فلززایی ذخایر مس در ایران

بیش از 2000 کیلومتر از کمربند جهانی مس، از ایران می گذرد و تا کنون بر روی حدود 50 کانسار مطالعه و بررسی های اکتشافی و اصولی انجام شده است. بسیاری از زمین شناسان اقتصادی ایرانی و خارجی که با مسایل زمین شناسی مس ایران آشنایی دارند، بر این باورند که ایران از نادر کشورهایی است که لمکان پیدایش ذخایر مس پرفیری جدید در آن می رود، ولی تا کنون مطالعات جامعی روی مسایل کانی سازی، فلززایی و جایگاه مس در ایران انجام نگرفته است. بررسی حاصل از تجزیه شیمیایی سنگ های ماگمایی ویا سنگ های دگرگون با منشا آذرین، نشان می دهند که فراوانی مس در سنگ های ماگمایی پیش از ترشیاری در حد عادی است. البته گاه در سنگهای پیش از ترشیاری نیز جاهایی یافت می شود که فراوانی عنصر از حد عیار زمینه بالاتر است (نمونه وار در سازند تکنار). اما بیشتر سنگ های آتشفشانی، آنندزیتی، آندزی بازالت، ترکی آندزیت و بازالت های ائوسن میانی، مانند کرمان، تارم و اهر، سنگ های یاد شده، بی هنجاری قابل ملاحضه ای از مس نشان می دهند.

در این راستا نظام زیر را می توان برشمرد:

1- بیشتر ذخایر مس پرفیری ایران در ارتباط با سنگ های نفوذی، نیمه تشفشانی ترشیاری هستند.

2- ذخایر مس در سنگ های قدیمی تر، چه از نظر تعداد کانسار و نشانه معدنی شناخته شده و چه از نظر مقدار مس در زمینه آنها ئ بزرگی مقدار ذخیره، با سنگ های ترشیاری قابل مقایسه نیستند.

3- در مکان هایی که ذخایر مس ترشیاری وجود دارد ، وابستگی مشخصی بین کانسار ها و نشانه های معدنی مس با سنگ های آتشفشانی ائوسن و سنگ های نفوذی کم ژرفا (پرفیری) وجود دارد .

با توجه به آنچه گفته شد، می توان چنین پنداشت که در مناطقی مانند کرمان، اهر، تارم و هشتجین که حجم سنگهای آتشفشانی ائوسن قابل توجه است، می تان پی شنگ را سنگ های آتشفشانی ائوسن دانست که هجوم سنگ های ماگمایی غنی از مس با سن ائوسن پسین- پلیوسن در سنگ های ائوسن و همچنین شستشو و بازیافت مس از سنگ های قبلی و محصول وابسته، باعث غنای مس و سرانجام تشکیل کانسارها و نشانه های معدنی مس شده است.

فازهای کانی سازی مس در ایران

در ایران، آثار و نشانه های معدنی مس ر ازا پروتوزوییک پسین تا پلیوسن می توان ردیابی کرد، امابیشتر ذخایر مس در ترشیاری و به ویژه الیگومیوسن تشکیل شده اند.

به طور کلی، فازهای کانی سازی مس ایران به شرح زیر است:

پرکامبرین پسین- کامبرین پیشین:

در این برهه زمانی، هیچ کانسار مس شناخته نشده است، ولی چند اثر معدنی (مانند ناحیه یاسوج و شهررد) در سنگهای کامبرین پیشن دیده شده که از نظر اقتصادی دااری اهمیت نبوده اند. اصولا سنگهای آتشفشانی و رسوبی- آتشفشانی و همچنین سنگهای دگرگونی که دارای منشا آذرین هستند (مانند سنگ های ناحیه تکاب، انارک، بافق و ...) فراوانی کمی از مس را نشان می دهند، در صورتی که همین سنگ ها در نواحی یاد شده، بی هنجاری قابل توجهی از سرب و روی دارند.

پلئوزوئیک پسین:

همراه با برخی از سنگهای دگرگونی پالئوزوییک پسین مانند سری تکنار، که منشا آذرین یا آذرآواری دارند، آثار و شواهدی از مس شناخته شده است (کانسار سولفید توده ای تکنار). کانسار سرب و روی و مس چاه گز نیز متعلق به این زمان است. اگر سنگ های هم ارز این سنگ ها مانند شیست های گرگان، دگرگونی شاندرمن (به ویژه جاهایی که پدیده ماگماتیسم بعدی در آنها رخ دادده است) ارزیابی شوند. ممکت است نتایج سودمندی به دست آید.

