شراب نيشابور، ترجمه کم شناخته ای از رباعيات خيام

به ياد کريم امامی و بر اساس نگاهی به نسخه انگليسی شراب نيشابور

مهدی جامی

خط از نصرالله افجه ای - برگرفته از شراب نيشابور

از زمان انتشار اولين ويرايش ترجمه ادوارد فيتزجرالد از رباعيات خيام (در 1859) وسوسه طبع آزمايی در ترجمه رباعيات همواره کسانی از دانشوران غربی را به ترجمه مجدد ترغيب کرده است. آخرين بار همزمان با انقلاب اسلامی پيتر ايوری و همکارش دست به ترجمه رباعيات زدند (1979).

شمار رباعيات خيام در ترجمه های اروپايی از 150 تا 500 رباعی مختلف است. گرچه خود فيتزجرالد در ويرايش نخست ترجمه هايش تنها 75 رباعی را ترجمه کرده بود اما در کار ادوارد هنری وينفيلد به 500 رباعی رسيد. آخرين ترجمه رباعی ها که کار ايوری است چيزی نزديک به نيمی از آن 500 رباعی را در بر می گيرد (235 رباعی).

دانشوران ايرانی نيز بويژه در دو سه دهه اخير ترجمه هايی از رباعيات خيام ارائه کرده اند گرچه هيچيک به شهرت ترجمه های غربيان نيست. همانطور که ترجمه های غربيان هم هيچيک به شهرت ترجمه فيتزجرالد که پيشگام معرفی خيام است نمی رسد.

جدی ترين ترجمه های ايرانيان از خيام، از کريم امامی و فواد روحانی است که هر دو برای دو نسخه انگليسی و فرانسوی شراب نيشابور ترجمه کرده اند. اثری که در خود ايران چندان شناخته شده نيست زيرا انتشار آن با مساله سلمان رشدی و کتاب آيات شيطانی او همزمان شد (1988) و فرصت مناسب برای پخش آن در ايران از دست رفت گرچه کتاب که در تيراژ 10 هزار نسخه ای انتشار يافت ( 5 هزار نسخه برای هر يک از دو زبان) در اروپا و آمريکا توزيع شد.

عکسهايی مدرن برای شعرهای خيام

کتاب شراب نيشابور از بسياری جهات اثری بکر و بديع در معرفی خيام به دنيای غرب است.

شاهرخ گلستان منتقد، عکاس، فيلمساز و برنامه ساز صاحب نام ايرانی که سالهاست در پاريس اقامت دارد، در سالهای سرخوردگی پس از انقلاب که به خيام رو کرده بود، تصميم گرفت با الهام از شعرهای او به عکاسی بپردازد و برای نخستين بار عکس را جانشين مينياتورهای سنتی کند که تا آنزمان در کتاب های رباعيات خيام در فضاسازی برای رباعی ها به کار گرفته می شد.

برای چشيدن حس و حال کتاب گزينه هايی از آن را ببينيد

ابتکار شاهرخ گلستان برای امروزی کردن خيام بود يا در واقع برای برداشتی امروزی از رباعی های خيام و نشاندن فکر و شعر خيامی در جامعه امروز. او خود در مقدمه فارسی کتاب می گويد:

"از آنجا که مينياتور يک سبک قديمی از نفس افتاده است خواننده را خواه ناخواه از امروز جدا می کند و همراه با آن رباعی ها را در لايه ای از غبار زمان می پوشاند و در نتيجه به درک انديشه های تابناک خيام که بعد از نه قرن تازگی و درخشندگی خود را حفظ کرده و همچنان سخن روز است آسيب می رساند."

ترجمه ای فارغ از تکلفات ادبيانه

برداشت امروزی از خيام از نيمه دوم قرن بيستم در ترجمه رباعی ها نيز ديده می شود. رابرت گريوز و علی شاه در ترجمه ای که از خيام بدست دادند (1968) کوشيدند زبان ساده تر و عمومی تری را در ترجمه به کار گيرند. چنانکه ترجمه پيتر ايوری و جان هيث هم از همين ويژگی برخوردار است.

کريم امامی نيز وقتی به دعوت شاهرخ گلستان دست به کار ترجمه رباعی ها شد ظاهرا به همين نوگرايی توجه داشت.

در عين حال، شاهرخ گلستان از دو جهت به معيارهای سنتی وفادار ماند. نخست در انتخاب رباعی ها سختگيری نشان داد و کوشيد همان رقم هفتاد و اندی رباعی خيام را که سنتا از او دانسته می شود حفظ کند و در واقع بهترين و شاعرانه ترين و پرمغزترين رباعی ها را برای کتاب خود برگزيد و دو ديگر اينکه برای متن فارسی رباعی ها از خوشنويسی استفاده کرد.

