حرم مطهر امام رضا(ع)- نگاهي برحرم مطهر امام هشتم

مشهد واژه اي عربي و اسم مكان است و در معني هاي محل ديدار، زيارتگاه، جاي ديدني و محل شهادت بكار مي رود. اين نام از زماني بر روي اين شهر گذاشته شد كه مامون در سال 203 هجري قمري حضرت علي ابن موسي الرضا را به وسيله سم به شهادت رسانيد. شهرت شهر مشهد مرهون وجود مقدس مرقد اين امام همام است. قبل از خاكسپاري حضرت رضا در اين مكان، دهكده اي خوش آب و هوا به نام سناباد از توابع نوقان در ولايت توس بود. در سال 203 هجري قمري بدن مطهر امام در بقعه اي كه بر فراز گور همارون عباسي در باغ حاكم توس (حميد بن قحطبه) بنا شده بود به خاك سپرده شد. بعدها قريه سناباد به مشهد الرضا و مشهد شهرت يافت. حضرت امام رضا (ع) قبل از شهادتشان در سفري كه به خراسان داشتند و از راه نيشابور به مرو (محل حكومت مامون) عزيمت مي فرمودند، وارد قريه سناباد شدندو در باغ حاكم توس و محل دفن هارون، با دست مبارك خود محلي را نشان دادند و فرمودند: اينجا محل دفن من است.

بارگاه منور رضوي در طول قرون متمادي شاهد ظهور و بروز حوادث گوناگوني بوده است. بطوريكه با بروز معجزات فراوان از جانب امام ع علاقه مندان بسياري از حكام و رجال كشورهاي اسلامي را به خود جلب نموده است. و همين امر باعث شد تا بناي بارگاه امام رضا (ع) بارها مورد بازسازي و مرمت قرار گيرد.

روضه منوره به همراه گلدسته ها، گنبد، صحن ها و ... همواره شاهد هنرنمايي هنرمندان علاقه مند به خاندان عصمت و طهارت بوده است. به نحوي كه امروزه اين مكان مقدس در كنار بعد معنوي و عرفاني آن، آيينه تمام نماي هنر معماري اسلامي است. و با وجود تعرضاتي از جانب مخالفين كوردل همچنان استوار و ژابرجا مانده است. گلوله هاي توژهاي روس تزاري در سال 1330 ه. ق. و انفجار بمب در عاشوراي سال 1373 ه. ش. توسط منافقين كوردل نتوانست اندكي از شكوه و جلال اين بارگاه منور بكاهد.

در اين كتاب سعي بر آن است.تا ضمن معرفي اماكن متبرك، نگرشي به تاريخ و سابقه اين مكان نيز داشته تا راهنماي مناسبي براي خدمتگزاران اين بارگاه در جهت ژاسخگويي به زوار ارجمند باشد.

روضه منوره:

روضه در لغت عربي به معناي باغ است و در عرف به مكانهايي كه بدن مطهر بزرگان دين در آن دفن شده است، روضه مي گويند. گويا اين گونه تصور شده است كه گل وجود آن امام در اين باغ جاودانه جاي گرفته است. روضه منور رضوي (ع) كه بدن مطهر امام (ع) در آن به خاك سژرده شده،زير گنبدي زرين و باشكوه قرار دارد.

ضريح نوراني امام (ع) دقيقا در زير گنبد قرار ندارد و محدوده پايين پاي حضرت وسيع تر از محدوده بالاي سر است، كه دلايل متعددي دارد. از جمله:

1. ادب حكم مي كند كه زائر از پايين پاي حضرت وارد شود.

2. وجود قبر هارون كه زائر از در اين محل از لعن بر او غافل نشود.

3. و خيلي دلايل ديگر.

روضه منوره هسته مركزي بناهاي آستان قدس رضوي است. در حال حاضر تعداد 28 رواق، 4 صفه، 4 گلدسته طلايي، 8 صحن و 4 بست اين مكان را احاطه كرده است. مساحت روضه منوره پس از توسعه به 139 متر مربع رسيده است. كف حرم مطهر با بهترين نوع سنگ مرمر پوشيده شده و و قطر ديوارهاي اطراف كه سنگيني گنبد برآن نهاده شده است، حدود 2.9 تا 3 متر است.

تزئينات و آينه كاري سقف حرم مطهر به صورت مقعر و مقرنس است و ارتفاع آن از كف حرم تا انتهاي سقف مقعر به 18 متر و 80 سانتي متر مي رسد.

لوح مرقد منور:

اولين سنگ مزار حضرت سنگي مرمر به ابعاد 30 در 40 و قطر 6 سانتي متر است كه در قرن ششم بر مزار امام (ع) نصب شده است. سطح اين سنگ تاريخي محرابي شكل و داراي كتيبه اي شبيه به خط كوفي است. اين سنگ هم اكنون در موزه آستان قدس رضوي قرار دارد.

دومين سنگ، سنگي از جنس مونسار (مرمر سفيد و آهكي) بوده كه جاي سنگ اول بر مزار امام (ع) نصب شده است.

سومين سنگ مرمر ممتاز از معدن توران پشت يزد است. اين سنگ به رنگ سبز چمني با ابعاد 2.2 در 1.1 و قطر يك متر و وزن آن 3600 كيلوگرم مي باشد. بر سطح اين سنگ القاب امام علي بن موسي الرضا (ع)، تاريخ ولادت و شهادت آن حضرت به همراه دو بيت از اشعاري كه آن حضرت به قصيده دعبل خزاعي ملحق فرموده، حك شده است، اطراف سنگ نيز با آياتي از قران مجيد مزين شده است. اين سنگ هم اكنون در حرم مطهر زير ضريح مقدس مي باشد.

صندوق مزار:

به نقل تاريخ بر روي مزار مقدس امام (ع) علاوه بر سنگ قبر صندوقي نيز تعبيعه بوده كه سابقه آن به اوايل قرن ششم بر مي گردد.

صندوق اول: انوشيروان زردشتي از اهالي اصفهان در پي مشاهده كراماتي از امام ع مسلمان شد. و در سال 500 ه. ق. صندوقي چوبي با روكش نقره بر مرقد امام (ع) نصب كرد. اين صندوق تا قرن يازدهم و عصر صفويه بر روي مرقد مطهر نصب شده است.

صندوق دوم: در سال 1022 ه. ق. صندوقي چوبي با روكش و ميخهاي طلا معروف به صندوق عباسي بر روي مرقد مطهر نصب شد. اين صندوق داراي تزئيناتي هنري و گرانبها بوده كه در اثر گذشت زمان فرسوده و به علت متلاشي شدن اركان و پايه ها در سال 1311 از روي مرقد مطهر برداشته شد.

صندوق سوم: در سال 1311 ه ق مرحوم حاج حسين حجارباشي زنجاني صندوقي سنگي از سنگ مرمر معدن شانديز به رنگ سبز ليمويي در چند قطعه تهيه و روي مرقد مطهر نصب كرد. اين صندوق تا سال 1379 هجري شمسي بر روي مرقد مطهر نصب بود تا دراين سال هنگام تعويض ضريح برداشته شد و سنگ قبر جديد به جاي آن نصب گرديد.

