موارد ایمنی در آزمایشگاه

چکیده
پیشرفت علم و توسعه صنایع مختلف و نیز استفاده از مواد شیمیایی گوناگون انسان ها را در معرض عوامل حادثه ساز قرار داده و موجب شده که موضوع پیشگیری از حوادث محیط کار بیش از پیش اهمیت یابد.
دستیابی به محل های کاری ایمن و بهداشتی مسئولیت تشکیلات ، مدیر آزمایشگاه ، پرسنل سرپرستی و در نهایت خود پرسنل آزمایشگاه می باشد . هر کارمند آزمایشگاه بایستی از هر تلاشی برای حفاظت خود و همکارانش دریغ ننماید . مدیر آزمایشگاه بایستی بداند که حوادث علت دارند و بنابراین بوسیله یک برنامه ایمنی خوب قابل پیشگیری هستند .
یکی از مشکلاتی که مدیر آزمایشگاه با آن روبرو میشود ، تعارض آشکار میان نیازمندیهای ایمنی و دقت و کارایی بیشتر در انجام فعالیتها می باشد. به عنوان مثال لغو (ممنوع کردن ) مکش پیپت با دهان می تواند بیشتر نادرست باشد تعارض بیشتر زمانی است که موادی که معمولا مورد استفاده در رویه کاری قرار می گیرند خطرناک نباشند . کار با پیپت یا استفاده از هودها ، دستکشها یا ماسکهای صورت ، مدیر آزمایشگاه را با مقاومت بسیاری از کارمندان قرار می دهد. عموما مدیر بایستی ابتکار خود را در شروع روشهای ایمنی ترجیحا با قبول کارهای غیر عملی فرض شده ، به کار گیرد .

