزش بادهای شدید و در امان ماندن از حملات حیوانات درنده انتخاب نمودند

بیشتر شدن جمعیت انسان را مجبور به تفکر کرد تا بتواند مشکل مسکن خود را با استفاده از چوب درختان و سنگ ها تا حدودی بر طرف نماید . گسترش جمعیت و پراکنده شدن انسانها در موقعیت های جغرافیایی مختلف ذهن انسان ها را بر آن داشت تا با توجه به موقعیت اقلیمی منطقه مسکنی متناسب با شرایط آن منطقه بسازند. با بیشتر شدن جمعیت انسان ها قومیت و طوایف مختلف نیز بوجود آمدند . قوم ترکمن نیز یکی از این اقوام می باشد ، اکثریت قوم ترکمن دامداری را به عنوان شغل خود انتخاب کرده اند .داشتن خانه های ثابت برای قوم ترکمن که دامدار بودند و مجبور بودند برای تهیه علوفه و چرای دامهایشان دائما در حال کوچ باشند مشکلاتی را بوجود می آورد . این مسئله مردان قوم را بر آن داشت تا بتوانند با در نظر گرفتن امکانات موجود خود خانه ای طراحی نمایند تا بتوانند به صورت متحرک قابل جابجایی باشد ودر حد اقل زمان ممکن آنرا بر پا نمایند و در زمان کوچ نیز براحتی بتوانند آن را جمع نمايند و کار حمل و نقل آن نیز توسط حیواناتی چون اسب یا شتر امکانپذیر باشد و در عین حال از استحکام زیادی نیز برخوردار باشد تا بتواند در مقابل عوامل جوی همچون بادهای شدید ، بارش هایی همچون برف و باران ، زمین لرزه ایستادگی نماید و در تابستان و زمستان نیزمورد استفاده قرار گیرد.

یکی دیگر از مواردی که به این نکته دقت زیادی باید می شد در نظر گرفتن فصول ،ماهها، و روزهای سال و طلوع و غروب خورشید بوده است . آنها توانستند با در اختیار داشتن مواد اولیه بسیار ساده همچون چوب درختان و پشم گوسفندان خود خانه ای طراحی و بسازند که تمامی نیازهای آنان را بر آورده نماید به اسم " آغاچ اوی"(آلاچیق) . اسکلت آلاچیق به وسیله برش و حالت دادن به چوب درختان و اتصال آنها بشکلی کاملا کارشناسی شده تهیه نمایند. پوشش آن را نیز با استفاده پشم گوسفندان وبا درست گردن نمد هایی مناسب نقاط مختلف آن تهیه نمایند .استحکامات آنرا نیز بوسیله بافته هایی به صورت فرش و یا جاجیم به شکل نوارهایی پهن و نازک در نظر بگیرند.

اجزای آلاچیق ترکمنی (اوی)

اجزای اصلی تشکیل دهنده آغاچ اوی (آلاچیق) عبارتند از

: 1- تاریم : قسمت پایین اوی(ديواره) را تشکیل می دهد، تعداد 4 عدد تاریم در ساختمان آلاچیق وجود دارد. هر تاریم از 44 قطعه چوب(20عدد کامل و24 عدد برش خورده) تشکیل می شود. قطعات چوب به وسیله پوست شتر (ناحیه گردن) با سوراخ کردن آنها بصورت ضربدری (آکاردئونی) بر روی همدیگر گره زده میشوند ؛ چوب ها به گرد این محور قابل چرخش بوده و تمامی قطعات نیز براحتی باز و بسته می شوند و با باز شدن آنها اشکالی به صورت لوزی بوجود می آید. تاریم ها را بوسیله طنابی به همدیگر می بندند و از اتصال آنها فضايي استوانه ای به قطر 5/5 متر و محيط 16 متر، شکل می گیرد. در قسمتی از تاریم ها که به درمتصل می شوند قطعه ای که به در وصل می شود از دیگر چوبها ارتفاعی مختصر بلند تر دارد ، بلندی ارتفاع ان نیز به خاطر آن است تا بتواند تکیه گاهی محکم برای در باشد. ارتفاع تاریم ها در حالت جمع شده 2.20 سانتیمتر و در حالت باز شده (حالت بر پا کردن) حدود 1.70 سانتیمتر می باشد