ضريح مقدس:

ضريح شبكه اي محيط بر صندوق است. بر طبق شواهد تاريخي سابقه نصب ضريح بر مزار امام از دوره صفوي است و تاكنون 5 ضريح بر مزار امام ع نصب شده است.

ضريح اول: ضريحي چوبي، طلا كوب و نقره كوب مربوط به اواسط قرن دهم هجري قمري است كه در سال 957 ه. ق. در عهد صفويه ساخته و نصب شده است. در كتيبه اين ضريح سوره ‹هل اتي› به خط ثلث نوشته شده، و بر لوح طلايي كتيبه سر در ضريح سابقه تاريخي و تاريخ نصب ضريح نوشته شده است.

ضريح دوم: بر اثر فرسودگي پايه هاي ضريح اول در سال 1160 ه ق ضريح فولادي نگين نشان بجاي ضريح اول نصب گرديد. واقف اين ضريح شاهرخ ميرزا نوه نادر شاه افشار بود. اين ضريح كه هم اكنون در سرداب مقدس جاي دارد، داراي 3260 قبه مي باشد كه مزين به ياقوت و زمرد است. در طول اين ضريح چهار دهانه و نيم و در عرض آن سه دهانه و نيم شبكه وجود دارد.اين ضريح بالغ بر 260 سال بر روي مرقد مطهر امام نصب است. بعدها ضريح سوم و چهارم بر روي اين ضريح پنجم اين ضريح به داخل سرداب منور انتقال يافت و بر روي مرقد منور امام نصب گرديد.

ضريح سوم: ضريح فولادي ساده اي به ابعاد 3 در 4 متر و به ارتفاع حدود 2 متر است و در عصر قاجاريه و در سال 1238 ه ق بر روي ضريح دوم نصب گرديد. در سال 1338 ه ش در اثر پوسيدگي پايه ها و اركان آن ضريح سوم برچيده شده و به موزه انتقال يافت.

ضريح چهارم: اين ضريح كه به ضريح شير و شكر و يا ضريح طلا و نقره مشهور است، در سال 1338 ه ش بر روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب و ضريح سوم به موزه انتقال يافت. ضريح چهارم داراي چهار دهانه و هفت تن وزن است. ابعاد آن 3.9 در 4 متر و ارتفاع آن 3.6 است. در قسمت بالاي ضريح سوره ‹يس› و ‹هل اتي› نوشته شده است.

ضريح پنجم: پس از گذشت 42 سال از نصب ضريح چهارم بعلت فرسودگي و ساييدگي شبكه هاي اطراف و روكشهاي نقره و طلاي ضريح و سست شدن اركان ضريح، مقدمات ساخت و نصب ضر يح پنجم فراهم گرديد.

طراح ضريح پنجم استاد محمود فرشچيلن بوده است. اين ضريح كه پس از هفت سال تلاش و كوشش ساخته شد داراي ابعاد 73/3 در 78/4 و ارتفاع 96/3 است. وزن اين ضريح 12 تن مي باشد .

ضريح پنجم ساختاري مركب از آهن و فولاد و چوب گردو دارد .روكش ها پوششي طلا و نقره دارد.

دور خارجي ضريح با سوره مباركه هل اتي ويس به خط ثلث با طلا ونقره مزين شده است.

در چهار سوي اين ضريح چهارده دهانه به نشانه جارده معصوم و گل آفتابگردان به نشانه شمس الشموس و گلهاي هشت پر و پنج پر به نشانه امام هشتم و پنج تن آل عبا به نمايش در آمده است

سف و جداره داخلي ضريح به سبك بسيار زيبائي خاتم كاري شده است.قلم زني و زرگري اين ضريح را استاد خداداد اصفهاني و خطاطي و خوشنويسي را استاد موحد به عهده داشته است.

سرانجام در روز 21/10/1379 پس از مراسم غبارروبي ضريح چهارم برداشته شد و پس از حدود 50 روز تلاش عاشقانه در روز سه شنبه 16/12/79مقارن عيد سعيد قربان طي مراسمي با حضور مقام معظم رهبري بازگشائي حرم مطهر با ضريح پنجم صورت گرفت

سرداب منور:

سرداب كلمه اي فارسي است مركب از ‹سرد› و ‹آب› و به خانه اي گويند كه در زير زمين ساخته شود. سردابها مكانهاي سردي مي باشند. در زبان فارسي ‹آبه› و ‹آوه› به بناهايي اطلاق مي شود كه ورودي آنها حالت محرابي شكل و طاقدار است. در ايران مرسوم بوده است كه جنازه افراد را هنگام خاكسپاري در درون خانه اي كه در زمين حفر كرده و سقف آن را مي پوشاندند مدفون مي كردند. در شاهنامه و ديگر آثار فارسي به اين مطلب اشاره شده است. سرداب منور رضوي محلي است كه در زير محدوده روضه منور قرار دارد و بدن مطهر امام ع در درون آن به خاك سپرده شده است. فاصله كف سرداب منور تا كف روضه منوره و محل فعلي ضريح منور حدود 8 متر است. هم اكنون ضريح فولادي نگين نشان (ضريح دوم) در داخل سرداب مقدس بر فراز مرقد مطهر امام ع قرار دارد.

قبه و گنبد طلا:

گنبد كلمه اي فارسي و معادل قبه در عربي است. معمولا به اشكالي اطلاق مي شود كه حالت نيم كره اي داشته باشند. گنبد نمادي ويژه در شهرهاو سرزمينهاي كهن و مذهبي است. و بر مزار اماكن مذهبي بصورت طلايي و يا فيروزه اي بنا مي شده است. گنبد در حقيقت جلوه اي از فلك بر آسمان است و نشانه عظمت، بزرگي و نورانيت مي باشد. گنبد طلايي افراشته بر مزار بارگاه منور رضوي ع از زيباترين جلوه هاي مذهبي است. اين گنبد كه از نظر ساختمان و ارنفاع در نهايت هنرمندي ساخته شده، داراي دو پوشش است.

پوشش اول كه همان سقف حرم و در بالاي ضريح مطهر قرار دارد و به آن قبه مي گويند بصورت مقعر و مقرنس است. ارتفاع پوشش اول از كف حرم 8/18 متر است.

پوشش دوم كه بر فراز پوشش اول قرار دارد و همان گنبد طلا مي باشد حد فاصل بين دو پوشش فضايي خالي به ارتفاع بيش از 13 متر است. از كف حرم مطهر تا بلندترين نقطه گنبد 2/31 متر فاصله است. دور گنبد از سطح خارجي 10/42 متر و ارتفاع آن از ابتداي طلا كاري تا نوك گنبد 4/16 متر است. اولين قبه ساخته شده بر فراز بارگاه منور رضوي همان قبه ايست كه مامون بر فراز قبر هارون ساخته بود. در اواخر قرن چهارم بر اثر حمله سبكتكين اين قبه تخريب شد و در سال 400 ه ق بدستور سلطان محمود غزنوي ضمن بازسازي حرم مطهر قبه اي بر فراز حرم مطهر ساخته شد. بسياري از مورخين قبه فعلي (پوشش اول) را همان قبه مي دانند. در اوايل قرن ششم وزير سلطان سنجر سلجوقي بنام شرف الدين ابوطاهر قمي ضمن تعمير روضه منوره و كاشيكاري آن اقدام به احداث گنبدي بر فراز قبه اصلي نمود كه همين كنبد طلايي فعلي است. گنبد مطهر در ابتدا از آجرهاي زرد ايراني ساخته شده بود و سپس كاشي كاري شد و در سال 932 ه ق بدستور شاه طهماسب صفوي گنبد و گلدسته كنار آن براي اولين بار با خشتهاي طلا تزئين گرديد.