کلمات کلیدی
شیمیایی – سمی – ایمنی آزمایشگاه
مقدمه
با پیشرفت علم و تکنو لوژی در صنعت و آزمایشگاه ها ، از مهم ترین عواملی که باید آنرا توجه کرد ایمنی و جلوگیری از خطرات ناشی از استفاده از مواد شیمیایی میباشد. با توجه به آمار و اطلاعات مربوط به حوادث ناشی از مواد شیمیایی سالانه جان هزاران نفر را به خطر انداخته که یکی از مهمترین عامل ناشی از عدم رعایت قوانین مربوط به ایمنی و بهداشتی در آزمایشگاه ها می باشد.
ایمنی و استاندارد سازی در آزمایشگاه ها به اوایل دهه ۱۹۷۰ باز می گردد که به اختصار آن را GLP می گویند. اصول GLP مجموعه ای از معیار ها و قوانین را در مورد درستی کار در آزمایشگاه و محیط کار و برسی نتایج آن را مورد برسی قرار می دهد .
در ابتدا از مواردی که در آزمایشگاه باید رعایت شود ایمنی در آزمایشگاه می باشد. رعایت ایمنی در آزمایشگاه و حفاظت کار با مواد شیمیایی ، تنها در انجام کار و استفاده مستقیم از آن نیست. تمامی افرادی که در تهیه مواد اولیه شیمیایی ، بسته بندی و نقل و انتقال و استفاده از ان در آزمایشگاه در بخش صنعتی فعالیت دارند، به نحوی ملزم به رعایت اصول ایمنی هستند .
رعایت ایمنی در آزمایشگاه ها از جهات گوناگونی قابل بررسی می باشد، زیرا آزمایشگاه مکانی حساس برای بروز حوادث می باشد که با بکار بردن نکات ایمنی و و بکار بردن نکات بهداشتی میتوان از آن پیش گیری کرد. با توجه به خطرات ناشی از آسیب های فیزیکی و شیمیایی و بروز خطرات ناشی از مواد شیمیایی، مسئولیت شدید قانونی را متوجه مسئول آزمایشگاه می کند .
وجود مواد قابل اشتعال، گازهای خطرناک، مواد شیمیایی (خورنده) و اشعه های رادیو اکتیو، مراقنت های جدی و مداومی را در رابطه با مسائل ایمنی در جهت حفظ جان پرسنل و مراجه کنندگان را می طلبد .
ایمنی در آزمایشگاه زمانی موثر واقع می شود که با برنامه ریزی دقیق، کنترل و آموزش و تمرین در مقابله با سوانح و آسیب ها همراه باشد .
ایمنی در برابر مواد مواد شیمیایی
بیشتر موادشیمیایی که در آزمایشگاه ها وجود دارند خیلی خطرناک وجود دارند خیلی خطرنک هستند و به حالت های جامد و مایع و گاز می باشند. مواد شیمیایی در اثر تماس غیر اصولی ممکن است سریعا و یا تدریجا باعث مسمومیت شوند(مسمومیت حاد) و یا اثر آنها بعد از مدتی و در دراز مدت (مسمومیت مزمن ) ظاهر شوند مثل بنزن که خاصیت سرطان زایی دارد .
مسمومیت ها ممکن است از طریق خورده شدن مواد شیمیایی و یا از طریق زخم یا جذب توسط پوست بدن صورت گیرد. افرادی که دارای پوست های عادی نیستند ویا به اصطلاح نرم هستند و یا آلرژی خاصی نسبت به مواد شیمیایی دارند باید از دستکش و ماسک های مخصوصی استفاده کنند .
ایمنی در استفاده از وسایل شیمیایی
از جمله لوازمی که در آزمایشگاه های شیمی مورد استفاده قرار میگیرند لوله های شیشه ای ولاستیکی و پلاستیکی هستند که خود لوازم شیشه ای متعدد می تواند موجب بروز حوادث زیادی شود.
آشنایی و بکار گیری اصول ایمنی در کار با وسایل شیشه ای میتواند بسیاری از حوادث ناشی از این تجهیزات را کاهش دهد .
لوله های شیشه ای حاوی درپوش های لاستیکی یا چوب پنبه ای همچنان حادثه می آفرینند پس در انتخاب لوله های شیشه ای باید توجه کرد که پس از بریدن توسط شعله گرد شده باشد و در مواقع قرار دادن لوله های شیشه ای درپوش های چوب پنبه ای و یا لاستیکی، سطح لوله ها توسط مواد لیزکننده از قبیل گلیسرول و غیره چرب کنید و شیشه را با پارچه نگه دارید .
از جمله موارد دیگر اینکه هرگز ماده شیمیایی را با گرفتن گلویی ظرف بلند نکنید چون وزن محتویات آن ممکن است به قدری باشد که باعث شکسته شدن گلویی و متلاشی شدن بطری شود. همیشه مخازن اصلی و ماده را توسط یک حمل کننده مناسب انتقال دهید.
ایمنی در برابر تابش های فرابنفش
فرابنفش تابش الکترومغناطیسی است که طول موج آن بین ۴۰ تا ۴۰۰۰ آنگسترم است. تابش فرابنفش طیف وسیعی دارد که ناحیه ی تابش های مرئی تا ناحیه ی تابش امواج ایکس نرم را در بر می گیرد. از نظر استفاده ، تابش فرابنفش را به سه ناحیه تقسیم می کنند :
۱) uv نزدیک از ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ آنگسترم
۲) uv دور از ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ آنگسترم
۳) Uvفرادور از ۴۰ تا ۲۰۰۰ آنگسترم