کرتاسه – پالئوسن:

همراه با مجموعه افیولیتی کرتاسه- پالئوسن، شواهدی از ذخایر سولفید توده ای در ایران شناخته شده است. نمونه وار می توان به نشانه های معدنی مس در ناحیه حاجی آبد بندر عباس و خوی یا نشانه های معدنی مس در جنوب جازموریان را اشاره کرد.

ترشیاری:

بیشتر ذخایر مس ایران در ترشیاری تشکیل شده اند. این ذخایر وابستگی تنگاتنگی با سنگ های ماگمیی ترشیاری دارند. فازهای ماگمایی و کانی سازی مهم ترشیاری عبارتند از:

- ائوسن میانی: در این فاز، بیشتر سنگ های آتشفشانی مططرح هستند و همان گونه که گفته شد، این سنگ ها معمولا دارای زمینه بالایی از مس هستند و از سویی، تعدادی از کانسارها و نشانه های معدنی مس در آنها جای دارند.

- ائوسن پسین – الیگوسن پیشین: بیشتر توده های نفوذی گرانیتی – گرانودیوریتی هستند و بیشتر تشکیل ذخایر مس رگه ای را داده اند.

- الیگوسن پسین – میوسن پیشین: دارای سنگ های نفوذی و آتشفشانی است. اوج دوباره سنگ های آتشفشانی پس از ائوسن میانی، در این زمان بوده و پاره ای از ذخایر مس پرفیری و رگه ی، در این دوره زمانی تشکیل شده است.

- میوسن پسین – پلیوسن: بیشتر نفوذی های کوچک کم ژرفا می باشند و ووابستگی ذخایر مس پرفیری با این توده های نفوذی کم ژرفا، به درستی شناخته نشده است، اما تصور می رود که بیشتر ذخایر مس پرفیری به این توده ها وابسته باشد.

پراکندگی ذخایر مس ایران

برپایه نقشه پراکندگی کانسارهای مس ایران (شکل .) و مقایسه آنها با نقشه های سنگ ماگمایی ایران با مقیاس 000و500و2 :1 (آقانباتی، 1370) و 000و000و1 :1 (امامی و دیگران، 1372)، می توان ذخایر مس ایارن را به شکل زیر زون بندی کرد:

1- ارومیه دختر که خود از نظر ذخیر مس به بخش جنوبی (ناحیه کرمان)، مرکزی (انارک-کاشان) و شمالی قابل تقسیم است.

2- زون البرز باختری (محور طالقان- تارم- هشتجین).

3- زون سبلان (باختر اردبیل – ناحیه اهر).

4- زون کویر – سبزوار (بینالود و تکنار).

5- زون لوت

6- زون مکران

1- زون ارومیه دختر : سنگهای جاگرفته در زون ماگمایی ارومیه – دختر به گون های شاخص، ترکیبی ا ز دیوریت تا گرانودیوریت و گرانیت و سنی از ائوسن تا میوسن دارند. در مورد خاستگاه این سنگ ها اتفاق نظری وجود ندارد. گروهی از پژهشگران آن را کمان ماگمایی و گروهی دیگر آن را کافت می دانند و دسته ای نیز کمان جزیره ای را باور دارند. در مورد کانی سازی مس در این زون، باید گفت تنها قسمت جنوبی این زون (ناحیه کرمان) از نظر کانی سازی مس پرمایه است. بخش شمالی و مرکزی آن در این راستا نمود چندانی ندارند. در حقیقت، ناحیه کرمان خود یک کمربند مس دار را با درازای حدود 600 یلومتر و پهنای 40-70 کیلومتر با روند شمال باتری – جنوب خاوری تشکیل می دهد که از شهر بابک شروع و تا ناحیه بزمان ادامه می یابد. در این کمربند، بیش از 300 کانسار و نشانه معدنی مس شناخته شده که بیش از 20 مورد آنها، شواهدی از مس پورفیری نشان می دهد. البته قابل توجه است که در این زون، از جنوب به سمت شمال و از فراوانی کانسار های مس کاسته می شود و مواد معدنی دیگری مانند آهن، سرب و روی فراوان تر می شوند.