كتيبه هاي گنبد:

در اطراف گنبد دو كتيبه وجود دارد. اولي در كمربند دور گنبد و در ارتفاع 72/6 متري در دوسطر به عرض 9/1 متر با حروف طلايي بر روي زمينه لاجوردي به خط ثلث عليرضا عباسي. در اين كتيبه به طلا كاري مجدد گنبد توسط شاه عباس صفوي اشاره شده و پياده آمدن وي از اصفهان به مشهد و توفيق وي در تزئين گنبد منور در سالهاي 1010 تا 1016 درج شده است. در وسط كتيبه سمت شمال گنبد مقابل ايوان عباسي در صحن انقلاب اسلامي بر لوحي با زمينه سبز تاريخ تجديد طلاكاري گنبد پس از پيروزي انقلاب اسلامي ماه صفر سال 1400 ه ق نوشته شده است.

كتيبه دوم در قسمت زيرين كتيبه كمربندي با 4 ترنج به خط محمدرضا امامي ديده مي شود. اين كتيبه در سال 1086 ه ق در زمانشاه سليمان صفوي نوشته شده است. يكي از ترنج ها به چگونگي تعمير گنبد پس از زلزله سال 1086 اختصاص يافته و در سه ترنج ديگر آياتي از قران مجيد نوشته شده است.

گلدسته ها:

مناره يا گلدسته از قديم بر فراز مساجد زيارتگاهها و مدارس ديني احداث شده است و از آن براي اذان گفتن و پرتو افكني استفاده مي كردند. تعداد گلدسته مجموعه آستان قدس رضوي دوازده گلدسته است به نيت دوازده امام. قديمي ترين گلدسته، گلدسته طلاي كنار گنبد طلا قرار دارد. اين گلدسته همزمان با بناي گنبد در اوايل قرن ششم ه ق ساخته شده است. تا قرن ششم هجري قمري در كنار مدارس و زيارتگاهها يك مناره مي ساختند و بعدها ساخت دومناره رواج يافت. ارتفاع اين گلدسته از سطح صحن انقلاب اسلامي 5/40 متر و محيط آن حدود13 متر است. ابتداي گلدسته از سطح بام ايوان آجرچيني شده و بالاي آن با كاشي تزيين يافته و از بالاي كاشي ها تا انتهاي گلدسته با خشت هاي طلا از همان خشت هاي بكار رفته در گنبد طلا پوشيده شده است. در زير مناره كتيبه اي است با خط ثلث برجسته كه شامل صلوات بر پيامبر ٌ و ائمه معصومين عليه السلام و تاريخ كتابت سال 1142 ه ق درج شده است و بعد از آن آيه شريفه ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا ديده مي شود. بر گرد آجري مناره آيه شريفه انا فتحنا لك فتحا مبينا به خط بنايي درشت خود نمايي مي كند.

گلدسته طلايي ديگر در شمال صحن انقلاب و بر فراز ايوان عباسي (سمت طبرسي) در عصر نادر شاه افشار ساخته شده است. اين دو مناره بگونه ايست كه اگر چه هر دو كنار گنبد نمي باشند ولي از محور خيابان امام رضا ، دو گلدسته دقيقا در كنار گنبد خودنمايي مي كنند. از نظر معماري و و طلاكاري اين گلدسته قرينه گلدسته كنار گنبد طلاست. كتيبه اين گلدسته تاريخ سال 1145 ه ق را نشان مي دهد.

دو گلدسته طلا نيز هر كدام به ارتفاع 30 متر بر فراز سردرهاي شمالي و جنوبي صحن جمهوري اسلامي ساخته شده است.

دو گلدسته كاشي كاري شده نيز در كناره ي ايوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد نيز ديده مي شود كه با ديگر گلدسته ها از نظر معماري متفاوت است و تنها گلدسته هايي است كه ساقه آن از كف زمين شروع مي شود. هم اكنون دو گلدسته در صحن جامع رضوي بر فراز ايوان قبله به ارتفاع 70 متر و دو گلدسته بر فراز ايوان شرقي و دو گلدسته بر فراز ايوان غربي اين صحن در حال كاشي كاري است.

رواقها

رواق به اماكن سرپوشيده اطراف حرم مطهر اطلاق مي گردد. رواقها با ارتفاعهاي مختلف ساخته شده اند و به تدريح در اطراف جرم مطهر بنا گرديده اند. در حال حاضر در اطراف حرم 28 رواق وجود دارد كه عبارتند از:

1. رواق دارالسياده:

اين بناي مجلل از قديمي ترين رواقهاي روضه منوره است كه در غرب و جنوب غربي حرم مطهر از شمال به جنوب امتداد دارد. نامگذاري اين رواق به دارالسياده از آن جهت است كه محل اجتماع سادات و منسوبات به خاندان علي بوده كه در آن جا جمع مي شدندو در همه امور مربوط به آن خاندان بزرگ با يكدريگر مشورت مي كردند.

گروهي از مورخان رواق دارلسياده را از بناهاي گوهرشاد همسر شاهرخ تيموري مي دانند كه در اوايل قرن نهم همزمان با مسجد گوهرشاد، ساخته شده است.

طول دارالسياده 86/32 متر مي باشد و در دو طرف آن پنج صفه وجود دارد كه عرض بنا را متفاوت ساخته است. در گذشته بر ضلع شرقي بين مسجد بالاسر و دارالسياده پنجره نقره اي وجود داشت كه محل زيارت و اهداي نذورات و دخيل بستن و شفا يافتن حاجتمندان بود.

رواق دارالسياده نمايشگاهي از هنرهاي تزئيني معماري و هنرهاي دستي و گوياي نبوغ ايرانيان در انواع هنر است.

كف دارالسياده از سنگ مرمر خوش رنگ پوشيده شده است. ازاره اي از سنگ مرمر به عرض حدود 45 سانتي متر از كف رواق و دورتادور بنا را در بر گرفته است. بالاي ازاره از كاشي معرق بسيار نفيسي به ارتفاع 8/1 دور تا دور رواق ار مي آرايد. مساحت اين رواق 373 متر مربع مي باشد.

بالاي ازاره كتيبه اي از سنگ مرمر حجاري شده به عرض 40 سانتي متر وجود دارد و ابياتي از مرجوم صبوري ملك الشعراي آستان قدس به خط نستعليق با رنگ سياه بر آن ديده مي شود.

تمام ديوارهاي رواق و صفه ها از بالاي كتيبه سنگي با آينه هايي با شكلهاي هندسي گوناگون پوشيده شده است كه در اصطلاح به آن گره مي گويند. بنابرشواهد تاريخي اين بنا تا سال 1300 ه ق به صورت كاشي كاري بوده و در اين سال مرمت يافته و قسمت بالاي ديوارها و سقف رواق به آينه كاري مبدل شد. اين رواق محل عبادت آقايان مي باشد.

