سعدالدین

درنگي بر زندگي و زمانه

خواجه سعدالدين قتلغ خالدي قزويني

و نقش او در اسلام آوردن غازان‌خان و ديگر مغولان

ديباچه
عصرايلخاني، كه از پي حملات مغول بر ايران آغاز شد، آغازگر دوره‌اي جديد است. ايلخانان گرچه وارث حملات خون‌ريز مغول بودند، اما نقش تاسيسي شگرفي هم در تاريخ ايران دوره اسلامي دارند؛ هرچند برخي از تاسيسات تمدني دوره ايلخاني، ناپايدار بود اما مقدمه‌اي شد تا در سده‌هاي بعد جامعه بشري، براي پي‌ريزي مجدد آنها، اقدام كند.
در حوزه فرهنگ و اعتقادات، اقداماتي چون رواج تشيع و رسميت يافتن حكومت شيعي در ايران، دگرديسي تصوف زاهدانه به عرفان شيعي، خط و كتابت و تلاش براي ايجاد فن چاپ در عرصه فرهنگ، از اقدامات تاسيسي ايلخانان بود.
در عرصه اقتصاد، تجارت و بازرگاني، تلاش براي برقرار امنيت راه‌هاي بازرگاني شرق با اروپاي مسيحي و از آن مهم تر ايجاد نخستين پول كاغذي در اين دوره صورت پذيرفت.
در عرصه معماري و شهرسازي هم شاهد آغاز تحول در اين دوره هستيم، گنبد سلطانيه، از نخستين تجربيات معماري جديد است كه تحول از معماري عصر سلجوقي تا معماري عصر صفوي را نمايان مي‌سازد.
از اين ميان، بي‌گمان، رواج تشيع در بين ايلخانان مغول، فصل نويني در فرهنگ و تمدن اسلامي-شيعي را در ايران ايفا كرد.

خاندان‌هاي علم و فضل در قزوين
در دوره ايلخاني قزوين يكي از كانون‌هاي اجتماع خاندان‌هاي علم و فضل بود. تنها نگاهي اجمالي به تجارب ‌السلف اثر هندوشاه نخجواني، تاريخ گزيده اثر حمدالله مستوفي، تاريخ مبارك غازاني اثر خواجه رشيدالدين فضل‌الله، حبيب‌السير و... مي تواند حضور اين خاندان‌ها را در اين عصر به ما نمايان سازد.
سادات زيدي كه تيره‌هائي از آنان در سده اخير به عنوان "آل قزوين" حوزه‌هاي كربلا و نجف را رونق مي‌بخشند، بني‌خالد-از نوادگان احتمالي خالد بن وليد- از جمله خالديان زنگاني، خالديان گيلاني، عالماني از نوادگان مالك ابن انس، عالماني از نوادگان ابي‌بكر خليفه اول، و... كه همه در علم و فضل از سرامدان روزگار خود بودند در اين دوره در قزوين مي‌زيستند.
شاخه‌هاي پراكنده بني خالد، هنوز هم در شرق عربستان، خوزستان، عراق و شامات پراكنده‌اند. طوايف بني خالد عربستان، تا دويست سال پيش حكومت ناحيه شيعه نشين احساء را در دست داشتند و با تكاپوي استعمارگران انگليسي مملكتشان به تصرف ملک عبدالعزيزبن محمدبن سعود در آمد.
از گروههاي معروف، خاندان بني خالد در ايران و عثماني و بعضي از کشورهاي عربي خاورميانه سکونت داشتند. از جملة آنان خالديان قزوين است که يک شاخة آنان از فومن بدانجا آمده بودند.
شاخة ديگر خالديان قزوين از زنجان(زنگان) به قزوين مهاجرت کرده بودند. خواجه صدرالدين احمد خالدي زنجاني مشهور به صدرجهان (مقتول در 697)، وزير معروف ايلخانان مغول، از اين خاندان بود. برادر او، قطب الدين حمد، ملقب به قطب جهان قاضي القضات ايران بود و فرزندانش منصب قضاوت قزوين را داشتند.
صدر الدين خالدي پيشنهاد دهنده انتشار پول كاغذي بود. اما اندكي بعد جانش طعمه حسودان شد و ايده‌اش كه توانست مبداء تحولي بزرگ در بازرگاني باشد، نيز پايدار نماند. صدر الدين احمد را در رجب 697 به دو نيم كردند. مزار وي اكنون در روستاي "آشنستان" در شمال شرق قزوين در محل امامزاده ابوذر قرار دارد.