. 2 – اوق: چوبهایی به شکل کماني در حدود 60 عدد که نوک آنها تراش خورده و انتهای آنها پهن تر است . دارای سوراخ هایی می باشند که طناب های نسبتا نازک پشمی به آنها متصل می باشند نوک اوق ها درون سوراخ هایی که دور توینوک وجود دارد قرار می گیرند و قسمت دیگر آن به قسمت بالایی تاریمها که نقطه اتصال دو قطعه میباشد و شکل 7 را تشکیل می دهد به وسیله طنابهای انتهايي اوق ها گره زده می شوند. 4 عدد از اوق ها بالای قسمت سوراخ های تاق در ورودی آلاچیق قرار می گیرد . اوق ها به همراه توينيک ، فضاي گنبدي اوي را شکل مي دهند

. 3 – توینوک : قسمت بالایی و دایره ای شکل آلاچیق میباشد که حالت پنجره و یا هواکش را نیزدارد. اين قسمت از تعداد زیادی چوب قوس دار ساخته مي شود و از قسمت بیرونی شکلی برآمده را تشکیل می دهد. در محيط توينيک سوراخ هايي تعبيه شده است که اوق ها درون آنها جاي مي گيرند

. 4 – ایشیک : عبارت است از دو قطعه چوب بلند به ارتفاع در که قسمت بیرونی آن دارای شیاری می باشد که قسمت انتهایی تاریم ها در درون آن شیارها قرار می گیرد و به وسیله طناب به در بسته می شود ،دو قطعه چوب نسبتا پهن نیز در قسمت بالایی (تاق) و یکی دیگر نیز در کف قرار می گیرد در طرفین این چوبها سوراخی وجود دارد که بر آمدگیهای قسمت بالایی و پایینی در ، درون آن قرار می گیرد. جنس در از تخته های پهن می باشد که معمولاً از چوب درخت توت يا نراد بوده است

. 5 – قامیش : عبارت از 2 تکه نوار پهن به ارتفاع حدود 1.70 سانتیمتر است که با برش دادن نی بصورت قدی و بافتن آن به شکل حصیر تهیه می شود. قاميش به دور تاریم ها کشیده می شود . قاميش تگه سومي نيز دارد که طولی در حد فاصله باقیمانده میان دو قامیش دیگر دارد ،از این قامیش در مواقعی که هوا سرد است استفاده می شود و در مواقعی که هوا گرم است با برداشتن آن ، هوا درون آلاچيق جریان مي يابد

. 6 – کچه : پوشش نمدی آلاچیق را گویند که به 3 قسمت تقسیم می شود : الف- نمدهايي که روي تاریم ها را می پوشانند و 4 عدد هستند . اين نمدها مستطیل شکل می باشند و " دورلوق " نام دارند. ب - " اوزوک " تکه هاي ذوزنقه شکل نمد تعداد آن دو 2 عدد است و بر روی اوق ها که شکلی گنبدی شکل به خود گرفته اند ، انداخته می شوند . ج - آخرین قطعه از این پوشش که به شکل دایره است " سرپیک " می گویند ، سرپیک در قسمت تاج آلاچیق که توینوک در آن قرار دارد سوار می شود ، عرض سرپیک در حدود 20 الی 30 سانتیمتر از توینوک بیشتر میباشد و دور آن تعدادی طناب نصب می شود تا به تاریم ها بسته شوند تا وزش باد نتواند آن را از جا بکند . طراحی و ساخت نمدها به عهده زنان قوم ترکمن می باشد

. 7 – دورلوق یاقا : نواری پهن به عرض 30 سانتیمتر و طول 16 متر . در دو طرف آن طنابهایی وجود دارد که به وسیله آنها دورلوق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها محکم می بندند (دورلوق یاقا به عمود ایستادن و نظم تاریم ها کمک می کند

. 8 – بیل یوپ : بیل یوپ نیز نواریست به طول 16 متر اما با پهنایی بیشتر از دورلوق یاقا ، بیل یوپ وظیفه کمربند این خانه ی چوبی را بعهده دارد تا بتواند وزن قسمت های دیگر را که بر روی تاریم ها سوار می شوند و فشار آنها مستقیما به تاریم ها وارد می شود را تحمل نموده و در برابر بادهای شدید نیز مقاومت نماید

. 9 – دوزی : دو قطعه نوار باریک و جاجیم بافت است که بوسیله آنها فاصله تک تک اوق ها را با چرخاندن دور آنها تنظیم کرده و محکم می بندند ت مانع متلاشی شدنشان در موقعی که نمد" اوزوک" را سوار کردند شود