2. رواق دارالحفاظ:

اين رواق مجلل و تاريخي در جنوب حرم مطهر بين حرم و راهروي مسجد گوهرشاد واقع است . همانگونه كه از نام آن پيدا است اين رواق از قديم محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت كلام الله مجيد و خطبه مخصوص حفاظ آستان قدس رضوي بوده كه همه روزه در دو نوبت صبح و شام براي انجام مراسم صفه به قرائت قرآن و دوازده بند خواجه نصير مي پردازند . بدين جهت اين رواق دار الحفاظ يعني خانه حافظان و قاريان قرآن ناميده مي شود .

طول رواق 18 متر و عرض آن 8.65 متر و ارتفاع تا زير سقف 12.8 متر است كه با محاسبه فضاي جانبي مساحت آن به 217 متر مربع مي رسد . بر اساس شواهد تاريخي اين بنا را نيز بانو گوهرشاد در اواسط قرن 9 در سال 841 هجري قمري همزمان با بناي مسجد گوهرشاد ساخته است .

آثار هنري و تزئينات كف رواق و صفه هاي طرفين آن از سنگ مرمر خوشرنگ پوشيده شده و از كف به بالا حاشيه اي سنگي به عرض 20 سانتي متر و در بالاي آن ازاره اي از سنگ مرر به عرض 1.7 متر ديوارها و صفه هاي رواق را تزئين مي كند . در بالاي اين ازاره كتيبه اي از سنگ مرمر حجاري و منبت كاري شده به عرض 30 سانتي متر قرار دارد كه دور تا دور رواق را در بر گرفته و ابياتي به خط نستعليق و رنگ سياه بر آن نقش بسته است .

از بالاي كتيبه سنگي سطح ديوارها و سقف دار الحفاظ به جز ديوار شمالي رواق كه از كاشيهاي كهن و بسيار نفيس آراسته شده همه به صورت آئينه كاري و داراي كاربندي و مقرنس كاري آئينه است . كتيبه اطراف رواق ابياتي از قااني شاعر بزرگ زمان قاجار را در بر دارد كه در سال 1347 شمسي در تعمير رواق اين اشعار تغيير يافت و به جاي آن اشعاري از عصمت بخارائي مكتوب گرديد . اين رواق محل عبادت آقايان است .

4. رواق گنبد حاتم خاني

اين رواق در شرق حرم مطهر و پايين پاي مبارك واقع شده يكي از رواقهاي تاريخي و قديمي اطراف روضه منوره است . طول آن 13.5 متر و عرض آن 7.3 متر و ارتفاع 11.6 متر است كه با محاسبه فضاهاي جانبي 115 متر مربع مساحت دارد . باني اين رواق حاتم بيك اردوبادي است كه آن را در عهد صفويه در سال 1010 هجري قمري بنا نهاده است . اين بنا مجداداً در سال 1296 مرمت شد .

4- رواق گنبد اله ورديخان

اين بنا در شمال شرقي حرم مطهر ودر مشرق رواق توحيدخانه وبه شكل يك كثيرالاضلاع است

درمجموعه عظيم رواق هاي حرم مطهر ، رواق گنبد اله ورديخان هم از حيث قدمت وهم به لحاظ طرح وتركيب از ويژگي ممتازي برخوردار است وازجالب ترين وبا شكوه ترين بناهاي آستان قدس رضوي است .ساختمان رواق به جهت معماري ودقت وظرافت دركاشي كاري ومقرنس سازي از شاهكاري مسلم به شمار مي آيد . دراطراف اين رواق مجلل ، هشت صفه درپايين وهشت صفه كوچكتر دربالا به صورت غرفه وجود دارد . ارتفاع رواق 1/16 متر وبلندترين فاصله بين ضلع هاي متقابل 5/11 وكوتاهترين آن 2/11 متر است وبا محاسبه فضاهاي جانبي مساحت آن به 171 متر مربع مي رسد .

ازاره اطراف رواق به ارتفاع 94/1 مترازسنگ مرمر پوشش يافته واز ازاره به بالا يعني سطح تمام ديوارها وسقف رواق با كاشي هاي معرق بسيار نفيس زينت يافته وسقف غرفه هاي اطراف به جز يك غرفه همه مقرنس كاشي است .

درجاي جاي اين بناي معنوي كتيبه هاي فراواني از آيات واحاديث به چشم مي خورد بر گرداگرد اين رواق تاريخ ولادت وشهادت امامان معصوم عليهم السلام به همراه بعضي از احاديث معتبر مكتوب است دروسط يكي از صفه هاي جنوبي رواق ، سنگ لوح مرقد اله ورديخان ديده مي شود اله ورديخان يكي از رجال خوش نام عصر صفوي است به نقل تاريخ ، وي درحكومت شاه عباس والي فارس بود . اومباشري به مشهد فرستاد تا به كمك معماري اصفهاني اين بنارادركنار بقعه رضوي پي افكند . بناي رواق درسال 1013 ه.ق آغاز ودر 1021 به پايان رسيد . يك سال پس از اتمام رواق ، يعني درسال 1022 ه.ق اله ورديخان درشيراز درگذشت وبه امر شاه عباس جنازه اش را به مشهد حمل ودرصفه جنوبي همين بنا به خاك سپردند اين رواق محل عبادت خواهران مي باشد .

5- رواق توحيد خانه :

بناي زيبا وتاريخي توحيدخانه يكي از رواق هاي شمالي حرم مطهر وبين رواق دارالفيض وصحن انقلاب اسلامي جاي دارد اين بنا چنان به دارالفيض متصل است كه گويي جزئي از آن به شمار مي رود .

توحيدخانه از شمال به صحن انقلاب اسلامي واز جنوب به دارالفيض ودارالشكر وازسوي مشرق از طريق يك گذرگاه با پيچ وخمي به رواق گنبد اله ورديخان واز طرف مغرب به ايوان طلاي صحن انقلاب اسلامي مربوط مي شود .درضلع شمالي توحيد خانه واقع درجنوب صحن پنجره اي فلزي معروف به پنجره فولاد جاي دارد واز پشت اين پنجره ضريح مطهر نمايان است . به طور معمول زائرين پشت پنجره درمقابل ضريح مقدس براي عرض ادب ايستاده وبه خواندن زيارت نامه وراز ونياز با امام (ع) مي پردازند .حاجتمندان معلول نيز به منظور استشفا به آن دخيل مي بندند وعاجزانه از امام (ع) مي خواهند بهبودشان بخشد.

معروف است توحيدخانه را مرحوم ملامحسن فيض كاشاني درسال 1072 قمري بنا نهاد .كف توحيدخانه از سنگ مرمر خلج وازاره آن ازسنگ هاي زيباي منبت كاري تزيين يافته است .دربالاي ازاره كتيبه اي به عرض 50 سانتي متر ديده مي شود كه اشعار دوازده امام خواجه نصيرطوسي رابه خط ثلث دربردارد . نقش هاي آينه كاري دواره اين رواق درزمينه كارگره زينت يافته ونقش هاي اسليمي وختايي وترنج وگره بندي هاي الوان اين رواق به سبكي زيبا از زمينه آينه كاري جداست .مساحت اين رواق 108 مترمربع مي باشد .اين رواق محل عبادت خواهران است .

