تاریخچه حرم مطهر امام رضا علیه السلام

files_pages_7p1zmif7uhhh9c6fp7hjozqpfwrc

شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا(ع) از بجستانی نقل کرده است که امام رضا(ع) با پیامبر(ص) خداحافظی کردند، اما هر بار به سمت مزار مبارک بر میگشتند و صدایشان با گریه بلند میشد. به خدمت امام نزدیک شدم و خدمت ایشان تبریک گفتم. امام فرمودند: من را رها کن! من از جوار جدم محمد صلی الله علیه و آله و سلم بیرون میشوم و در «غربت» میمیرم.
همچنین در سندی دیگر آمده‌است که امام رضا علیه السلام در سفر خویش از مدینه و پیش از رسیدن به مرو و گرفتن حکم ولایتعهدى ، در باغ یا کاخ حمید بن قحطبه - جایی در فاصله میان نوغان و سناباد و بر سر راه سناباد، نیشابور ، سرخس ، توس و رادکان - اقامت کرده اند. شیخ صدوق در کتاب (عیون اخبار الرضا علیه السلام) از ورود حضرت به این باغ چنین گزارش مى دهد که؛
وقتى امام رضا (ع) نزد قبر هارون رفتند، با دست خویش خطى بر یک طرف قبر کشیدند و فرمودند: « این جا تربت من است و من در همین جا دفن خواهم شد و خداوند بزودى این مکان را محل آمد و شد شیعیان و دوستان من قرار خواهد داد. به خدا سوگند! اگر شیعه اى مرا زیارت کند و بر من درود فرستد، شفاعت ما اهل بیت و غفران خداوند بر او واجب مى شود». پس نماز گزاردند و دعا کردند و سپس سر بر سجده اى طولانى نهادند...

پس از گذشت نزدیک به دو سال از آن تاریخ ، مامون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش‌ها نتیجه ای نمیگیرد، امام(ع) را در توس به شهادت می‌رساند .
او پس از شهادت امام (ع) ، برای اینکه خود از هر اتهامی دور کند با نیرنگ در سوگ امام ،با پای برهنه عقب جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می‌پردازد و فرمان می دهد امام در بقعه هارونیه و نزدیک قبر پدرش دفن شوند. پس او سنگ لحد هارون را شکافته و پیکر مطهر را در قسمت بالا سر دفن کرد.

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل میگوید: «مامون هنگام حفر قبر بدن مطهر علی بن موسی(ع) حضور داشت و می گفت:صاحب این پیکر به من گفت: هنگامی که خواستید برای من قبری حفر کنید، آب و ماهی در آن جا ظاهر خواهند شد سپس آب خشک خواهد شد (اشاره به نابودی حکومت عباسیان)، بعد ازآن مشغول حفر شدند ،آبی ظاهر شد و ماهی در آن پدید آمد و بعد آب خشک شد و بدن مطهر ایشان همان جا به خاک سپردند.»
اینکه کاخ چه زمانی ساخته شده، نظرات فراوان است. برخى آن را به اسکندر، گاه به سلاطین حمیر و گاه به دوران ساسانیان نسبت مى دهند. حتى گویند که مامون پس از دفن پدرش این بنا را ساخت و قبه ای بر فراز آن نصب کرد.

بقایای قنات باغ اینک در بخش هایی از حرم مانند رواق دار الذکر می باشد .
با توجه به این مطلب اولین بنای آرامگاه همان بقعه هارون الرشید بوده است که توسط مامون عباسی بنا شده است.بنابراین محوطه اصلی حرم ایشان حدود ده سال قبل از شهادت شکل گرفته است.

در اصل،بنای داخلی کاخ، معبد خدایان یا همان آتشکده بوده که پس از دفن هارون به‌دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود ساخته شد، اکنون نیز 2 متر از پایین دیوارداخلی حرم منسوب به مامون است و به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد.از این تاریخ به بعد تا دوره دیلمیان نشانه ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نمی باشد.