. 10 – تارپ یاپار : قطعه ایست تشکیل شده از نمد و حصیر ، نمد را بر روی حصیر می دوزند که استحکام پیدا کند و بتواند مانع ورود بادهای سرد زمستانی به داخل آلاچیق شود

. 11 – اورقان : طنابیست کلفت از جنس پشم که در مواقعی که بادهای بسیار شدید می وزد از آن استفاده می کنند ،طناب را از بالای سقف آلاچیق عبور داده و توسط دو عدد پایه چوبی به زمین وصل می شود

. 12 – قازیق : میخهای چوبی کوچک هستند که از آنها نیز در مواقع وزش بادهای شدید استفاده میشود ،آنها را در کنار تاریم ها به زمین می کوبند و بوسیله طناب هایی آنها را به تاریم ها می بندند

نحوه بر پا کردن اوی

در زندگی کوچ نشینی دامداران قوم ترکمن کارها در بین زنان و مردان به تناسب توانايیشان تقسیم می شود .مردان به محض رسیدن به منطقه مناسب برای اسکان و چرای دام هایشان وظیفه نگهداری از گوسفندان را به عهده می گیرند و زنان نیز کار آماده و بر پا کردن آلاچیق را به عهده می گیرند.کار بر پا کردن آلاچیق نیاز به داشتن زور و قدرت بدنی ندارد ،بر پا کردن آلاچیق کاریست گروهی. لازم است افرادی که اوی را برپا میکنند با هم هماهنگی و همکاری ساده ای داشته باشند. برای بر پا کردن اوی اولین نکته ای که باید دقت شود زمینی است که اوی در آن بر پا می شود، ارتفاع زمین را در قسمتهایی که سطح آن صاف است با درست کردن کاه گل به ضخامت حدود 10 سانتیمتر از سطح معمولی زمین مرتفع تر می کنند تا در مواقع بارش باران ارتفاع مناسبی را داشته باشد و آب باران درون آلاچیق نفوذ نکند . اين کار از لانه سازی و ورود حشراتی همچون مورچه و ورود موش به درون آلاچيق جلوگیری مي کرد .

در مناطق تپه ای نیز موارد مشابهی همچون در نظر گرفتن مسیر آبراهها یی که از بالای تپه ها جاری می شود بايد مد نظر قرار مي گرفت . نکته دیگری که قبل از بر پا کردن آلاچیق باید به آن دقت شود جهت دقیق بر پا کردن آلاچیق است. درِ آلاچيق باید درست به سمت جنوب باشد تا از نور آفتاب هم برای گرما و هم برای فهمیدن زمان استفاده نموده و از بادهای شمالی ، شرقی و غربی در امان بماند. ابتدا باید چهار چوب در را بر پا کرد. اول قسمت کف چها رچوب را روی زمین قرار می دهند و بعد دو قطعه ستونی در را درون سوراخ های درون تخته کفی قرار می دهند به شکلی که قسمت شیار دار ستون ها به سمت بیرون باشد . سپس چوب قسمت تاق در را سر جایش نصب میکنند. دو عددتاریم باید از دو جهت چهارچوب در به سمت مخالف و دایره مانند به ستون در بسته شوند، باید دقت داشت که انتهای تاریم ها در سمت در ، داخل شیارهای ستون چهارچوب قرار گیرد ( در تاریم های سمت در، یکی از چوب ها از دیگر چوب ها بلندتر می باشند، این چوب ها در بیرون چهارچوب قرار می گیرند ) دو عدد تاریم باقیمانده را نیز به دنبال تاریم های قبلی به هم متصل مي نمايند و با طناب به همدیگر مي بندند . از اتصال این 4 عدد تاریم استوانه ای به قطر 6 متر تشکیل می شود .

برای تنظیم و مرتب کردن کردن تاریمها از نوار پشمی جاجیم بافت به طول حدود 16 متر و عرض 20 سانتیمتر استفاده میشود به نام " دورلوق یاقا " . دورلوق یاقا را در قسمت بالایی تاریم ها به صورت کمر بند مانند دور تا دور آنها مي بندند و با طنابهایی که در انتهای دورلوق یاقا قرار دارد به چهار چوب در محکم بسته می شود . پس از آن بیل یوپی در فاصله ای پایین تر از دورلوق یاقا و مشابه آن به دور تاریم ها و با طناب هایی که در دو سمت آن قرار دارد به چهار چوب در بسته می شود. درهای آلاچیق در همین مرحله به خاطر اینکه تنظیم آن راحت تر است در جای خود قرار می گيرند .