همه تصاویر متعلق به امامزاده اباذر آشنستان و مقبره صدرجهان

معاصر سعدالدین است

هندوشاه، از فضل علمي اختيارالدين و نظام‌الدين، از علماي قزوين به تجليل ذكر مي‌كند و آنان را از نوادگان ابوبكر معرفي مي‌كند.

غازان خان و اسلام آوردن او
گفته‌اند، رسم مغولان اين بود که به محض تولد فرزند، چشم پدر به اولين چيزي كه خورد اسم فرزند را همان چيز مي‌گذاشتند. چون پسر به دنيا آمد، بايدو چشمش به ديگ افتاد و فرزندش را "غازان" ناميدند. غازان به معني ديگ است و هنوز اين لفظ به همين معني، در برخي مناطق ايران كاربرد دارد.
غازان خان(تولد، 670 وفات703 - ه . ق) پسر بايدو، از مهم ترين پادشاهان ايلخان است و به رغم عمر كوتاه و حكومت بسيار اندكش، جايگاه رفيعي در ميان ايلخانان دارد.
وي هفتمين خان از سلسله ايلخانان است كه كمتر از ده سال(طي سالهاي ۶۹۴ تا ۷۰۳ ه.ق. معادل ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۴ م.) حكومت كرد.
وي از خردسالي نزد جدش تربيت شد و با آداب مملكت‌داري، علم و ادب آشنا شد. رياضت‌هاي سخن مي‌كشيد و در عين آموختن آداب پهلواني و فنون نظامي خود را به بوته آزمايش‌هاي دشوار مي‌سپرد. به گسترش دانش و صنعت بسيار علاقه‌مند شد. از تاريخ و جغرافيا بسيار مطلع بود و زبان‌هاي مغولي، فارسي، عربي، هندي، چيني، ترکي و عبري آموخت.
مدتي در جواني در صفحات شرقي ايران و خراسان به جنگ و گريز و آرام كردن شورشيان محلي مشغول بود و مردم‌داري و بزرگ‌منشي او موجب افزايش محبوبيتش مي‌شد. وي به جد از پيروي ظاهري از خان بزرگ مغول هم سرپيچي مي‌كرد و استقلال سياسي ايران را كه از زمان هلاكوخان، آغاز شده بود، تماميت بخشيد.
او صدرالدين احمد خالدي(صدر جهان) را صاحب‌ديوان خويش کرد، اما اندكي بعد در سال 697، وي را خلع كرد و منصب او را به خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، سپرد.
غازان‌خان دمشق را فتح کرد اما در مرج الصفر از سپاه مصر شکست خورد. وي قيام آلافرنک پسر گيخاتو را نيز سرکوب کرد و پيروان آلافرنک را مجازات نمود. اسلام آوردن غازان خان، تحولي در فرهنگ و سياست حاكم بر ايران را موجب شد، چرا كه به دستور وي معابد مغولان بودائي، در تبريز ويران شد و سکه‌ها نقش اسلامي يافتند.
غازان‌خان به ساختن بناها و تعمير مساجد و آرامگاه‌ها علاقه‌مند بود و در تبريز بناهاي بسياري بنا کرد که به نام او "اوشنب غازان" خوانده شد. اين مجموعه خيريه شامل مسجد، مدرسه، خانقاه، بستان، قصر و حمام مي‌شد. او در سن سي و سه سالگي در قزوين وفات يافت. پيکرش را به تبريز بردند و در همان "شنب غازان" به آيين مسلماني به خاک سپردند. بناي گنبد مقبره وي مربع شكل است و بر نماي شمالي و شرقي آن طاقنماهايي تعبيه شده است.