دیلمیان
اولین بار دیلمیان و آل‏بویه - که بعد از عباسیان مذهب شیعه داشتند- به تعمیر وتزئین اساسی این بقعه هارونیه پرداختند.
بوبکر شهمرد،از پیشکاران نوح بن سامانی،مقبره امام رضا(ع)را آباد کرد.
به گفته ابن بابویه(شیخ صدوق)، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران فرمانداریشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. همچنین در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.

زیارت این بارگاه شریف در عصر آنان رونق بیشتری یافت و بر علاقه‏مندان و زایران آن روزبه‏روز افزوده می‏شد.

غزنویان ویرانگر
پس از آن، سبکتکین (366-387) پادشاه غزنوی در قرن چهارم به گمان آن که حرم رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان باشد، سقف و قسمتی از دیوار بقعه را ویران کرد و شیعیان از زیارت حضرت منع شدند. سبکتکین از غلامان البتکین(از امرای سامانی) بود که پس از مرگ او به امارت رسید و سلسله غزنوی را بنا نهاد. بعد از ویرانی مزار، شیعیان مخفیانه به زیارت قبر امام‏علیه‏السلام ادامه دادند، در حالی که تا مدتها همچنان بقعه نیمه ویران باقی بود. پس از او یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی حرم را مرمت کرد و بنایی زیبا برآن بنیاد کرد . برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الکامل: « سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا برا‌ی آن بنیاد نهاد.»

می‏گویند سلطان محمود شبی پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله و یا به روایتی حضرت علی‏بن ابی‏طالب‏علیه‏السلام را در خواب دید که او را مخاطب قرار داده‌اند و اشاره به آن گنبد ویران می‏کنند و می‏فرمایند تا کی چنین خواهد بود؟ گفته‏اند سلطان محمود صبح روز بعد معماری را به حضور طلبید و به طوس فرستاد. بنا به نوشته تاریخ بیهقی در سال 400 ه. ق عمیدالدوله فائق که بیهقی ان را «خادم خاصه» نامیده بنای بقعه را بار دیگر بر روی بازمانده دیوارهای گلین با آجر می‏سازد و مناره‏ای هم بر آن اضافه می‏کند.این بنا که هسته اصلی حرم را تشکیل می‌دهد ، بنایی چهار گوش بوده و با توجه به هم‌زمانی بنای آن با بنای سنگ بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر می‌رسد که قبل از تزیینات و الحاقات بعدی،‌ حرم امام رضا (ع) و آرامگاه او بوده است.

با توجه به سنگ نبشته موزه آستانه به نظر می رسد که بنای حرم در سال 516 هـ.ق. ، تجدید یا تعمیر شده است. سوری ‎بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان‎محمود بر خراسان حکومت داشت «و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست» (تاریخ بیهقی)، چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‎ای برای آن بساخت «ودیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد» (همانجا) و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حملة غُزها در دچار آسیب شد.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.

سلجوقیان بانیان سنگ مرقد

در دوره سلجوقیان اولین سنگ مرقد امام‏ رضا علیه‏السلام که از جنس مرمر و متعلق به سال‏516 ه. ق است‏به با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر روی قبر مطهر نصب شد که روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این قطعه سنگ در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

مهمترین واقعه این دوره حمله غزهای ترکمان به حرم مطهر رضوی بود.

حمله غزها به حرم مطهر
در سال 548 ه. ق ترکان غز به مشهد و ناحیه طوس حمله کردند و همه شهر را به آتش کشیدند و بسیاری از مردم از جمله علما و بزرگان را کشتند. در این جریان به بنای حرم لطمه وارد شد که چند سال بعد شرف‏الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی حاکم مرو در عهد سلطان سنجر (511-557 ه.ق) به مرمت آن همت گماشت و گنبدی برای این مزار مبارک ساخت.