توینوک، قطعه ای که با نصب آن آلاچیق شکل گنبدی شکل به خود می گیرد . برای نصب توینوک، سه یا چهار نفر در فاصله های مشخصی ، هر کدام با در دست گرفتن يک اوق که وارد سوراخ هاي توينيک شده اند با هماهنگی و به آرامی توینوک را وسط اوی بالا می برند، در این هنگام یک نفر دیگر با در دست داشتن چوبی به ارتفاع حدود 5/2 متر از قسمت داخل کمک میکند تا نفرات بیرونی به راحتی بتوانند اوق ها را به قسمت بالایی تاریم ها که شکل 7 دارند با طنابهای انتهایي اوق ها ببندند . پس از بستن این اوق ها ،کار بستن دیگر اوق ها آسان تر می شود ، بقيه را به ترتیب در درون سوراخ های توینوک قرار داده و به تاریم می بندند .( 4 قطعه از اوقها در سوراخ های بالای تاق در قرار میگیرند ).استحکام اوق ها با دو نوار باریک به اسم " دوزی " به طول حدود 10 متر که یک دور، دور آنها پیچیده مي شوند، کامل مي گردد. انتهای " دوزي" از دو سمت به تاریم ها گره زده می شود. بستن این نوارها کمک می کند تا در زمانیکه نمدهای بالای اوق ها (اوزوک) بر بالای آنها قرار گرفتند ، هم فاصله میان اوق ها حفظ شود و هم توانایی نگهداری وزن این نمدها را داشته باشند

پس از آن که کار آماده سازی اسکلت به اتمام رسید نوبت به بستن نمدها می رسد ،اولین قسمتی که قبل از همه، نمد بر روی آن قرار می گیرد تاریم می باشد . چهار قطعه نمد مستطیل شکل به نام "دورلوق" که طولی به اندازه تاریم دارند و ارتفاع آنها حدود نیم متر بلند تر از تاريم است. ارتفاع بستن این نمدها در فصل هاي مختلف سال فرق می کند ، اگر هوا گرم باشد این نمدها را طوری می بندند که از زير نمدها هوا به راحتی در درون اوی جریان داشته باشد و در مواقعی که هوا سرد باشد فاصله نمدها را با زمین به حد اقل می رسانند. دورلوق ها را توسط طناب هایی که به قسمت طرفین بالایی آن متصل اند به اوق ها می بندند. دو قطعه نمد که قسمت مخروطی شکل اوی را پوشش می دهند " اوزوک" نام دارند ، به خاطر اینکه اوزوک بیشتر در برابر جریانهای جوی همچون باران و یا آفتاب قرار می گیرد ضخامت آن نسبتا بیشتر از دیگر نمدها می باشد به همین خاطر از وزنی سنگین تر بر خوردار است و نصب آن بر روی اوق ها با دقت بیشتری صورت می گیرد. در وهلۀ اول اوزوک ها را از قسمت طولی به سه قسمت تقسیم نموده و بر روی هم تا می کنند، سپس آن را دوباره به دو قسمت بر روی هم تا کرده و پس از آن نمد را از قسمت مخالف دو بار تا می کنند

پس از اين مرحله با کمک دو یا سه نفر نمد را در بالای اوق ها به آرامی قرار مي دهند و سپس با کمک چوبی تای آن را باز می کنند. باید دقت داشت در موقع تا کردن نمدها طنابهایی که در اطراف آن وجود دارد مرتب قرار گيرند تا در موقع باز کردن نمدها در بالای اوقها دچار مشکل نشوند. با باز کردن لایه ها سه عدد طناب در قسمت لایه بالایی دیده می شود که يک نفر با در دست داشتن آنها در جهت مخالف لایه با سرعت به حرکت در آمده و نمد را به دنبال خود می کشد نفر دیگری هم در آن زمان توسط چوبی با بلند کردن و حرکت دادن به او کمک می کند تا نمد مرتب بر روی اوق ها قرار گیرد نمدها را توسط همان طناب ها در قسمت مقابل به تاریم ها می بندند ، قطعه دیگر نیز به همان شکل در قسمت دیگر نصب می شود.