درباره خواجه سعدالدين خالدي
يكي از بزرگان علم و عرفان در دوره ايلخاني "سعدالدين خالدي قزويني" مشهور به "خواجه خالدي" است. متاسفانه درباره وي اطلاعات كافي در دست نيست. همين‌ قدر مي دانيم كه وي از خالديان قزوين و اصل وي از فومن بوده است.
از اجداد وي " شيخ نورالدين گيلاني" را ياد كرده‌اند. آنچه از آثار نويسندگان معاصر وي فهميده مي‌شود؛ اين است كه او عالمي متبحر و نبيره شيخ نورالدين فومني بوده و هم خود و هم جدش شيخ نورالدين را صوفي، عارف و عالم معرفي كرده‌اند.
نام كامل او را "شيخ سعدالدين قتلغ خالدي قزويني" نوشته و گفته‌اند پس از هشتاد(و چند) سال عمر، در محرم سال 728 ه.ق در قزوين در گذشت. از آنجائي كه مشاهده نشده است، پسوند نام وي را گيلاني هم ذكر كنند، احتمالا بتوانيم موطن، محل تولد و محل زندگي پدرش را "قزوين" بدانيم؛ هم نام وي صدرالدين احمد خالدي را "قزويني" و "زنگاني" نوشته‌اند. بر اين اساس به نظر مي‌رسد مثلا صدرالدين احمد خالدي خودش و حداقل خانواده اش در زنجان ساكن بوده و به سبب سكونت طولاني مدت در قزوين، قزويني هم ناميده شده‌اند اما از آنجائي كه پسوند زنگاني براي وي ذكر مي‌شده است، هنوز وي را به اهل اين شهر هم مي‌شناخته‌اند. اما در مورد سعدالدين قتلغ خالدي چنين نيست، گرچه اجداد وي را اهل گيلان نوشته‌اند ولي براي شخص سعدالدين قتلغ از اين پسوند استفاده نشده است. البته راه تحقيق بيشتر در اين خصوص را نمي‌بنديم و به يقين در اين باره حرف نمي‌زنيم.
با احتساب هشتاد (و چند سال) عمر وي و ذكر تاريخ 728 ه.ق، مي توان زمان تولد او را وي و را با اين وصف بايد تاريخ تولد وي را حدود 640 تا 648 ه.ق بدانيم. بر اين اساس سعدالدين قتلغ را مي‌توانيم تقريبا معاصر صدرالدين احمد خالدي و برادرش قطب‌الدين حمد خالدي بدانيم. يعني زماني كه سعدالدين از مرز 50 سالگي گذشته، صدرالدين احمد خالدي از وزارت برافتاده و به قتل رسيده است.
چنانكه گفتيم، در دوره صدرالدين احمد، ابداع پول كاغذي اتفاق افتاده است و سعدالدين قتلغ، شاهد اين تحولات بوده است.
چنانكه مشهور است، مغولان بت‌پرست بوده و يا به خدايان موهوم اعتقاد داشتند، مذهب آنان را "شَمَن" گفته‌اند. ضعف مغولان در برابر اديان ديگر، موجب گرديد، اندكي بعد از قدرت گرفتن در مشرق، به اديان ديگر درآيند، برخي از ياشان بودائي، گروهي، مسيحي و عده‌ اندكي نيز كليمي شدند.
ارغون به دين "بودائي" در آمده بود. اما از آنجائي كه مردي حكيم، خودساخته و حقيقت‌جو بود، در مواجهه با اسلام، به اين آئين مقدس روي آورد. حمدا... مستوفي مورخ معاصر ايلخانان، اسلام آوردن، ارغون و لشكريانش را به دست "خواجه سعدالدين قتلغ خالدي" مي‌داند. و معروف به خواجه خالدي. از عالمان فاضلي بود که غازان‌‌خان و امراء لشکر او به‌‌دست او مسلمان شدند.
به نظر مي‌رسد با توجه به اهميت تشرف ايلخانان به اسلام و تاثيرات اين رويداد بزرگ، در قبال پژوهش و تحقيق در اين خصوص و به ويژه مطالعه گسترده‌تري درباره عواملي كه اين تشرف را موجب گرديد، كار مناسبي انجام نگرديده است. اميد است در آينده شاهد تلاش‌هاي بيشتري در اين خصوص و به ويژه تحقيقات بيشتري درباره "خواجه سعدالدين خالدي" باشيم.

سعدالدین

مطالب مشابه :

تئاتر شهر تهران

تبريك 16 آذر روز دانشجو

كتابخانه بابل

قنات

سعدالدین

دانلود کتاب نکات ریز خانه داری با فرمت جاوا

حكايت اين روزهاي ما 116

ضوابط و معيارهاي طراحي فرهنگسرا

اصول طراحی سینما

جغرافيا