بعد از سال‏557 ه. ق نیز به دستورچترکان زمرد ملک خواهرزاده سلطان سنجر، بنابر نوشته‏های روی کاشی‏ها و ذکر تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) ، ازاره حرم با کاشیهای نفیس شش ضلعی، هشت ضلعی و ستاره‏ای (معروف به کاشی سنجری) تزیین شد. بر این کاشیها، اعداد و اسامی پراکنده‎ای مانند «خمسائته»و «اثنی‎عشر» و «ترکان زمردملک» و «شهید» دیده می‎شود. این بانو دستور داد قرآن کریم را با خط خوش در جزوه‏هایی نوشتند و آنها را وقف بقعه ساخت. این اثر هم اکنون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‏شود.

خوارزمشاهیان
        در زمان خوارزمشاهیان روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت و تعمیرات و تزییناتی در ساختمان آن به عمل آمد و ضمن آن در سال 612 ه. ق کتیبه‏ای بسیار زیبا و از جنس کاشی خشتی به خط ثلث‏برجسته بر دیوار و طرف در ورودی حرم از جانب رواق دارالحفاظ نصب گردید. بر روی این لوح ذکر همین تاریخ، نام و نسب حضرت رضا علیه‏السلام تا حضرت امیرالمؤمنین علی‏علیه‏السلام نوشته شده و بر حاشیه آن به خط ریز دو بیت در مدح حضرت رضاعلیه‏السلام از سروده‏های ابونواس شاعر ایرانی عرب‏زبان نیز نقش بسته است.
       همچنین 2 محراب کاشیِ چینی نمای و کاشیهای نفیس برجستة اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی‎بن محمد مُقْری، و کتیبه‎ای حاوی 2 بیت شعر فارسی از عبدالله‎بن محمودبن عبدالله در دیوار حرم مطهر که «سنه 612» بر آن کتابت شده، از آثار همین دوره است.
همچنین بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.

مغولان و حرم مطهر
ابن ابی‏الحدید در شرح نهج‏البلاغه می‏نویسد که مغولان در سال 618 ه. ق ابتدا به طوس حمله آوردند، شهر را غارت کردند و مردم را به قتل رسانیدند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. اگر چه بعضی منابع از خرابی بارگاه مقدس رضوی به دست مغولان سخن گفته‏اند ولی باز مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی‏الحدید می‏نویسد با وجودی که مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. نیز عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم مطهر به دست مغولان ذکری به میان نیاورده است. منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان‏نامه بخارا که حمله مغولان را به طوس و مشهد نگاشته است، دلالت می‏کند که حرم مطهر را خراب نکرده‏اند، زیرا نوشته‏های سال 612 که قبل از حمله مغولان بوده هنوز پابرجاست.

دوره ایلخانان
در این دوره فرسودگی‏ها و احیانا خرابی‏ها و خسارات وارد شده به حرم مطهر رضوی جبران گردید. زیرا نخست‏به فرمان غازان‏خان (694-703 ه. ق) و سپس در زمان سلطان محمد خدابنده الجایتو (703-716 ه. ق) پادشاه شیعی مذهب ایلخانی مرمت‏شد و به بناهای اطراف آن افزوده گردید. «بنای کامل گنبد موجود» را مربوط به این دوره دانسته‏اند. بدین واسطه این گنبد همانند سایر گنبدهایی که در دوره مغولها ساخته شده دو پوششی است و رویه‏اش با الواح مسین با روپوشی از طلا ساخته شده است. در همین دوره ابن‏بطوطه سیاح معروف که در سال 734 ه. ق از راه جام به طبس سفر کرده، در خاطرات خود از حرم مطهر حضرت رضاعلیه‏السلام و متعلقات آن یاد می‏کند: «در مشهد مکرم قبه عظیمی است در داخل زاویه و جنب آن مدرسه و مسجد است که همه از این ابنیه عالی متبوعه است دیوارهای این ابنیه را با خشت کاشانی مزین کرده[اند] و روی مرقد حضرت رضا صندوقی چوبی نصب شده است‏». همچنین به ضریح نقره ای رنگ اشاره می کند، با توجه به نوشته‏های ابن‏بطوطه و دیگر روایات معلوم می‏شود که در قرن هشتم هجری چنان آثاری وابسته به آستان قدس رضوی وجود داشته است، یعنی: (حرم، مسجد بالاسر، یک مدرسه و چند بنای کوچک متصل به ضلع شمالی).