6- رواق دارالضيافه

اين بنايكي از رواق هاي شمال شرقي روضه منوره است . دارالضيافه درزاويه بني دوصحن (صحن انقلاب اسلامي وصحن آزادي ) واقع شده ودر مسيريكي از راه هاي تشرف به حرم مطهر قراردارد.

دردوضلع شرقي وشمالي رواق كفشداري هاي شماره 6 درصحن انقلاب اسلامي و7 ازصحن آزادي پذيراي كفش زائران است . پس از ساختن صحن آزادي ورواق دارالسعاده فضايي خالي درجلو سردررواق اله ورديخان باقي ماند كه حياط جلو گنبد ناميده مي شد . درسال 1301 ه.ق مرحوم ميرزا شفيع اعتماد التوليه قزويني ، وزيراول آستان قدس به هزينه يك تاجر قزويني برآن فضا طاقي زد وتعميراتي به عمل آورد وآن را به صورت رواقي درآمد وبه دارالضيافه موسوم شد.

ازاره دور رواق به ارتفاع 32/2 متر با سنگ مرمر يشم به صورت قاب سازي درآمد وكاشي كاري جديد جاي آينه كاري فرسوده قديم را گرفت وبالاي ازاره دور تا درو رواق تعداد 14 نورافكن قوي درمحفظه هايي از كاشي همرنگ جاسازي شده است كه درايام جشن ها روشنايي وجلوه خاصي به سقف رواق مي دهد . كف رواق نيز با سنگ مرمر وطرحي زيبا فرش شده است . مساحت اين رواق 165مترمربع مي باشد اين رواق محل عبادت خواهران است .

7- رواق دارالسعاده :

اين رواق درمشرق حرم مطهر پس از رواق گنبد حاتم خاني ودرامتداد آن قراردارد وبه ايوان طلاي صحن آزاي متصل است .

اين بنا ورواق حاتم خاني با حدود 60 سانتي متر اختلاف سطح ، چنان به هم پيوسته اند كه يك رواق به نظر مي رسند .

دارالسعاده ازطرف شمال به رواق دارالضيافه از جانب جنوب به دارالسرور واز طرف مشرق به ايوان طلاي صحن آزادي واز جانب مغرب به رواق گنبد حاتم خاني ودرنهايت به حرم مطهر راه مي يابد

مساحت اين بناي عالي به ابعاد 9/14* 8/12 متر وارتفاع 8/14 متر است كه پس از كسر پايه هاي پيش آمده به ابعاد 162 مترمربع مي رسد .

درورودي دارالسعاده درايوان طلا ويكي از راه هاي اصلي تشرف به حرم مطهر است .درعصر قاجاريه هنگامي كه صحن آزادي احداث شد پس ازاتمام ايوان طلاي آن ، الهيارخان آصف الدوله ، دايي محمد شاه قاجار كه در آن زمان استاندار خراسان بود درسال 1251ه.ق اين مكان را به صورت رواقي درآورد ودرالسعاده ناميده شد . پس از آن درسال 1290ه.ق ازعهد ناصرالدين شاه ميرزا علي رضا مستوفي ازاره وكف رواق را با سنگ مرمر آراست ودرسال 1300 ه.ق ميرزا علي اصغرخان ( امين السلطان ) اين بنارا آينه كاري كرد . اين رواق محل عبادت خواهران است .

8- رواق دارالسرور

دارالسرور نيز درجنوب شرقي حرم بين رواق دارالسعاده ودارالذكر واقع شد ويكي ازراه هاي اصلي تشرف به حرم مطهر است . دارالسرور ازسمت شمال به دارالسعاده از جانب جنوب به دو رواق دارالذكر ودارالعزه از سوي مشرق به صحن آزادي وازجانب مغرب به رواق دارالسلام محدود است .هنگامي كه زائران مشتاق از صحن آزادي قصد تشرف دارند پس از پشت سر گذاشتن كفشداري شماره 8 وارد بستر نسبتا طولاني اين رواق مي شوند وبه سمت حرم مطهر راه مي يابند . دربسيار زيبا با روكش طلا ومكتوبات آن ، ضلع غربي اين رواق را به دارالسلام پيوند مي دهد درضلع شمالي اين رواق نيز دري زرين وجود دارد كه محل رفت وآمد به رواق دارالسعاده است وضلع جنوبي رواق از طريق سه درگاه به رواق دارالذكر ودارالعزه مرتبط مي شود .

طول اين رواق 24 متر وعرض آن 82/4 وارتفاع بنا 75/4 متربوده كه پس از كسر پايه هاي پيش امده به داخل رواق ، مساحت آن به 100 مترمربع مي رسد .

كف بنا با سنگ مرمر فرش شده وازاره اضلاع به ارتفاع 45/1 متر نيز با سنگ مرمر تزيين يافته است واز بالاي ازاره سطح تمام ديوارها وسقف رواق با آينه كاري بسيار زيبا زينت مي يابد . درمحل كفشداري سابق دارالسرور ، دورتادور بالاي ديوار ، سوره مبارك غاشيه دركمربندي از آينه با زمينه لاجوردي وخط آينه مكتوب است . اين رواق محل زيارت برادران مي باشد .

9- رواق دارالسلام :

رواق زيباي دار السلام در جنوب شرقي حرم مطهر و در شرق دار الحفاظ جاي دارد اين بنا از سه درگاه كه در يكي از آنها دري زرين قرار دارد به دار الحفاظ مرتبط است .

در ضلع شرقي رواق سه غرفه بين اغين بنا و رواق كوچك درا العزه وجود دارد در ضفه شمالي دار السلام دري كشوئي قرار دارد كه رواق را به گنبد حاتم خاني مرتبط مي كند در ضلع جنوبي رواق نيز محرابي بزرگ و مجلل ساخته شده است طول رواق 20 متر عرض آن 10 متر و ارتفاع آن 5 /9مي رسد كه جمعاً با فضا خهاي جانبي 227 متر مربع مساحت دارد.

كف دارالسلام با سنگ مرمر اعلا به طرز جالبي نقش بندي وفرشده وازاره رواق با سنگ مرمر يشمي به ارتفاع 65/1تزيين يافته است . ديوارها وسقف بنا به سبك زيبايي رسمي بندي شده اند كه چشمه اصلي سقف را درسه قسمت احاطه نموده است . اين رواق محل عبادت برادران مي باشد .

10-رواق دارالعزه

اين رواق كوچك نيز درجنوب شرقي حرم بين دورواق دارالسلام ودارالذكر واقع شده در سطحي به ارتفاع 95 سانتي متر از كف دارالسلام درسمت شرق آن قراردارد درجنوب دارالعزه دري به شبستان مسجد گوهرشاد باز مي شود واز طريق درگاهي درشمال آن به دارالسرور اتصال دارد .