به اين ترتيب شراب نيشابور اولين کتابی است که رباعيات خيام را به دست گروهی از ايرانيان برای مخاطب غربی ارائه می کند. نصرالله افجه ای وظيفه ايجاد فضای ايرانی کار را با خوشنويسی های خود بر عهده گرفته است، شاهرخ گلستان با عکس های نفيسی که رهاورد سفرهای او به نقاط مختلف جهان است گسترش شعر و انديشه خيامی را در دنيای معاصر نشان داده است و کريم امامی ( و فواد روحانی در نسخه فرانسوی) روايت خيام را از ديد و قلم يک مترجم ايرانی عرضه می کند.

کريم امامی از سپهری تا خيام

تا آنجا که کارهای امامی نشان می دهد اين اولين بار است که او به ترجمه اثری از ادب کهن فارسی به انگليسی دست می زند. او که اصولا آدمی مدرن بود و ترجمه های بسيار خوبی از شعر ستارگان ادب معاصر ايران مانند فروغ فرخزاد و سهراب سپهری به دست داده است در ترجمه خيام نيز زبانی امروزين برگزيد.

کريم امامی از مترجمانی است که در رعايت سبک نويسنده اصلی بسيار مقيدند. اما اين تنها موردی است که امامی تلاش کرده است به جای مقيد کردن خود به حفظ سبک و زبان کهنه خيام روايتی امروزين از متن بدست دهد.

يکی از محاسن اين روش آن است که ترجمه تا حد ممکن به متن اصلی رباعی ها وفادار می ماند. مترجم تمام سعی خود را در انتقال معنای اشعار به کار برده است و کمتر در قيد و بند قافيه و موسيقی کلام خود بوده است.

دو گرايش در ترجمه شعر

برای کسی که ترجمه رباعيات را از فيتزجرالد خوانده باشد لذت ادبی از ترجمه امامی بردن کار دشواری خواهد بود. اما نکته اساسی در آن است که اگر فيتزجرالد به جای ترجمه به بازسازی و بازسرايی رباعی های خيام در زبان انگليسی پرداخته است کريم امامی وظيفه خود را صرفا ترجمه رباعی ها تعريف کرده و پا را از آن فراتر نگذاشته است.

بنابرين در حالی که معمولا با خواندن ترجمه های فيتزجرالد نمی توان دانست او دقيقا کدام رباعی را در ترجمه/بازسرايی خود مدنظر داشته است، از راه ترجمه های امامی همواره می توان اصل رباعی را بآسانی حدس زد.

به عبارت ديگر، اگر در ترجمه های خيام دو شيوه مترجمانه و اديبانه را بتوان تشخيص داد، هر قدر ترجمه هايی مانند فيتزجرالد به سمت اديبانه بودن گرايش دارند، ترجمه کسانی مانند امامی به مترجمانه بودن نزديک است. ترجمه اديبانه با حفظ روحيه متن به خود اجازه می دهد زبان آن را آزادانه تغيير دهد، حال آنکه ترجمه امين و مترجمانه حفظ روحيه متن را در هر چه نزديکتر باقی ماندن به زبان متن می داند. امری که البته در کار ترجمه شعر و بويژه شعر کلاسيک بسيار دشوار است. به همطن دليل هم کسانی مانند احمد شاملو در ترجمه رفتاری اديبانه پيش می گرفتند و شعر را از نو در زبان خود می سرودند.

انتخاب ميان امانت و حس غنايی

به اين ترتيب کار امامی به کار کسانی مانند پيتر ايوری نزديک می شود که می خواهند تا جايی که ممکن است و زبان انگليسی اجازه می دهد به زبان و تعبيرات خيام نزديک باشند. اما به همين ترتيب وی در معرض انتقاداتی خواهد بود که به ايوری نيز وارد شده است:

"ترجمه ايوری و هيث از ديد زبانی ترجمه ای ناهموار است. در حالی که برخی از انديشه های زيرکانه خيام در اين زبان مدرن بخوبی منتقل شده است اما از نظر تاثير ادبی چندان قوتی ندارد. با اينهمه زبان اختيار شده همواره نيز مدرن باقی نمی ماند و گاه با واژگانی کهنه شده در می آميزد. مترجمان تلاشی نکرده اند که در ترجمه خود قافيه و هم-آهنگی واژگان را در نظر بگيرند که البته قابل پذيرش است اما اينکه ترجمه آنها از حس غنايی هم بی بهره باشد چيزی نيست که بتوان پذيرفت. نايکدستی سبک و آهنگ ترجمه هم آزار دهنده است. گاه سيلاب های هر سطر به شش می کاهد و گاه تا بيست سيلاب افزايش می يابد. اين چيزی است که همواری و آسانی خواندن را می گيرد."

به دليل کم شناخته بودن شراب نيشابور در ايران نقد و معرفی از کتاب انجام نشده است اما نجف دريابندری، مترجم صاحب سبک، در شماره 7-8 مجله جهان کتاب چاپ تهران نقدی بر ترجمه های کريم امامی از رباعيات منتشر کرده است. اين نقد، نظرات اوست در باره 15 رباعی از 72 رباعی ترجمه شده در شراب نيشابور.