دوره تیموریان
قرن نهم هجری (سال 821 ه. ق) دوران پر رونقی در معماری حرم می باشد. مشهد گسترش زیادی یافت ودومین حصار به دور شهر کشیده شد. در این زمان مشهد به عنوان پایتخت مذهبی مورد توجه قرار گرفت. در زمان شاهرخ میرزا امیر تیمور گورکانی به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر با نام وی در سمت قبله حرم که صحن جنوبی آستانه مبارکه را تشکیل می‏دهد به دست معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی اتمام رسید. دو رواق تاریخی دارالسیاده و «دارالحفاظ‏» بین حرم و مسجد گوهرشاد و تحویلخانه یا خزانه در مشرق دارالحفاظ ساخته شد، همزمان با این بناها در داخل صحن در پیرامون حرم، مدرسه پریزاد و مدرسه بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و مدرسه دو درو مسجد فرق الذکر که تا به امروز برجا هستند، بنا گردید و در دوران تیموری، صحن تیموری (عتیق) که نام

ساطان حسین بایسنقر در کتیبه سر در ایوان طلای صحن است و اساس ایوان طلای معروف به ایوان امیرعلیشیر توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان‏ آخرین امیر تیموری بین سالهای 875 و 885 به وجود آمد که بعدها در دوره شاه عباس اول صفوی توسعه یافت و ایوان مزبور توسط نادرشاه مطلا گردید.

روی‌گونزالس دوکلا‌ویخو سفیر اسپانیا که در آن زمان مشهد را دیده است، از شکوه و عظمت بارگاه و گنبد نقره‌ای آن یاد می‌کند.

دوره صفویه
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود چرا که آنان شیعه مذهب بوده و مذهب شیعه را مذهب رسمی اعلام کردند. طلاکاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. رواق «توحید خانه » در شمال حرم ، از آثار منسوب به ملا حسن فیض است. رواق « الله وردی خان » ، ایوان ضلع

غربی دارالضیافه و رواق «حاتم‌خانی‌»، از ساخته های امیر بزرگ صفوی – الله وردی خان- حاتم بیک اردوبادی است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند. شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ.ق برای اولین بار گنبد سلطان محمد خدابنده را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ.ق کرد. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد که در عهد غزنویان به دستور ابن‏معتز حاکم نیشابور برپا گردیده بود را هم طلاکاری کرد و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌کاری آن کرد.

اما مهمترین تغییری که در حرم مطهر امام رضا روی داد با معماری شیخ بهایی که امروز در حرم مطهر دفن است ساخته شد.

حمله ازبکان به حرم
       در سال‏997 ه. ق یعنی دومین سال سلطنت‏شاه عباس اول شهر مشهد مقدس در محاصره عبدالله‏خان ازبک قرار گرفت، چون از جانب مردم به سوی او تیری شلیک شد غضبناک گردید و دستور به قتل عام مردم مشهد داد به طوری که در روضه منوره حضرت رضا خون جاری گردید.

       سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکریانش به مشهد مقدس حمله کرد، مردم و به خصوص سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی که در مشهد بودند به آستانه مبارکه پناهنده شدند. در حالی که اینان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن‏خان و دین محمد سلطان به اتفاق عده‏ای از جنجگویان خود وارد صحن شدند و پناهندگان را قتل عام نمودند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضبشان جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‏شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون می‏کشیدند و با کمال قساوت به شهادت می‏رسانیدند. چنان که میر محمد حسین مشهور به «میربالای سر» را که از سادات متقی مشهد بود و پیوسته در بالای سر مبارک به تلاوت قرآن مجید مشغول بود، دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره پاره کردند. در این موقع زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل عام وحشیانه اقوام و خویشان خود بودند.

       سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیلهای مرصع طلا و نقره و شمعدانها و نیز میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرفها و فرشها و کتابهای کتابخانه آستانه مبارکه را به غارت بردند و زنان و کودکان را که اسیر شده بودند به ماوراءالنهر فرستادند. عبدالمؤمن‏خان سرانجام به سخت‏ترین وجهی به دست اتباع خود به قتل رسید.

در پی این خرابی در سال 1010 ه. ق که شاه‏عباس پیاده به زیارت آمد مجددا دستور ترمیم گنبد را داد و آن را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت کتیبه‏ای از کاشی به عرض دو متر و به خط ثلث علیرضا عباسی بر گرداگرد گنبد مطهر نوشته شد که ترجمه آن چنین است: «یکی از عنایات بزرگ خداوند سبحان این است که سرور ملوک عرب و عجم، صاحب نسبت پاک نبوی و حسب درخشان علوی، خاک پای این روضه منور ملکوتی، مروج آثار اجداد معصومش، سلطان ابوالمظفر شاه عباس حسینی موسوی صفوی، بهادرخان را توفیق داد تا از دارالسلطنه اصفهان پای پیاده به زیارت این حرم اشرف درآید و به تزیین این بقعه از مال خاص خویش مفتخر گردد، در سال 1010 ه. ق آغاز و در سال‏1016 ه. ق پایان یافت‏». شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستان قدس به غارت برده بودند و او آن را باز پس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املا‌ک زیادی خرید و وقف کرد.

به دنبال این اقدامات تحولات دیگری در قلمرو حرم مطهر صورت گرفته از جمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاقها، غرفه‏ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن .

       شاه عباس با توجه خاص به آستانه حضرت رضا علیه‏السلام، دستور داد تا هر کس به زیارت آن حضرت توفیق یابد می‏تواند عنوان «مشهدی‏» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
       زلزله‏های زیادی در مشهد رخ داده که حدود 14 واقعه در کتب تاریخ به ثبت رسیده که کمابیش آسیبهایی به مسجد گوهرشاد وارد نموده است و احتمالا به دیوارهای صحنهای حرم مقدس و تزیینات آن نیز آسیبهایی اندک همانند مسجد گوهرشاد رسیده است. ولی در پانزدهم ربیع‏الثانی سال 1084 ه. ق به هنگام سلطنت‏شاه سلیمان صفوی زمین لرزه ویرانگری در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر مقدس مشهد از جمله گنبد مرقد مطهر حضرت رضاعلیه‏السلام، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دیده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زیر آوار جان سپرده‏اند.

       شاه عباس دوم صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و شاه سلیمان نیز رواق دارالسیاده و گنبد حرم مطهر را که در اثر زلزله شکاف برداشته بود – به تصریح کتیبه ای که بر آن نصب شده است- مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. همچنین مسجد گوهرشاد در سالهای 1084،1087،1089 و مدرسه پریزاد در سال 1091 و مدرسه دودر در سال 1088 و مدرسه بالاسر در سال 1091 و مدرسه پایین پا در سال‏1087ه. ق. بازسازی شد.

افشاریه
در این دوره به ویژه در زمان نادرشاه به تصریح قصیده فارسی قدیم و کتیبه‌های نگاشته شده در ایوان طلا‌ی صحن عتیق و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلی‌شیر را طلا‌کاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیایی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق (صحن انقلاب)، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و بنای مناره ایوان شمالی طلاکاری و تذهیب شد و سنگاب مرمر یکپارچه که به امر او ازهرات آوردند و اسماعیل‌خان، طلا‌یی سقفی روی ستون‌های مرمر برفراز آن ساخت و روی آن را با خشت‌های طلا‌ تزئین کردو به نام سقاخانه اسماعیل طلایی در صحن عتیق احداث گردید. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است.

