بازار اراک

بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام وی می‌باشد در اوایل قرن ۱۳ گذاشت. با این همه بنای مجموعه بزرگ بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاراوانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی اراک بنیان گذاشته شد.

معماری

این بازار دارای دو محور عمود بر هم می‌باشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی.

محور شمالی جنوبی و محور شرقی غربی همدیگر را در محلی معروف به چهار سوق قطع می‌کنند که در این محل یک حوض سنگی نیز وجود دارد. مساحت کل مجموعه بازار بالغ بر ۱۴ هکتار می‌باشد. در قدیم در چهار طرف بازار ۴ دروازه به نام‌های دروازه قبله و دروازه راهجرد و دروازه شهرجرد و دروازه حاج علی‌نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند. در ساخت این مجموعه بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شده است. در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی استفاده شده است.

سقف بازار به صورت گنبدی می‌باشد و در نمای پشت بام گنبدها در دو محور شمالی جنوبی و شرقی غربی بصورت ممتد دیده می‌شوند که گنبد مربوط به چهار سوق یا همان محل تلاقی دو محور بزرگ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها ست. در مرکز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده که علاوه بر نقش نورگیری کار تهویه هوا را نیز بر عهده دارد. به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک می‌باشد.

مکان‌های موجود در بازار

در بازار ۵۰۰ باب مغازه وجود دارد که همه در راسته بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی و بار اندازها و انبارها و کارگاه‌های تولیدی در ۲۰ سراچه و تیمچه فعالیت دارند. در طرفین بازار و به فاصله ۵۰ متر از یکدیگر ساخته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به سرای کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و سرای مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب فروشان ٬نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافته‌اند مانند پوشاک و غیره.

همچنین اماکنی چون حمام و آب انبار و مسجد و مدرسه سپهدار که الان به نام حوزه علمیه امام خمینی تغییر نام داده است وجود دارد. مدرسه سپهدار دارای مسجد و آب انبار و یک صحن بزرگ و همچنین یک حوض سنگی است و حیاط مدرسه از پشت بام بازار کاملا در دید است. همچنین یکی دیگر از مکان‌های موجود در بازار اراک موزه صنایع دستی استان مرکزی است که در یکی از گذرها و در خانه‌ای قدیمی و تاریخی به نام خانه حسن پور قرار گرفته است.

تخریب آب انبار بازار

آب انبار دویست ساله این بازار با سماجت بی مورد و کودکانه امام جمعه به طور کامل تخریب شد.این بنا به علت دو سقفه بودن یکی از بناهای نادر در میان آب انبارهای موجود در کشور بود که متاسفانه بر اثر جهل برخی آقایان از دست رفت.

بازار اراک تنها باز دو طبقه ایران

حوالی همین روزها در بهار 1388، از پنهانی های بی شمار شهرمان یکی پیدا شد. شنیده ای که همچنان و پس از گذشت یک سال در حد همان شنیده باقی ماند، اما عکسهایی که یکی از دوستان برج شیشه در اختیارمان گذاشت، کفه را به سمت حقیقتِ این شنیده سنگین می کند؛ بازار اراک دوطبقه است. زیر همین ظاهری که از بازار می بینیم ـ بی آنکه خود بازاریها نیز بدانند ـ بازاری دیگر نهفته است؛ خواهر دوقلوی این بالایی. از ظرافتی که بیشتر می بینی، می توانی بفهمی که آن پایینی خواهر است و این بالایی برادر. انگار عکس بازار در آب افتاده باشد. اگر از بازاریها بپرسی می گویند در زیر حجره، رواق ـ و کاروانسرایشان حتی ـ نوعی انباری تعبیه شده است. بر پایه همین پندارِ ناصواب هرچه زباله و زایده داشته اند، در حلق خواهرِ توأمان بازار فرو کرده اند. حالا وقتی عکسهای آن پایینی را می بینی، از حجم این زباله ها و زایده ها به درد می آیی. اگر مواجهه مسئولان را با این حقیقت پنهان بدانی، بیشتر به درد خواهی آمد. یادت هست که تا همین سال پیش، شهرداری یا میراث فرهنگی به بهانه ترمیم، کف بازار را می تراشید و می خراشید؟ یادت هست که از همین رهگذر، صورت سنتی بازار را به هم زدند و کف پوشی امروزین بر بازار پوشاندند؟ در جریانِ یکی از همین تراشیدنها و خراشیدنها، گوشه هایی از بازار زیرزمینی سر برآورد. تا مسئولان به خود بیایند و درِ این رازِ حالا هویدا را درز بگیرند، عکاس ما به درون بازار خزیده بود. عکسهای حیرت آفرین بازار زیرین اراک، از مآل اندیشیها و آینده نگریهای پدران ما حکایت دارد. فکر کن! یوسف خان گرجی تدارک بنیان بنایی را دیده بود که لابد حالا پس از دویست سال ما فرزندان ناخلف و نابکار بر دستگاه دستکار و درستکار پیشینیانمان ببالیم؛ طاقها طوری طراحی شده اند که گویی گنبدین هستند، اما نیستند، زیر حتی کاروانسراها نیز کاروانسرایی در کارست، از عکسها می توان دریافت که از همان آغازِ بنای اراک ساز و کاری برای فاضلاب شهری در نظر گرفته شده است. اراک دویست سال پیش از این واجدِ فاضلاب یکپارچه شهری بوده است، یعنی طرحی که تازه این سالها در ایران و ایضاً اراک امروزین انجام می شود. این مطلب خود گواه حقیقتی دیگر است که باید در محاسباتمان نسبت به اراک همواره در نظر داشته باشیم: اراک جزو معدود شهرهای ایران به شمار می رود که از همان آغاز به نیت شهرسازی شکل گرفته است. نمونه شهرهای جدید (همچون مهاجران و شهر امیرکبیر که از فرزندانِ کلانشهرِ اراک به شمار می روند) در طرح شهرسازی فتحعلیشاه نیز تحقق یافته است. شهر ما محصول همین نگاه نوین شهرسازی در دو قرن پیش از این به شمار می رود. طرح شطرنجی معابر شهر، ساز و کار فاضلاب شهری که از آن سخن گفتیم و ... اراک را به عنوان یکی از نخستین مصادیق ورود ایران به جهان مدرن می نمایانَد...

به هر روی، زیرِ ظاهری که از بازار اراک می بینیم، نیلوفری واژگون نهفته است. می توان بازار اراک را به همین شکلِ فعلی نیز در زمره زیباترین بازارهای ایرانی دانست. حالا چه شود! چه بهره ها می شود ـ یا می شد ـ از این گنجِ پنهان برآورد! مسئولان محترم خیلی زود این یادگار یوسف خان را دفن کردند و در گل و لای و سیمانِ کف پوش جدید پوشاندند. مصائب و مسائل سال 88 موجب شد که ما نیز این رازِ روزگاران را تا به امروز ـ و در سال اراک ـ واگو نکنیم. حالا ما می مانیم و شما و این رازِ دوباره پنهان؛ بازار اراک دوطبقه است...

عکس های بازار زیرزمینی اراک