از نور فرابنفش در موارد مختلفی استفلده می شود که عبارتند از :
۱) سترون سازی به کمک تابش فرابنفش
۲) آشکار سازی ترکیبات شیمیایی به کمک تابش فلورسانس
۳) طیف سنجی فرابنفش
۴) فتوکپی
اثر فرابنفش بر روی پوست
اثرهای مستقیم و فوری فرابنفش بر روی پوست را می توان با آفتابزدگی مقایسه کرد. شدت آسیب ها به میزان تابش فرابنفش بستگی دارد و از برافروختگی پوست (سرخی) که معمولا ۶ تا ۱۲ و یا حداکثر ۲۴ ساعت پس از تابش گیری ظهور میکند تا حالت های خطرناک تر (مثل ادم، تاول های بزرگ و …) همراه با علائم عمومی (تب و لرز، استفراغ، هذیان و … ) پیش می رود سپس افزایش رنگدانه های پوست سبب تغییر رنگ آن (برونزه شدن) می شود .البته برخی از مواد شیمیایی (فوروکومارنها و کینونها) پوست را در برابر تابش فرابنفش حساس تر و آسیب پذیر تر می سازد. اگر پوست به مدت به مدت طولانی در معرض تابش فرابنفش قرار بگیرد- عوارض پوستی برگشت ناپذیر بروز می کنند که پیری پوست همراه با لکه های رنگی منتهی می شود. این عوارض زمینه ساز ظهور آسیب های پیش سرطانی ( کراتوز آکتینیک ) و یا سرطان پوست می شوند.
اثرات uv بر روی چشم
لازم به ذکر است که شبکیه ی چشم نمی تواند نور فرابنفش را درک کند- به همین خاطر انسان در برابر آن عکس العمل ندارد. جذب تابش فرابنفش یا طول موج کمتر از ۳۱۰۰ آنگسترم موجب عوارض و آسیب های کم و بیش شدید در لایه های خارجی چشم (قرنیه، ملتحمه و…) می شود. ۴ تا ۸ ساعت بعد از تابش گیری چشم ها، احتمال ظهور ورم متلحمه وجود دارد.
تابش طولانی فرابنفش برچشم ها باعث از دست رفتن قوه بینایی و آب مروارید می شود. در کسانی که چشم های آبی یا حساس دارند احتمال ظهور ملانوم چشمی (تومور متشکل از سلول های حاوی رنگدانه ی ملانی که بدخیم و تیره رنگ است) در آنها بسیار بیشتر است. پس برای جلوگیری از آسیب های احتمالی باید از لوازمی همچون لباس هاوعینک های مخصوص استفاده کرد.
فضای آزمایشگاه
نکته ی مهمی که باید در آزمایشگاه رعایت شود فضای آزمایشگاه جهت کار کردن با مواد شیمیایی می باشد که از جمله ی این موارد هوای آزمایشگاه میباشد که از لحاظ دما و بو نباید غیر طبیعی باشد .استشمام هر گونه بو در آزمایشگاه نشان دهنده ی آلودگی آن است حتی اگر بوی آزمایشگاه مربوط به مواد مواد شیمیایی سمی هم نباشد بازنشان دهنده عدم ایمنی آن در آزمایشگاه است. بو دار بودن آزمایشگاه ممکن است بدلیل طراحی بد و معیوب بودن روش آزمایش، ضعیف بودن فن های تخلیه هوا، بدی تهویه، نشت گاز از مولدها یا سیلندر ها، عدم انجام صحیح آزمایش، فقدان و یا کمبود اطلاعات و آگاهی افراد از خطرات آن مواد و یا مجموعه ای ازموارد مذکور باشد.
کار با مواد شیمیایی سمی حتما باید زیر هود انجام شود و قدرت تخلیه هوای هود هم باید زیاد باشد.
در مکان هایی همچون سالن ها و راهروها که امکان پخش مواد شیمیایی سمی و سرطان زا وجود دارد و باعث آلوده شدن افراد می شود نباید درب مواد شیمیای فرار را باز گذاشت و در جاهایی که امکان پخش گازهای سمی وجود دارد باید از ماسک های مناسب استفاده کرد.
همچنین در مکان هایی که آزمایش با مواد خیلی سمی انجام می گیرد نصب تابلوهای اخطار با حروف قرمز لازم است. وقتی که مواد سمی بصورت پودر مورد استفاده قرار میگیرند از دستکش و ماسک ضد گرد و خاک بایستی الزاما استفاده شود.
در اکثر موارد حوادث رخ داده در آزمایشگاه ها بدلیل خطاهای انسانی می باشد که جهت کار کردن در شرایط ایمنی بایستی نکات زیر توسط کارکنان آزمایشگاهها مورد توجه قرار گیرند.
۱) همه مواد شیمیایی مورد استفاده باید دارای برچسب باشند.
۲) مواد شیمیایی فرار باید در ظروف شیشه ای و در بسته نگهداری شوند تا از پخش بخارات آن جلوگیری شود.
۳) کلیه افرادی که با مواد شیمیایی و سمی کار می کنند(مخصوصا هنگامی که دست دچار بریدگی باشد)حتما باید از دستکش های مخصوص استفاده کنند و ددر صورت تماس مواد با بدن حتما باید به مدت ۵ دقیقه در مجاورت شیر آب سرد نگه دارند.
۴) استشمام گازها و یا مواد شیمیایی- مخصوصا که با مایعات کار می شود باید دقت زیاد شود چون ممکن است فشار بخار در حدی باشد که باعث صدمات تنفسی شود.