آخرین قسمتی که در بالای توینوک قرار می گیرد سرپیک می باشد ،سرپیک شکلی دایره مانند دارد و قطر آن از قطر توینوک حدود 40 سانتیمتر بیشتر است،سرپیک را در بالای اوق ها قرار داده و توسط طناب های اطراف آن که طول آنها به زمین می رسد، به بالای توینوک هدایت می کنند . سرپیک در ساختمان اوی حکم هواکش و نور گیر را دارد . سرپیک را از سمت جنوبی اوی به مقدار نیاز به کمک طناب باز و بسته می کنند. . بقیه طنابهای سرپیک را در اطراف اوی به تاریمها می بندند ، در مواقعی که باد شدید می وزد این طناب ها را به قازیق ها ی اطراف اوی که به زمین کوبیده شده اند ، می بندند تا اوی بتواند در مقابل این بادها ایستادگی نماید. به دلیل اینکه کار پخت و پز در داخل اوی انجام می شود و درون اوی آتش افروخته می شود دود آتش و چربی که توسط بخار غذا ایجاد می شود لا به لای درزهای پشم را چرب کرده و عایقی مناسب را برای جلو گیری از نفوذ آب به داخل اوی ایجاد می نماید.

جمع کردن آلاچیق

کار جمع کردن آلاچیق از بر پا کردن آن بسیار راحت تر است .برای این کار کلیه کارهای انجام شده را به ترتیب از آخر به اول باید شروع کرد و یک به یک قطعات را از همدیگر جدا می کنند . در گذشته نمدهای آلاچیق را بر پشت یک شتر سوار می کردند و دیگر وسایل چوبی را نیز بر پشت شتر دیگر می گذاشتند.برای اینکه کارشان در موقع بر پا کردن آلاچیق در منطقه دیگر راحت تر شود وسایل را به دو قسمت جداگانه تقسیم می کردند مثلا دو عدد تاریم سمت چپ را در قسمت چپ شتر و دو عدد سمت راست را نیز در سمت راست شتر قرار می دادند.اوقها را هم به دو قسمت سي تایی تقسیم می کردند (نصف در سمت چپ و نصف در سمت راست)برای اینکه اوق ها از همدیگر باز نشوند و پراکنده نشوند نیز وسیله ای درست کردن به نام "اوق اوجی" يا " اوق باشي "،وسیله ای که نوک اوق ها را داخل آن قرار می دادند تا مانع خرابي نوک آنها شود. توینوک را هم در قسمت بالایی(کوهان) شتر قرار می دادند . لوازم داخل اوي لوازم داخل اوی نیز همچون خود اوی بسیار ساده بوده است.

ترکمن هاي کوچ نشين همواره در انتخاب وسایل زندگي خود ، سهولت حمل و نقل آنها را در نظر داشته اند . با ورود به آلاچیق می توان به سادگی زندگی داخل آن پی برد . تمامی وسایل زندگی و مواد غذایی را می توان دید که هر کدام به ترتیب خاصی در جایی مخصوص قرار گرفته اند . زیر اندازها نمدي هستند و یا فرش های بافته شده به دست زنان توانا و هنرمند ترکمن می باشند . به نمد یا فرشی که که در اطراف محل بر افروختن آتش قرار می گیرد " اجوق باشی " گفته می شود. اجوق باشی در قسمت میانی قرار می گیرد و شکل مستطیل دارد و در قسمت نزدیک در ورودی قرار می گیرد شکل آن طوری است که قسمتی از آن بصورت برش خورده برای محل آتش افروختن درست شده است مشخص است. تعدادی نمد و قالیچه ی جمع شده(و لوله شده) را در کناری از آن می توان دید ، از آنها در مواقعی که مهمان وارد اوی می شود و به احترام وي زیر پایش پهن مي کنند . گاهی قطعه چوبی به طول یک متر را روی دو شاخ های تاریمها می گذارند و از آن به عنوان جا لبا سی استفاده می کنند و لباسهای خود را روی آن می اندازند که آن را " سیریق " می نامند. . از دو طناب بلند که با فاصله از هم به دو سمت اوی و به اوق ها بسته شده اند ، براي آويختن گوشت ها و نمک سود کردن آنها استفاده می کنند

آق اوی ترکمن (آلاچیق )

مطالب مشابه :

آلاچیق و نحوه برپایی آن

آلاچیق ترکمن

نحوه برپایی آلاچیق ترکمن

آلاچیق ترکمنی (آق اوی)

آلاچیق

معماری آلاچیق (خانه های ترکمن)

طرز تهیه شاخه نبات

آلاچیق مسکن سنتی ترکمن ها + ترکمن

آق اوی ترکمن (آلاچیق )

آلاچیق ترکمنی