طول دارالعزه 5/11 وعرض آن بين 5/3 و70/7 متر متفاوت است كه درمجموع 73 متر مربع مساحت دارد

اين بنا كه اكنون قسمت شمالي آن بيت خدام است ودرقديم آسايشگاه وكشيك خانه خادمان بوده ودرسال 1343 شمسي به صورت رواق درآمده است . كف رواق وازاره ان به ارتفاع 5/1 متر از سنگ مرمر پوشش يافته وبالاي ازاره ديوارها وسقف ان به صورت كاربندي ورسمي همه با آينه كاري تزيين يافته است دراين رواق هيچ كتيبه اي ديده نمي شود اين رواق محل عبادت برادران است

11 – رواق دارالذكر

رواق دارالذكر يكي از بناهاي نسبتا جديد درجنوب شرقي حرم ودرزاويه جنوب غربي صحن آزادي است .

اين بنا نخست به مدرسه علمي نقي ميرزا مرسوم بود ودرفاصله سالهاي 1342 و1344 ه.ش مورد بازسازي وتعمير اساسي ونوسازي قرار گرفته . سقف آن درنهايت استواري واستحكام است اين بنا از طرق راهرو دارالسرور به حرم مطهر راه مي يابد

درضلع شرقي دارالذكر سه حجره ويك دربند وجود دارد كه به صحن آزادي مرتبطند يكي از حجره ها اداره خدمه است ودربند كنار آن به صورت راهروي كفشداري شماره 9 درصحن آزادي است .

كف رواق وازاره ان به ارتفاع 33/1 متر از سنگ مرمر پوشش يافته واز بالاي ازاره تمام ديوارها وسقف با كاشي معرق تزيين مي يابد دروسط سقف با خط نسخ به صورت دايره صلوات مخصوص امام علي بن موسي الرضا (ع) نوشته شده است . طول دارالذكر 72/15 وعرض آن 8/12 متر وبيش از 9مترارتفاع دارد كه با محاسبه فضاهاي جانبي ، مساحت آن به 216 مترمربع مي رسد اين رواق محل عبادت برادران مي باشد .

12 – رواق دارالزهد

اين رواق كه از باشكوه ترين رواق هاي جنوب شرقي حرم مطهر مي باشد قدمت چنداني نداشته ودرفاصله سالهاي 1350 و1352 شمسي ساخته شده است . رواق مجلل دارالزهد كه زيرتالار تشريفات استانه مباركه واقع شده ، ازطريق يك راهرو به دارالذكر راه مي يابد .همچنين به وسيله سه درگاه درضلع شرقي به مقبره شيخ بهايي متصل مي باشد وازسمت غرب ازطريق چهاردرگاه به راهروي تالار تشريفات مرتبط است .

رواق يادشده از بخش شمالي به دارالذكر وازسمت جنوب به رواق امام خميني (ره) محدود مي شود.

دارالزهد به ابعاد 16 * 5/17 متر وارتفاع 9/5 متر مي باشد . جمعا با محاسبه فضاهاي جانبي آن 290 مترمربع مساحت دارد . كف دارالزهد حدود 80 سانتي متر از كف رواق مجاور آن (دارالذكر ) بلندتر مي باشد وبا سنگ مرمر زيبايي پوشش يافته است .ازاره رواق نيز به ارتفاع 6/1 متر با سنگ مرمر به رنگ سبز روشن تزيين شده است .

سطح تمام ديوارها با آينه وبه طرز باشكوهي آراسته شده است . آينه كاري سقف رواق به صورت آويز وداراي 64 چشمه بوده است اين رواق محل تشكيل اجتماعات بزرگ ومجالس سخنراني هاي باشكوه ورسمي است. اين رواق محل عبادت برادران است .

13- رواق شيخ بهاء الدين

رواق شيخ بهاء الدين در جنوب شرقي حرم مطهر واقع است واز دوطرف به رواق امام خميني (ره) وصحن آزادي متصل مي باشد .

شيخ در سال 1031 ه.ق وفات يافته است . محل اوليه اين بنا مربوط به عهد صفويه مي باشد ودرسال 1364 ه.ق بازسازي شده وبه صورت رواق درآمده است . اين بنا كه مدفن شيخ بهايي است داراي 102 مترمربع مساحت است . تمام ديوارهاي رواق از بالاي ازاره ونيز سقف آن با آينه كاري هاي زيبا تزيين يافته است درزير طاق بندي ودرسه طرف رواق بركتيبه اي ازسنگ مرمر ، شرح مختصري از زندگي واسامي بعضي از آثار وتاليفات شيخ به خط ثلث مكتوب است . اين رواق محل زيارت برادران مي باشد .

14 – رواق دارالعباده

دارالعباده نيز رواق هاي جديد است كه درسال 1353 ه.ش درجنوب شرقي حرم مطهر ساخته شده است . اين بنا از طريق پنج درگاه به رواق امام خميني (ره ) دارد ودرگاهي در ضلع غربي آن ، محل تردد به مقبره شيخ بهايي است . طول رواق 15 متر وعرض آن 11 متر و9/5 متر ارتفاع دارد كه با كسر پايه ها مساحت آن به 158 متر مربع مي رسد .ازاره بنا به ارتفاع 6/1 مترسنگ گچي وسقف آن به صورت شطرنجي است كه ميان هريك كاربندي از نوع رسمي وبه گونه مقرنس است اين رواق محل زيارت برادران مي باشد .

15- رواق دارالفيض

رواق دارالفيض پشت سر مبارك واقع وبه روضه متصل است ، به اين صورت كه صفه جنوبي دارالفيض داراي ممري وسيع واز طريق اين ممر ودوراهرو كوچك طرفين آن ، دارالفيض به حرم مرتبط مي شود . صفه شمالي دارالفيض كه به قرينه صفه جنوبي بوده ، بنا را به رواق توحيد خانه متصل مي كند

درزاويه شمال شرقي دارالفيض راهرو كوچكي با پيچ وخم مختصري رواق را به بناي گنبد اله ورديخان متصل مي كند .صفه غربي رواق نيز حد فاصل دارالفيض ودارالشكر است .

مساحت دارالفيض با محاسبه فضاهاي جانبي آن به 112 مترمربع وارتفاع آن به 6/9 متر مي رسد .سقف دارالفيض ابتدا درسال 1300 ه.ق درزمان قاجاريه تعمير وآينه كاري شد . با گذشت زمان به تدريج خرابي هايي درسقف وپايه ها به وجود آمد . به همين جهت ، ازسال 1343 تا1347 ش تعمير وتبديل اينه كاري به كاشي كاري انجام يافت .

كف دارالفيض از سنگ مرمر سبزرنگ وازاره آن به ارتفاع 67/1 متر ازسنگ مرمرسفيد پوشش يافته است .بالاي ازاره كتيبه اي از سنگ مرمر به عرض 33 سانتي متر قراردارد كه حاوي بيت هايي است ازقصيده قاآني به خط نستعليق با مطلع :

زهي به منزلت از عرش برده فرش تورونق زمين زيمن تو محسود هفت كاخ مطبق

ودربيت مقطع قصيده از مجموع حروف مصرعش به حساب ابجد عدد 1150 به دست مي آيد كه تاريخ سال تعمير مجدد اين مكان است . اين رواق محل عبادت خواهران است

16- رواق دارالشكر

دارالشكر تقريبا به روضه منوره متصل است . اين رواق درشمال غربي حرم وشمال مسجد بالاسر واقع شده وبه وسيله گذرگاه كوچكي كه جزء دارالفيض است ، ازسمت پشت سرمبارك به حرم مطهر راه مي يابد .