فاضلاب و مواد دورریختنی آزمایشگاه ها
از جمله مواردی که باعث تخریب محیط زیست و مخصوصا آلودگی آب های زیر زمینی میشود پسماند ها و فاضلاب هی آزمایشگاهی می باشد.
در آزمایشگاه ها انواع پسماند های عادی، عفونی، شیمیایی، پرتوزا و … تولید می شود.برای حفظ سلامت افراد و محیط زیست و جلوگیری از اثرات سوء آنها مدیریت ایمن و صحیح آنها ضروری است.
برنامه مدیریت شامل مراحل تفکیک، آلودگی زدایی، ذخیره، حمل ونقل و دفع می باشد. ازراه های دفع بهداشتی زباله ها میتوان به اتوکلاوکردن و سوزاندن در کوره های مخصوص و یا سایر روش های دفع زباله اشاره کرد. در موقع جمع آوری، حمل و دفع پسماند ها باید از وسایل و پوشش های محافظتی استفاده شود. پسماند های حلال های شیمیایی باید مطابق دستورالعمل ها تفکیک و در ظروف مناسب و مقاوم به نشت و دارای بر چسب مواد شیمیایی جمع آوری شده و دور از حرارت، جرقه، شعله و نور مستقیم خورشید در محلی یا تهویه مناسب نگهداری شوند.

نتیجه گیری
هدف از رعایت ایمنی در آزمایشگاه ها جلوگیری از بروز حادثه قبل از وقوع آن است. با توجه به مطالب بررسی شده در بالا این موضوع را باید توجه کرد که آزمایشگاه ها از جمله محیط های کاری است که به دلیل ماهیت کار آنها احتمال مواجهه کارکنان این محیط با مواد شیمیایی سمی و سرطان زا بسیار زیاد می باشد.در آزمایشگاه ها با آموزش و رعایت اصول ایمنی و فضایی مناسب می توان تا حدود بسیار زیادی از خطرات جلوگیری نمود و سلامت وایمنی کارکنان را افزایش داد.

منابع :
۱) مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت و بهداشت کار. آیین نامه ایمنی در آزمایشگاه ها ۱۳۸۵

۲) کارگرمریم. محمودیان معصومه. اهمیت اصول ایمنی در حفاظت حمل و نقل مواد شیمیایی و تجهیزات آزمایشگاه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال- دانشکده شیمی. سال پنجم شماره ۲۷۶ – ۱۳۸۷
۳) فارسی-شهلا. اصول کلی حفاظت و پیشگیری از آلودگی کارکنانو محیط آزمایشگاه
۴) ضیاء ظریفی- ابوالحسن- راهنمای حفاظت کارکنان مراکز پزشکی در برابر بیماری ها- مرکز مدیریت بیماری ها. ۱۳۸۱

گردآورنده: حمیدرضا علیزاده (دانشجوی کارشناسی ارشد ناپیوسته شیمی آلی- دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم شهر)و پویا کوچکی

موارد ایمنی در آزمایشگاه

مطالب مشابه :

آموزش کاردستی با وسایل دوریختنی

××× آشنایی با کولیس و ریزسنج ×××

جا کلیدی با لوازم دور ریختنی

موارد ایمنی در آزمایشگاه

جیک و فیکسچر(قید و بست)