سفال و سرامیک تیموری
سفال و سرامیک تیموری
(قرن 14 و 15 میلادی ، 8/ 9 هجری –قمری )
ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول به سرزمین ایران در اواسط قرن 13م/7ق تنها مدت کوتاهی بر روند تولید کاشی تأثیر گذاشت .پس از آزادی شهرهای ایران ، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای یاد بود کرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند .نتیجه چنین اقداماتی احیای صنعت کاشی سازی بود .و از این عصر می توان به عنوان پربار ترین دوره تولید کاشی در ایران یادنمود .تکنیک مینایی از بین رفت و گونه ی دیگری از تزیین سفال که بعد ها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت جانشین آن شده و به تکنیک های رنگ آمیزی تکرنگ ، چند رنگ و شفاف اضافه گشت .
در اوایل دوره ایلخانی تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به کار برده می شد ولیکن در ربع پایانی قرن 13م /7 ق به میزان اندکی رنگهای لاجوردی و فیروزه ای مورد استفاده قرار گرفتند .با نزدیک شدن به قرن 14م/ 8 ق آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تکنیک رنگ آمیزی زیر لعاب با استفاده از رنگ های قرمز ، سیاه و سایر رنگها جایگزین نقاشی زرین فام شد که کاشی های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی های سلطان آباد شناخته می شوند .تکنیک لاجوردینه نیز به سرنوشت تکنیک مینایی دچار شد وتنها زمان کوتاهی رواج داشت .این تکنیک در ربع سوم قرن 13م /7ق به ظهور رسید و لیکن تا اواسط قرن 14م /8ق به تکنیکی منسوخ و مهجور تبدیل گشت .
با رو به زوال نهادن حاکمیت ایلخانیان در اواسط قرن 14م/8ق عصر طلایی تولید کاشی در ایران نیز پایان یافت .کاشی های معرق ، موزاییکی ، تک رنگ و نه چندان نفیس در رنگ های متفاوت جانشین قاب های عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند .این نوع از کاشی ها برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر چیده می شده و از آنها به ویژه برای تزیین محراب ها بسیار استفاده می گشت در دوره ایلخانیان این تکنیک برای نخستین بار مورد استفاده قرار گرفت .اما کابرد وسیع آن در دوره میانی قرن 14م/8ق تا 15م/9ق رواج پیدا کرد . در ابتدا گستره رنگی محدود به رنگهای فیروزه ای ،آبی لاجوردی و سفید بود اما این ترکیب با استفاده از رنگهای زرد ، سیاه ، قهوه ای ،بادمجانی و ...در راستای ترکیبی چند رنگی توسعه یافت .
معماری ماوراءالنهر (شامل خراسان امروزی ،شمال افغانستان و جنوب جمهوری شوروی ترکمنستان )در قرن 15میلادی گواهی بر آرمان های هنری و نبوغ خلاقه جامعه و فرهنگ این منطقه در آن روزگار است . هنر عصر تیموری را رنسانس شرق می دانند هم به لحاظ زمانی و هم پیشرفت هنر و معماری که در این دوره به رنسانس غرب نزدیک است .با این تفاوت که در آسیای میانه بر خلاف اروپا ارتباط با گذشته گسیخته نشد بلکه استمرار یافت و به همین دلیل معماری مذهبی بدون تحولی بنیادین تغییراتی آرام را متحمل شد . تاریخ امپراطوری انباشته از تضادها در عرصه اقتصادی ، سیاسی و ... بوده اما در این میان هنر به گونه ای شگفت انگیز در حال پیشرفت بود .
بزرگنمایی بناها که از طریق سردر های بلند ، ایوان های قوسی عظیم و سالن های گنبدی که در یک انتها باز می شده و گنبدهای فیروزه ای که شبیه به فانوس های دریایی قامت افراشته بود هدف معماری تیموری است .