رواق دارالشكر از مجموع رواق پس پشت سابق از آثار عهد صفويه وبناي قرآن خانه كه از آثار عهد تيموريان بوده ساخته شده است اين دومكان درسالهاي 1342 و1344 ش به صورت رواق واحدي درآمده ودارالشكر ناميده شد.

درصفه شمالي بنا دوگذرگاه وجود دارد : يكي باشش پله رواق رابه ايوان طلاي صحن انقلاب متصل مي كند وديگري با دوپله به رواق توحيد خانه راه دارد . شرق وغرب بنا به دورواق دارالفيض ودارالشرف مرتبط است .

بخش اعظم ضلع جنوبي رواق كاملا محاذي مسجد بالاسر است . ابعاد رواق 5/8 * 5/6 متر وبالغ بر5/9 متر ارتفاع دارد . با محاسبه فضاهاي جانبي ، مساحت آن به 110 مترمربع مي رسد . كف وازاره رواق تا ارتفاع 67/1 متر با سنگ مرمر پوشش يافته است . بالاي ازاره در كتيبه اي به عرض 60 سانتي متر سوره ((نبا)) با خط ثلث درج شده ودرپايان آن نوشته شده : كتيبه رضوان 1386

درگذشته ديوارهاي رواق از بالاي كتيبه تا سقف آينه كاري بود وپس از پيروزي انقلاب اسلامي آينه كاري اين رواق به كاشي كاري تغيير يافت .اين رواق محل عبادت خواهران است .

17- رواق دارالولايه :

رواق بزرگ ومجلل دارالولايه بعداز انقلاب اسلامي درغرب وشمال غربي حرم مطهر بنا گرديده .داراي 1965 مترمربع زير بناست اين رواق از شمال به صحن انقلاب اسلامي وقسمتي از بست شيخ طوسي واز شرق به رواق هاي دارالشرف ، دارالاخلاص ودارالسياده واز جنوب به مدرسه دودرب وپريزاد واز غرب به صحن جمهوري اسلامي محدود است . دارالولايه از طريق شش كفشداري ، پذيراي كفش زائران است . كف رواق با سنگ مرمر پوشش يافته وازاره آن با انجام كار گره چيني ، با قطعات ريز مرمر تزيين مي يابد .تعداد پانزده قاليچه از سنگ مرمر دركف رواق با كار گره كار شده است .

18- رواق دارالاجابه :

اين بناي وسيع ، بناي زيرين رواق دارالولايه به شمار مي رود ودرغرب سرداب مطهر وبالاسر مبارك امام (ع) واقع است . محدوده پنجره هشتي بالاسر درضلع شرقي رواق ، پس از حرم مطهر نزديكترين مكان به مدفن امام دانسته مي شود . اين رواق مجلل درعصر انقلاب شكوهمند اسلامي بناشده ودرشب عيد غدير سال 1379 ش افتتاح شد.

فضاي دارالاجابه عينا به سبك بناي فوقاني آن با وسعت 1965 مترمربع بوده سرداب مطهر حدود 60/1 متراز كف اين رواق بالاتر است .

راه ورود به دارالاجابه ازطريق دوراه پله است ، يكي درضلع جنوبي رواق دارالولايه در مسير كفشداري هاي 13و14 ديگري درسمت شمال دارالولايه با تعداد 28 پله كوتاه از سنگ مرمر اعلاء ارتفاع رواق حدود 4 متر داراي ده ستون دروسط درهرستون دو هواكش براي تهويه هوا باتعداد 22 هواكش دورتادور بناست كه تا كنار پنجره نقره محاذي سرداب مطهر نيز تعبيه شده است . در زوايه جنوب شرقي رواق يك هشتي با پنجره نقره وسقفي به صورت نيم گنبدي وجود دارد كه راه ورود به سرداب مطهر امام (ع) است

درتزييات اين هشتي از طرح آينه كاري به صورت رسمي بندي همراه با مخمل استفاده شده كه روي آن را آينه كاري به سرح بند اسلامي تنظيم كرده است .ازاره رواق به ارتفاع 2 متر از سنگ مرمرپوشش يافته واز بالاي ازاره تا سقف حدود 7/1 متر آينه كاري است .

دربالاي ازاره حاشيه اي به دونوع آينه كاري آراسته شده ، يك نوع به صورت بازوبندي همراه با چهار لنگه قناس ، نوع ديگر به صورت مثلث وقبه است كه اين دونوع ، كادر آينه را مشخص مي كنند جاي جاي آن به صورت گره آينه با طرح هاي باستاني سنتي آرايش مي يابد .

تزيينات سقف دارالاجابه به صورت مقرنس آينه ، همراه با گچ بري ونقاشي به سبك لانه زنبوري وحدود 1500 مترمربع آينه كاري سقف تزيين يافته است . تزيينات كلي رواق تركيب گچ بري ، رنگ آميزي ، آينه كاري ومعرق سنگي است اين رواق محل عبادت خوهران است.

19- رواق دارالهدايه :

دارالهدايه از بناهاي جديد است كه درجنوب غربي حرم مطهر واقع است وبين مدرسه دودر وصحن جمهوري اسلامي قرارگرفته است . اين بنا همچون رواق دارالولايه يكي از بزرگترين رواق هاي حرم مطهر است وپس از انقلاب اسلامي با هدف ايجاد فضاهاي هرچه بيشتر براي زائران حضرت رضا (ع) همزمان با صحن جمهوري اسلامي ساخته شده است . طول بنا 45/35 متر وعرض آن 26 وارتفاع آن 7 متر مي باشد. كه پس از كسر پايه هاي وسط مساحت آن به 536 متر مربع مي رسد . اين بناي مجلل تعداد دوكفشداري و10 در ورودي دارد كه 9 در به صحن جمهوري اسلامي گشوده مي شود اين رواق محل عبادت خانوادگي مي باشد .

2- رواق دارالاخلاص :

دارالاخلاص با مساحت 36 مترمربع كوچكترين رواق در غرب حرم مطهر ومقابل مسجد بالاسرمي باشد كه درتوسعه اخير به مسجد بالاسر متصل وجزئي از آن شده است . اين رواق محل عبادت برادران مي باشد .

21- رواق دارالشرف

دارالشرف درشمال غربي روضه منوره واقع شده ويكي از مكان هاي قديمي آستان قدس است .اين بنا كه درشمال دارالسياده وشرق دارالولايه جاي دارد درگذشته به صورت رواقي نبوده است پس از تغييراتي كه در اين محل انجام گرفت درسال 1343ش به صورت رواقي مستقل درآمد ودرالشرف ناميده شد . كف دارالشرف ازسنگ مرمر سبزرنگ پوشش يافته ازاره آن تا ارتفاع 67/1مترسنگ مرمر است وبالاي ازاره دور تا دور رواق را كمربندي از كاشي به صورت كتيبه اي ممتاز تزيين نموده است . وسوره مباركه (( مدثر)) بر آن نوشته شده ودرپايان سوره مكتوب است : كتبه رضوان 1386 . مساحت اين رواق 147 مترمي باشد .