شراب نيشابور در تهران

ترجمه آثار جاودانه ادبی يک کار دايمی است. در واقع در هر دوره ای و با هر تغيير بزرگ ذوقی و زبانی نياز به ترجمه مجدد اين آثار مطرح می شود. خود مترجمان هم معمولا علاقه مندند که آثار درجه يکی را که ترجمه می کنند مرتبا بازبينی کنند. فيتزجرالد از ترجمه های خيام پنج ويرايش منتشر کرد.

می توان اميدوار بود که کريم امامی هم ترجمه های خود را بر اساس نظرات تازه خود و نقدهای شفاهی و کتبی ديگران بازنگری کرده باشد. اگر چنين باشد انتشار نسخه تازه ای از شراب نيشابور در تهران با تکيه بيشتر بر متن تا عکس می تواند ترجمه های امامی را برای گروههای وسيعتری دستياب کند. بخصوص که او در سالهای اخير به مرجعی در زمينه ترجمه تبديل شده بود و بحث های بسياری را در ترجمه متون ادبی از طريق مجله وزين مترجم هدايت و مديريت می کرد.

شراب نیشابور ( The Wine of Nishapur) يا به قول کريم امامی – در کتاب از پست و بلند ترجمه- "خیّام ِ نفیس ِ پهن‌پیکر ِ چاپ پاریس"، کاری است از انتشارات سوفل ( Souffles) که در 120 صفحه (بدون صفحه شمار) قطع رحلی مربع در نوامبر 1988 منتشر شده است.

برگزيده هايی از شراب نيشابور

عکس از شاهرخ گلستان، خط از نصرالله افجه ای، ترجمه از کريم امامی

روزی است خوش و هوا نه گرم است و نه سرد
ابر از رخ گلزار همی شويد گرد
بلبل به زبان پهلوی با گل زرد
فرياد همی کند که می بايد خورد

It's a lovely day, neither too hot nor too cold
Clouds regularly refresh the flowers in the field
And the Nightingle calls out in secret Pahlavi to the Yellow Rose
Carousing time! It's crousing time

خيام اگر ز باده مستی خوش باش
با لاله رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نيستی است
انگار که نيستی چو هستی خوش باش

Have a good time Khayyam, if you are merry with wine
And if you are with a tulip-cheeked companion
As death and destruction are in the cards for everyone
Imagine that you are now dead; enjoy yourself while you can

بنگر ز صبا دامن گل چاک شده است
بلبل ز جمال گل طربناک شده است
در سايه گل نشين که بسيار اين گل
از خاک برآمده است و در خاک شده است

Look how the morning breeze has helped the rosebud bloom
And how at the sight of the rose the nightingle swoons
Come sit in the shade of the rosebush for such a rose
Has often grown out of the soil to fall dawn again

در هر دشتی که لاله زاری بوده است
از سرخی خون شهرياری بوده است
هر شاخ بنفشه کز زمين می رويد
خالی است که بر رخ نگاری بوده است

Whereve you find flowers and tulips galore
A prince's blood has given the petals their red hue
Each violet that you see blooming in the field
Has been a mole on the cheek of a princess too

دوری که در او آمدن و رفتن ماست
او را نه نهايت نه بدايت پيداست
کس می نزند دمی در اين معنی راست
کاين آمدن از کجا و رفتن به کجاست

The cycle that encompasses our entrance and exit
Has niether a beginnig nor an end in sight
No one speaks for a moment the truth about it
As to whence is our entrance and whereto our exit

منابع: برگزيده هايی از شراب نيشابور/ شراب نيشابور، ترجمه کم شناخته ای از رباعيات خيام/

مرتبط: در باب شعر/ كاوشي در يك رباعي خیام: تخته‌بند سرشت و سرنوشت/ "بازانديشي عطار و واكاوي مقدمه هاي او" و خبري از تنديس مشكاتيان/ دانلود پي دي اف هاي سايت دكتر محمود افشار : گذشته و آینده فرهنگ و ادب ایران/

شراب نيشابور، ترجمه کم شناخته ای از رباعيات خيام

مطالب مشابه :

دومین همایش ملی زیست‌شناسی دانشگاه پیام نور

وبلاگ روستای بار-شهرستان نیشابور-استان خراسان رضوی

شراب نيشابور، ترجمه کم شناخته ای از رباعيات خيام

نقشه های موضوعی-شهری

مشهد - محور گردشگری، طبیعی مشهد ـ طرقبه - روستای گلستان

مکانهای توزیع کارت آزمون کنکور 86 در سراسر کشور

نتایج اولین مرحله مسابقات لیگ اسکیت سرعت نونهالان و نوجوانان پسر

لیست بعضی از مدارس تیز هوشان کشور

قدمگاه ، سرزمین شادمانه های نیشابور