کاشی کاری در این دوره (اواخر قرن 14م/8ق و قرن15م/9ق )بسیار رواج یافت و کاشی کاری معرق بیشترین کاربرد را در تزیین بناهای این دوره دارا بود .روش تزیینی تیموریان آمیزشی از نقشمایه های اسلامی و چینی را که اغلب نمایانگر سبک بین المللی تیموریان بوده به دست داده و از ویژگی های معماری تیموریان است .در این دوره کاشی سازان از تکنیک های آجر لعاب دار، کاشی معرق و هفت رنگ ، کاشی برجسته رنگ شده زیر لعابی و گاه نیز تکنیک زرین نام و تکنیک بنایی و مینا کاری روی لعاب نیز استفاده می کردند .تحول و توسعه کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز وبه پوشش کامل بنا در آثار تاریخی سده های 14،15م /8و 9ق تیموریان آسیای میانه شد .
در این دوره در یک بنا ممکن بود دو یا سه روش و تکنیک بر حسب نواحی مختلف مورد استفاده قرار گیرد . سطوح دیوارهای بزرگ اغلب با آجر های لعابدار تزیین می شد در حالیکه به عنوان نمونه نواحی قاب مانند اطراف مدخل ها با کاشی معرق . هیچ یک از بناهای مهم این دو ره فاقد تزیینات نیستند . معماری این دوره از قرون پیش بهره گر فت اما آنها راالگویی برای تقلید جز به جز تلقی نکرد .با مفاهیم سنتی طبق مفاهیم جدید زیبایی شناختی برخورد می شد بنابراین در معماری تیموری به کپی و نسخه بدل برنمی خوریم .در این دوره برخی از انواع تزیینات کنار گذاشته شدند (مثل آجر لعابدار برجسته کاری شده )و برخی دیگر به طور قطعی رواج یافتند .
کاشی های معرق چند رنگ از ظرافت خاصی برخوردار بودند .این کاشی ها به شکل قطعات مربعی یا هشت ضلعی برش داده می شدند و به رنگ های آبی نیلی، آبی فیروزه ای ،سفید و به ندرت سبز ، زرد یا سیاه بودند که روی آنها مینای قرمز ، سفید ،زرد یا ورق های طلای مات نقش بسته است .
تکنیکی که همگام با کاشی معر ق در اواخر سده 14م /8ق گسترش یافت کاشی های هفت رنگ بود .نقاشی های این کاشی ها با رنگ دانه هایی که از همدیگر جدا می شده صورت می پذیرفت . در این تکنیک ترکیب رنگهای مختلف و متعددی را برروی کاشی ممکن ساخته بود . این تکنیک برای پوشاندن سطوح بزرگ به کار می رفت . بناهایی که در دوره تیموری به این شیوه کار شده اند کاخ آق سرای ، گورستان شاه زنده و مدرسه سلطنتی الغ بیگ و... است .
این کاشی ها دارای نقشمایه های گیاهی و اسلیمی اغلب در ترنج هایی که گاهی حاشیه های زرد رنگ داشته بوده است . شکل کاشی هایی که به صورت هفت رنگ تزیین شده اند بسیار متنوع بوده است از آن جمله ستاره های منفرد یا پنج گوش هایی که در درون نمای آجری قرار گرفته یا کاشی های معرق چهار ضلعی که در ستون ها کاربرد داشته و یا کاشی های مربعی و شش ضلعی که دیوارهای بزرگ را تشکیل می داده در بنا مورد استفاده قرار گرفته اند .
در دوره تیموریان طرحهای کاشی کاری معرق متراکم تر وبیشتر شده اند که این تکنیک ابتدا برای تزیینات داخلی و بناهای آناتولی در سده 13م /7ق به کار گرفته شده است .استفاده اولیه و گسترده از کاشی معرق در معماری تیموری در کاخ آق سرای دیده می شود .دیواره ها با تزیینات هندسی و کتیبه ها و طرحهای پیچیده گیاهی در درون گلدان های زینتی با طرحهای کاملا متفاوت از نظر کارکرد و محتوا بر روی دیواره های کاشی شده هفت رنگ در کنار یکدیگر چیده شده اند .کتیبه ها با خط کوفی کتابت یافته و با رنگ های سیاه و گاهی نیز طلایی قلمگیری شده اند . به طور معمول رنگ زمینه ای غالب آبی بوده است اما رنگهای دیگری نظیر سبز ، سفید ،زرد ، سیاه و قرمز با اضافاتی از رنگ طلایی مورد استفاده قرار گرفته است .
تزیینات این دوره جنبه قراردادی داشت وعلاوه بر نقوش روی کاشی ها عنصر تزیینی دیگری که به معماری تیموری قدرت و زندگی می بخشید رنگ بود .