ديوار وسقف رواق باسبكي بسيارجالب از آينه كاري تزيين يافته است اين رواق محل عبادت خواهران مي باشد .

22- رواق دارالرحمه :

اين رواق زيبا در جنوب دارالهدايه بين بست شيخ بهايي وصحن جمهوري اسلامي واقع شده وبه شكل مستطيل وبه مساحت 831 مترمربع ساخته شده است .

اين رواق از طريق دو ورودي به صحن جمهوري اسلامي راه مي يابد درضلع شمالي رواق ، كفشداري وآبدارخانه ويك ورودي اصلي وجوددارد . سقف دارالرحمه به صورت رسمي بندي و نماي رواق وستون هاي آن داراي تزييناتي بسيار زيبا مي باشد .

تزيينات زير دورها كارگره با گچ بري آينه واسپرها با گچ بري ورنگ اميزي هاي مختلف انجام شده است . دردهنه وسط رواق برسطح اسپر ضلع شرقي آن ، صحنه عصر عاشورا واسامي پنج تن با گچ بري ونقاشي بسيار زيبايي مجسم وبا رنگ هاي مختلف تزيين يافته است . ازاره به ارتفاع 5/1 متر با سنگ چيني تزيين شده است . اين رواق در حال حاضر زيرنظر اداره امور بين الملل محل اجتماع اتباع خارجي است .

23- رواق دارالحكمه :

اين رواق در زاويه شمال غربي صحن آزادي واقع شده واز بناهاي احداث شده پس از انقلاب اسلامي است اين بناي مستطيل شكل مانند رواق دارالضيافه از دوجهت به صحن انقلاب اسلامي وآزادي ارتباط مي يابد . دارالحكمه داراي دوازده راه ورودي است دومسير صحن انقلاب وهشت راه ورودي درصحن آزادي ودوورودي ديگر نيز هركدام به عرض حدود 8متر از طريق كفشداري شماره 7 به رواق دارالضيافه ودرنهايت به حرم مطهر مرتبط مي شود . دارالحكمه زيربناي 734مترمربع را دربرگرفته است وداراي 10 متر ارتفاع است

دارالحكمه با دوازده ستون بتوني استحكام يافته وسيستم كانال كشي تهويه درون ستون ها جاسازي شده است . كف رواق با سنگ مرمر اعلاء ونقش قاليچه گره پوشش يافته ، ازاره رواق بالغ بر 2متر از سنگ مرمرساده وحدود 4/1 متر آن با كار معقلي تزيين مي يابد سقف بنا نيزبا معرق ومقرنس ورسمي بندي اصلي آراسته شده است .

نورآرايي رواق به وسيله جارولوستر تامين مي شود . دارالحكمه داراي كفشداري مجهزي است كه باظرفيت 554 قفسه سنگي پذيراي كفش زائران مي باشد .

تهويه كفشداري دربالاي پيش خوان كفشداري به صورت اپن اجراشده است .علاوه بر اين در فاصله وسط قفسه هاي كفش تعداد چهار هواكش نيز وجود دارد .اين رواق محل عبادت خواهران مي باشد

24 – رواق دارالحجه

دارالحجه رواق زيرين صحن انقلاب اسلامي (صحن عتيق) است ساختمان اين بناي عظيم با مساحت 6799 مترمربع وارتفاع 6متر ساخته شده ودرحال اتمام است سقف اين بناي عظيم همان كف صحن انقلاب اسلامي است وعمليات تزييات اين رواق بزرگ در تابستان 1387به پايان رسيد ودسترسي به اين رواق دوورودي مجهز به پله برقي از طريق بست هاي شيخ طوسي وشيخ حر عاملي طراحي گرديده است .مقبره آيت الله شيخ مجتبي قزويني (ره) دراين رواق واقع شده است .

25 – رواق امام خميني (ره)

اين رواق در جنوب حرم مطهرواقع شده وهمان صحن امام خميني (ره) مي باشد . اين رواق در دوطبقه به سازه بتني احداث وبا مساحت 9840 متر مربع بزرگترين رواق محسوب مي شود.

رواق امام خميني (ره) ازسمت جنوب به صحن جامع رضوي واز سمت شمال به مقبره شيخ بهايي ورواق مباركه دارالزهد وصحن آزادي منتهي مي شود .

26- رواق مباركه دارالكرامه :

اين رواق دوطبقه با 488 مترمربع در زاويه شمال شرقي صحن انقلاب واقع شده است وازطريق صحن انقلاب ورواق دارالحجه قابل دسترسي است ساخت اين رواق درسال 1381به پايان رسيد.

27- رواق شيخ طوسي :

اين رواق مباركه با وسعت 3000 مترمربع درتابستان 1388باهدف افزايش فضاهاي عبادي در طبقه تحتاني بست شيخ طوسي افتتاح گرديد درحال حاضر به جهت برقراري نظم وانسجام بهتر موارد عقد ازدواج دراين رواق انجام مي گيرد اين رواق ازطريق دو درب به زيرگذر حرم مطهر مرتبط ست

28- رواق شيخ حر عاملي :

اين رواق در سال 1388 درطبقه تحتاني بست شيخ حر عاملي با مساحت 3000مترمربع وبا هدف افزايش فضاهاي عبادي افتتاح گرديده است . اين رواق نيز ازطريق دوردرب به زيرگذر حرم مطهر مرتبط است .

صحن :

فضاهاي بازي كه مرتبط با رواق ها هستند را صحن مي گويند .صحن ها دراطراف روضه منوره قرارداشته ودرايام خاص محل انجام مراسم مذهبي واقامه نماز است

دراطراف بارگاه منور رضوي تعداد 9 صحن پذيراي زائران مي باشند كه عبارتند از :

1- صحن انقلاب اسلامي :

صحن انقلاب اسلامي كه بانامهاي صحن عتيق وصحن كهنه نيز مشهور است قديمي ترين صحن اطراف حرم مطهر است اين صحن در چند دوره ساخته شده است ضلع جنوبي صحن كه مرتبط باايوان طلاست از بناهاي اميرعليشيرنوايي وزيرسلطان حسين بايقراست كه درسال 875ه.ق ساخته شده است .اضلاع شمالي ، شرقي وغربي آن مربوط به عهد صفويه است

دراين صحن چهار ايوان وجود دارد

الف ) ايوان جنوبي يا ايوان طلا : اين ايوان قديمي ترين ايوان صحن انقلاب اسلامي است وبه دستور امير علي شير نوايي درسال 872ه.ق با بيش از 21 متر ارتفاع ساخته شده است طلاكاري اين ايوان مربوط به عهد صفو

حرم مطهر امام رضا(ع)- نگاهي برحرم مطهر امام هشتم

مطالب مشابه :

اسکناس برای عید غدیر

رواق شناسي

تخصصی رضوی - حرم مطهر - رواق هاي آستانه؛ دنياي كاشي و آينه

حرم مطهر امام رضا(ع)- نگاهي برحرم مطهر امام هشتم

عید نوروز و بهار از نگاه احادیث و اشعار

حرم عسکريين عليهما السلام در بستر تاريخ

استان سمنان مهد ادیبان واندیشمندان