2- محور طالقان – تارم- هشتجین: در ناحیه تارم، ذخایر نسبتا زیادی از مس وجود دارد. همه کانسار ها و نشانه های معدنی ناحیه تارم، در پیوند با سنگ های آتشفشانی (بیشتر آندزیت) ائوسن و به ویژه توده های نفوذی تونالیتی تا گرانیتی ائوسن است. این سنگ ها در ناحیه تارم، بیشتر بی هنجاری هایی از مس نشان می دهند.

توده های نفوذی گرانیتی منطقه تارم از نوع گرانیت تیپ I کردیلرایی است که با کانی سازی گسترده آهن و مس همراه است. در منطقه طالقان همراه با مونزونیت ها و سنگ های آتشفشانی (به ویژه تراکیت ها) که گرایش آلکالن دارند، تعدادی کانسار و نشانه معدنی مس وجود دارد که بیشتر کانی های مس آنها از نوع کربناتی است.

3- زن سبلان (ناحیه اهر): ناحیه اهر را از نظر ساختاری و کانی سازی مس، می توان زون مس دار سبلان نامید ککه از نظر کانی سازی مس بسیار در خور توجه است و کانسار های بسیاری از مس را در خود جای داده است. دنباله این زون در شمال، کانسارهای مس و مولیبدن ارمنستان را تشکیل داده است.

کانی سازی مس ناحیه اهر یا به طور کلی زون سبلان، دارای خاستگاه ماگمایی است ک هبه شکل های مختلفی کانسار ها و نشانه های معدنی مس را تشکیل داده اند. به طور کلی ذخایر مس ناحیه اهر ر از نظر شکل و نوع کانی سازی می توان به دو دسته تقسیم کرد.

الف) کانسار های مس پرفیری که به آنها کانسار های مس مولیبدن دار نیز می توان گفت، مانند کانسارهای مس سونگون و کانسار مس آستامال (لطفی، 1370)

ب) کانسارهای مس رگه ای و اسکارنی، برخی از این کانسارها طلا نیز دارند. مانند کانسارهای مزرعه، بارملک، کیقال، قره چیلر، انجرد و زند آباد.

4- زون کویر – سبزوار: این زون در شمال گسل درونه، جنوب گسل میامی و جنوب کوههای بینالود قرار دارد و تعدادی کانسار و نشانه معدنی مس همراه با سنگ ها آتشفشانی ترشیاری در آن وجود دارند. این کانسارها بیتر از نوع مس رگه ای همراه سنگ های آتشفشانی آندزیتی و بازالتی است.

5- زون لوت: در زون لوت، همراه با سنگ های آتشفشانی ترشیاری، تعداد نسبتا زیادی کانسار و نشانه معدنی مس شناخته شده است. این کانسار ها، بیشتر با سنگ های آتشفشانی آندزیتی زون لوت در پیوند هستند که مهمترین آنها کانسار مس قلعه زری است.

6- زون مکران: در شمال باختری زون مکران و در جنوب و جنوب باختری جازموریان، نواری از کانی سازی مس دیده می شودکه این نوار، روند شمال باختری- جنوب خاوری دارد. البته این نوار در شمال باختر مختارآاد، روند خاوری- باختری دارد ولی به منطقه فاریاب که می رسد، روند آن شمال باختری- جنوب خاوری می شود.

در این نوار کانی سازی که با سنگ های فلیشی و مجموعه های آتشفشانی – آندزیتی همراه است، بیش از 50 نشانه معدنی مس شناخته شده است که تا کنون کارهای اکتشافی تفصیلی بر روی هیچ کدام از آنها انجام نشده است. شواهد زمین شناسی نشان از آن دارد که این کانسارها می توانند منشا سولفید توده ای داشته باشند.

فلززایی ذخایر مس در ایران

مطالب مشابه :

معرفی رشته آمار در مقطع فوق لیسانس

چمران

فلززایی ذخایر مس در ایران

سیلابس درسی کارشناسی ناپیوسته حسابداری دانشکده شهید چمران کرمان

ظرفیت های دانشگاه های تربیت بدنی در مقطع ارشد

رتبه های مورد نیاز برای پذیرش غیرانتفاعی (بر اساس اطلاعات سال پیش)

ترم تابستان 93 دانشگاه فرهنگیان