تزیینات تلفیقی از نقش های هندسی ،خطاطی و گیاهی هستند:
تزیینات هندسی موسوم به گره در عصر تیموری نقش زیبایی شناختی جدیدی را در معماری ایفا کرد .هنرمندان در این عصر نمی خواستند مانند هنرمندان پیشامغولی به سرحد پیچیدگی برسند بلکه به عکس در پی سادگی بدون در افتادن به یکنواختی یا صرفا برجسته کردن اشکال معماری یا برخی سطوح و جزییات بودند .گره های عظیم متشکل از آجرهای لعابدار و روی زمینه ای از آجر صیقلی بر پهنه هایی وسیع از دیواره ها ،سطوح خمیده مناره ها و برج ها ،رواق ها نقش بسته است .گره ها غالبا خمیده هستند آنها طی مارپیچ های ساده یا متقاطع به دورمناره ها می پیچند و احساس بلندی را تقویت می کنند .
حروف بلند به خط کوفی که با آجر لعابدار نقش شده اند گاه اشکال هندسی ترسیم شده به وسیله گره ها را پر می کنند. این خط کوفی مربع یا حروف هندسی است که علائم زیر و زبری آن حذف شده است و نوشته ها شبیه اوراد و اذکار مذهبی است معمولا روی ساقه گنبدهای بزرگ آیاتی از قرآن به زبان کوفی بنایی یا نسخ هندسی نقش بسته است .
نقوش گیاهی ساده سازی شده در تزیین رواق های این دوره دیده می شود که در داخل اشکال ستاره ای کوچک و بزرگ معرق کاری شده قرار دارند .نقوش به کار ر فته در تزیینات کاشی یا معرق شامل نقش های گیاهی ساده شده ای هستند که تکرار می شوند ، رشته های پیچ در پیچ و مارپیچ آراسته به شاخ و برگ ، متحدالمرکز یا زنجیره ای که به حروف یا حلقه هایی که به گل و غنچه ختم می شوند . این نقش ها ملهم از طبیعت هستند که ساده سازی آنها باعث شده بهتر با خطوط یا سطوح معماری هماهنگ شوند . یکی از این نقش ها مداخل نام دارد که چیزی بین اسلیمی و خط هندسی است که به شکل sکه نماد برگی نرم و کشیده است و برای قاب بندی ها و ترنج ها بسیار استفاده می شود.
در سینه سر دری که از کاشی معرق باشد گاه از نقش های جانوری نیز استفاده می شود مانند نقش شیرو خورشید،دو اژدهای زرد رنگ که وجود چنین نقشی در یک بنای مذهبی مسلمانان دور از انتظار است.
در تزیینات چند رنگی همراه با نقش های گیاهی از کتیبه های معرقی با خط ثلث نیز استفاده شده است.زمینه این کتیبه ها نقش های گیاهی مارپیچی است.حروف که معمولا سفید یا طلایی اند بر زمینه آبی نیلی خودنمایی می کنند در حالیکه نقش های گیاهی به رنگ آبی فیروزه ای و غنچه ها و گل ها سفید و زرد هستند.تزیینات چند رنگی گاه چنان گسترش می یابد که تمام سطوح آجری را می پوشاند.نمونه هایی از این تزیینات در کاخ آق سرای،گور امیر،مسجد کبود تبریز و ...دیده می شود.
مناره های این دوره دارای ساختار و تزیینات یکسان هستند:قاعده مناره اغلب از صفحات مرمری پوشیده شده،تزیینات تنه متشکل از آجرهای مینایی شده و ترنج های معرق است و پایه گلدسته و مقرنس های آن کاشی معرق ترصیع شده است.
بناهای شاخص معماری تیموری:
مجموعه شاه زنده (سمرقند) :مجموعه ای از آرامگاه هایی است که چکیده فرایند تحولات معماری و تزیینات معماری در آسیای میانه در قرون 14م/8ق و 15م/9ق هستند.تمامی بناهای ساخته شده در فاصله زمانی 1361-1334 (زیارتخانه قثم ،آرامگاه خواجه احمد ،آرامگاه ناشناس)مزین به کاشی نقش برجسته هستند. از سال 1370 میلادی آرامگاه های خاندان تیموری به مجموعه اضافه شدند، مقبره ها در یک خیابان باریک بنا شده اند. در این مجموعه آجرهای لعابدار بنایی ،کاشی معرق و کاشی هفت رنگ به کار رفته است.