       ابراهیم‌خان برادر نادر نیز هر دو در صحن را تنکه نقره گرفت.
       دومین ضریح در سال 1160 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد.

      این ضریح فولادی مرصع بدون سقف که معروف به "ضریح نگین نشان" بود، پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایی بود که با نگین های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها بالغ بر 2000 می شود.
       اما چندی بعد به وسیله نوادگانش به این ساحت مقدس اهانتهایی شد که اینک ذکر می‏شود.
       شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا فرزند نادرشاه افشار در خراسان حکومت می‏کرد. احمد شاه درانی به مشهد حمله کرد و نصرالله میرزا پسر شاهرخ که ولیعهد بود با او مقابله‏ای مردانه کرد و وی را شکست داد و او را وادار به صلح نمود. این امر موجب غرور وی شد که خیال جهانگیری را در سر پرورانید.
       در سال 1190 ه. ق که خزانه پدرش خالی شده و برای پرداخت‏حقوق سپاهیانش درمانده شده بود به تحریک برخی از فرومایگان طلا و جواهرات حرم مطهر رضوی را از قندیلها و درها جدا کرد، مقداری را به فروش رسانید و مقداری از طلاها و نقره‏ها را سکه زد و صرف پرداخت‏حقوق و تهیه سپاه نمود.
       نادرمیرزا برادر نصرالله میرزا نیز که پس از خلع وی توسط پدرش رضاقلی میرزا، ولیعهد شده بود دست تعدی و تجاوز به اموال موقوفه و غیرموقوفه گشود و حتی خشتهای طلای روی گنبد مطهر را کند و به نام خود سکه زد و جواهرات حرم را به فروش رسانید. حتی سرطوق مکلل را که بالای گنبد نصب بود کند و نیز قالی زربافت را که هفتهزار تومان ارزش داشت‏سوزانید.
       نصایح مرحوم آیة‏الله میرزا مهدی مجتهد تولیت وقت آستان قدس نیز مانع اعمال ناشایست و تجاوزگرانه او نشد. اما مردم به او اعتراض کردند و سکه‏های ضرب شده را که در بازار بود جمع‏آوری می‏نمودند و به میرزا مهدی مجتهد جد سادات شهیدی مشهد برمی‏گرداندند. مردم سرانجام سر به شورش برداشتند. نادر میرزا نیز که این شورش را از ناحیه میرزا مهدی می‏دانست وی را در سال 1218 ه. ش به شهادت رسانید و مرحوم میرزا مهدی مجتهد به «شهید رابع‏» معروف شد.