مقبره شادی ملک آغا (1383-1371/773-784 ):دارای تکنیک سفالینه های کنده کاری شده و لعابدار و کاشی نقاشی شده زیر لعابی نیز به کار رفته که این تکنیک مربوط به دوران قبل از تیموریان است و سبک کاشی های سلطان آباد ایلخانیان ایران را تداعی می کند.رنگ های به کار رفته در کتیبه های این بنا آبی فیروزه ای تیره،آبی نیلی و حاشیه سفید است.
آرامگاه امیر برندق: متعلق به 1385 میلادی است که دروازه آن با کشی معرق مزین شده در صورتی که روی دیوارهای داخلی و گنبد بقایایی از جدارهای کاشیکاری شده و دیوارنگاره هایی با نقوش هندسی مشاهده می شود.
آرامگه شیرین بیگ آغا (1385 میلادی) : دارای سردری با کاشی معرق است و دک نقش هندسی از آجر صیقلی گنبد را تزیین می کند.
کاخ آق سرای(شهر سبز) :در سال 1380 م/781 ق به فرمان تیمور ساخته شد و هم اکنون تنها مدخل آن با ستون هایی عظیم از آجر و پوشش کاشی هفت رنگ و آجر معرق باقی مانده است.تکنیک بنایی نیز در این بنا با آجرهای لعاب داده شده که واژه های الله،محمد و علی را شکل داده اند به کار رفته است.
آرامگاه شیخ احمد یسوی(ترکستان) :در فاصله سالهای 1399-1391 میلادی ساخته شده است.این بنا مستطیل شکل است و نمای بیرونی شامل کتیبه هایی از معرق آجر یا کاشی و قطعات کاشی است.
مسجد بی بی خانم (سمرقند): ساخت آن در سال 1399 م/ 801 ق آغاز شد.تزیینات بنا شامل پوشش های مرمر،معرق های آجر و کاشی و نقاشی های تزیینی با طلا کاری و ترنج هایی از خمیر کاغذ است.
گور امیر(سمرقند) :ساختن این مجموعه که آرامگاه امیر وچند تن دیگر از خاندان تیموری در آن قرار دارد در اواخر قرن 14 میلادی آغاز شد.بنای عظیم آرامگاه هشت ضلعی و دارای گنبد خارجی چند ترک آبی رنگی است که بر روی گریوی بلند قرار گرفته است.گنبد به طور کامل با معرق آجر و کاشی پوشیده شده است.ترنج هایی از خمدر کاغذ با ایجاد هماهنگی ای از رنگ های طلایی و آبی گوشواره ها و داخل بنا را می آراستند.
آرامگاه امام رضا (ع) : مجموعه ای است از بناها که زیباترین این بناها در قرن 15م/9 ق ساخته شده اند و عبارتند از مسجد بزرگی نزدیک صحن کهنه،دارالحفاظ و دارالسیاده ،مدرسه دو در و بالاسر که متعلق به دوران شاهرخ و بناهای واقع در جنوب غربی صحن عتیق به همت علیشیر نوایی ساخته شده اند.
مسجد گوهرشاد در این مجموعه دارای تزیینات دیواری از آجر و خصوصا معرق کاشی می باشد و دارای محراب معرق کاری شده است.تزیینات سطوح حیاط مدرسه دو در که در سال 1439م / 843ق در گوشه جنوب شرقی مسجد گوهرشاد ساخته شد با معرق کاشی صورت گرفته است.
آرامگاه امام رضا(ع) دارای تزیینات کاشیکاری صدفی است،در ایوان قبله نوارعریضی از کتیبه ها پیش طاق با کاشی آبی و کاشی معرق تعبیه شده و محراب عظیم آن از کاشی معرق است.