قاجاریه
در این دوره نیز تحولاتی در آستان قدس بوجود آمد،بنای صحن آزادی (نو) در سمت مشرق حرم به امر فتحعلیشاه و به کمک فرزندش علینقی میرزا و معماری حاج آقاجان صاحب بازارچه معروف در مشهد، ساخته شد و در زمان ناصرالدین شاه به اتمام رسید. طلاکاری ایوان، ایوان و سردر شمالی صحن عتیق – معروف به چایوان شاه عباسی- هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد ، در ایام محمد شاه مرمت شده است. بنای دارالسعاده توسط اللهیارخان آصف‏الدوله به سال 1251 ه. ق احداث شد و ترکیب رواق دارالضیافه در سال 1320 ه. ق انجام یافت. علاوه بر این، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد. « توحید خانه » نیز در زمان نیابت مولیت عضدالملک ، در سال 1276 هـ.ق مرمت شده است. هم او درسال 1275 هـ.ق دستور داد روی کاشی ها و نقاشی های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. ناصرالدین شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند و از همین رو،‌ ‌به ایوان ناصری معروف شد. در ایام مظفرالدین شاه نیز هر دو صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. نصب اولین ساعت شماطه ای و ایجاد کارخانه برق و توجه به امور رفاهی زائران و زیباسازی شهر ، بر آبادانی و رونق مشهد افزوده شد. دراین دوران نیز مشهد بارها مورد تهاجم ترکمانان قرار گرفت و با شورش سالار و رخدادهای دیگر از قبیل به توپ بسته شدن حرم و اشغال شهر درجنگ جهانی اول ، صدمات و خسارات زیادی بر حرم و شهر وارد آمد.
غارت سالار - محمد حسن خان سالار فرزند اللهیارخان آصف‏الدوله در سال‏1263 ه. ق یعنی یک سال قبل از پایان پادشاهی محمدشاه قاجار از آشوب هرات و هرج و مرج دربار استفاده کرد و در خراسان علم مخالفت‏برافراشت و در اندک زمانی قلعه کلات را متصرف شد. او نزدیک به دو سال در خراسان به استقلال حکومت کرد. در سال بعد به فرمان وی تمامی قندیلها، چراغها و اثاثیه زرین حرم حضرت رضاعلیه‏السلام را ذوب کردند و به نام وی سکه زدند. همچنین او طلا و جواهرات در مرصع و جواهرنشانی که فتحعلیشاه قاجار در سال‏1233 ه. ق به شکرانه استیلا بر خراسان تقدیم آستان قدس نموده بود غارت کرد. اما پس از رفع فتنه در سال 1268 ه. ق حسام‏السلطنه عموی ناصرالدین شاه مجددا سطح در مزبور را از طلای ضخیم پوشانید و آن را با دانه‏های یاقوت و زمرد و لعل زینت‏بخشید و در جای اولیه‏اش نصب نمود.

عصر پهلوی
       در سال 1307 هـ.ش. تغییری اساسی در شبکه پیرامون مجموعه به عمل آمد و فلکه دور حرم به شعاع 180 متر از نوک گنبد و به پهنای 30 متر احداث شد؛ سپس بناهای موزه ، کتاب‌خانه و تالار تشریفات و صحن امام خمینی(موزه سابق) احداث شدند.
در گذشته بین ضریح مطهر و ضلع غربی حرم (صفه بالاسر) تنگنایی به عرض 85 سانتی‏متر وجود داشت که امر طواف و زیارت را مشکل کرده بود، در سالهای (1341-1342 ه .ش) برای رفع این تنگنا طرحی عظیم تهیه شد. براساس این طرح، مهندسان و معماران با تجربه حرم، تنها راه توسعه تنگنای بالاسر مبارک را حذف دیوار ضلع غربی حرم دانستند. ضخامت دیوار مزبور 90/2 متر بود و قسمتی از سنگینی گنبد را بر دوش داشت.
       در اجرای این کار عظیم لازم بود ابتدا پیش‏بینی‏های استحکامی صددرصد فنی و اطمینان‏بخش در نظر گرفته شود، لذا حفاری و بتون‏ریزی و نصب پایه‏ها و پلهای نگهدارنده و کارهای استحکامی دیگر آغاز شد و پس از احداث تاقی از بتون بر ضلع غربی، سرانجام دیوار از زیر گنبد بیرون کشیده شد بدون این که در زمان اجرای طرح وقفه‏ای در امر تشرف به حرم و زیارت زایران ایجاد گردد. بدین‏ترتیب بالاسر مبارک تعریض یافت و بیش از 2 متر به آن قسمت از فضای حرم افزوده شد و آن تنگنای سابق در سال 1344 ه .ش توسعه یافت. سقف مسجد بالاسر نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‎کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «دارُالشُّکر» متصل شد محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعة خیابانهای اطراف حرم رامی‎توان ذکر کرد .به سال 1350 هـ.ش. بخش مهمی از واحدهای بافت تاریخی این مجموعه ویران و به فضای سبز تبدیل شد.
       ایجاد فرودگاه ، ایستگاه راه آهن و جاده های مواصلاتی زمینه را برای جذب بیشتر زائران و مسافران فراهم کردو برای رفاه زائران و مسافران مراکز مختلف رفاهی از قبیل هتل ها و مهمانپذیر ها در نقاط مختلف مشهد به ویژه اطراف حرم مطهر احداث گردید.
ضریح چهارم به ضریح ملمع "طلا و نقره" و ضریح "شیر و شکر" معروف بوددر این دوره ساخته شد. این ضریح نیز در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب شد.

       طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمد تقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان کار اجرا و قلمزنی آن را انجام داد.
       ازجمله مهمترین رویدادهای مشهد در این دوران ، واقعه مسجد گوهرشاد ، جنگ جهانی دوم و انقلاب اسلامی بود.

بعد از انقلاب

       پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید چرا که افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و ...، خادمان امام رضا (ع) را وا داشت به راه‌‌هایی فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.
       در 1358ش، رواق «پشت سر مبارک» را حدود 18 متر توسعه دادند و کاشیکاری کردند و سال بعد در 25 اسفند 59 گسترش 2 ضلع «پیش روی مبارک» و «پایین پا» جمعاً به مساحت 36 مترمربع به انجام رسید و پایین پا 70/1 متر تعریض شد و در حضور علمای اعلام بازگشایی شد. پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی گشت و بسیار وسیع شد، به طوری که زایران آسان‏تر می‏توانند مشرف شوند و یا هنگام توقف در دارالحفاظ نیز ضریح مطهر را ببینند. آنچه در این عملیات قابل اهمیت است، کارهای فنی نظارت شده و کارهای اجرایی ماهرانه‏ای است که وضع موجود گنبد را در مقابل حرکات احتمالی زمین تامین کرده است
به نقل از کارنامه دو ساله آستان قدس رضوی طلای روکش گنبد منور به علت کمی ضخامت و گذشت زمان و تاثیر حوادث طبیعی ساییده و بدنما شده بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، خشتهای قدیمی برچیده شد و خشتهایی با ورقه‏های طلایی جدید جایگزین آن گردید، لایه زیر و نگهدارنده این ورقها مسی است و در حدود شانزده هزارم میلی‏متر یعنی به ضخامت چهار برابر پیش از ورقهای قبلی به طریق الکترولیت روکش طلا شده و بر روی بتونی که روی گنبد ریخته شد بود نصب گردید، این خشتهای زرین حدود هفتصد متر مربع را پوشانده است.
        در وسط کتیبه کمربندی سمت‏شمال گنبد لوحه‏ای است که تاریخ تجدید طلاکاری گنبد را پس از پیروزی انقلاب نشان می‏دهد. متن لوحه چنین است: «در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر 1400 قمری‏».
همچنین روضه منوره از سه طرف توسعه یافت و ضریح جدید (ضریح پنجم) که کار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرح ‏هاى مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبار روبى که در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول انجامید و سنگ قبر صندوقچه‌ای درون حرم تعویض شد و سنگ جدید نصب شد و سنگ‌‌های کف روضه منوره تعویض شد.

تاریخچه حرم مطهر امام رضا علیه السلام

تاریخچه حرم مطهر امام رضا علیه السلام

مطالب مشابه :

تاریخچه حرم مطهر امام رضا علیه السلام

تاریخچه حرم مطهر امام رضا علیه السلام

نام، آدرس و شماره تلفن هتلهای مشهد

نام، آدرس و تلفن زائرسراهای مشهد مقدس

گلدسته های حرم مطهر

نحوه فعالیت ستاد مرکزی اسکان فرهنگیان در مشهد اعلام شد

گزارش از خدمات آستان قدس رضوي