مدرسه و مصلای گوهرشاد(هرات) : شامل یک مدرسه،آرامگاه و مسجد بزرگ بود و ساخت آن در سال 1417م/820ق آغاز شد.قرار بود آرامگاه نقش خانقاه را ایفا کند و پیکره امام رضا(ع) به آنجا انتقال یابد اما بعدها تبدیل به آرامگاه تیموریان هرات شد.آرامگاه که امروزه گمبذ سبز خوانده می شود گنبدی سه پوسته دارد،نماهای آن با کاشی معرق آراسته شده در حالیکه اسلیمی هایی با نقش های گیاهی گریو بلند و مقرنس هایش را تزیین می کند.خود گنبد با کاشی و آجر لعابدار پوشیده شده است.
مصلا دارای مناره هایی با قاعده ای هشت ضلعی و ساقه دو بخشی است اما مدرسه در دو طرف نمای اصلی مناره سه بخشی زیبایی دارد.مناره های این مجموعه از مرمر حکاکی شده و بقیه آن با کاشی معرق پوشیده شده است.
مدرسه الغ بیگ(سمرقند) :تنهای بنای بازمانده از مجموعه وسیع بناهای میدان ریگستان در قرن 15 میلادی است،این مدرسه کانون فرهنگی آسیای میانه بود.دارای ساختار چهار ایوانی و چهار مناره بلند که ساقه مناره ها دارای تزیینات مرکب از معرق ها و آجرها و صفحات مرمر هستند،در صورتی که ساختار بنا تزیینات آجر معرق ،کاشی معرق و کاشی های چند رنگ است.
مدرسه غیاثیه خرگرد(خراسان) :تاریخ پایان ساخت آن 846ق است و به سفارش غیاث الدین احمد پیر خوافی از وزرای شاهرخ ساخته شده است. تکنیک های مختلفی در تزیین کاشی محراب این مدرسه استفاده شده است. از تکنیک هفت رنگ که در آن زمان به فراموشی سپرده شده بود نیز بهره گرفته شده است.هر چند آخرین نوع تزیینات کاشی معرق هم در این مدرسه قابل دسترسی است. کاشی های مورد استفاده در این مدرسه کاشی ستاره ای دوازده وجهی با تکنیک هفت رنگ و کاشی های پنج وجهی کوچکتر و شش گوشه گره خورده و نیز دیگر کاشی های چند وجهی که تشکیل نقوش ترکیبی هندسی را می دهند دیده می شود.
مسجد جامع هرات : ساخت آن در عهد غوریان 1200م/597ق آغاز شد و پس از حمله مغول دچار ویرانی گشت. در عهد تیموری دو بار تحت مرمت قرار گرفت، ابتدا در دوره شاهرخ و سپس به فرمان و نظارت علیشیر نوایی. از تزیینات دوره تیموری فقط آثاری به شکل معرق های کاشی و برجسته کاری در حیاط و اسلیمی های خطاطی به رنگ آبی نیلی بر زمینه سفید و طلایی در شبستان باقی مانده است.
همزمان با تیموریان در شرق ایران ترکمانان در غرب حکومت را در دست داشتند. مرکز اصلی حکومت آنان تبریز بود. مسجد کبود تبریز (فیروزه اسلام نیز نامیده می شود) تنها بنای باقی مانده از دوران قراقویونلوها در زمان حکومت جهانشاه است که نام خود را از پوشش کاشی بسیار عالی اش گرفته و دیوارهای بیرونی و بخش اعظم دیوارهای داخلی را کاشی های معرق شش رنگ پوشانده است. نقوش اسلیمی و کتیبه ها اغلب با رنگ سفید یا طلایی در زمینه آبی سیر و سبز قرار گرفته اند.کاشی های فوقانی بنا شش ضلعی لعابی و آبی سیر می باشند و کاشی های محراب ارغوانی آمیخته با طلایی است. در پایه های ورودی مدخل کاشی های لعابدار صدفی به کار رفته است. در این بنا همچنین از کاشی های زیر لعابی منقوش نیز استفاده شده است.
منابع:
شاهکارهای معماری آسیای میانه ،گالینا آ . پوگاچنکووا ،ترجمه: سید داوود طبایی ،انتشارات : فرهنگستان هنر.
کاشی های اسلامی ،ونیتیا پورتر ،ترجمه: دکتر مهناز شایسته فر ،انتشارات: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
مطالب مشابه :
سفال و سرامیک تیموری
سفال و سرامیک می شود .دیواره ها با تزیینات هندسی و کتیبه ها و ترنج هایی از خمیر
کاردستی با سرامیک
کاردستی با سرامیک. رویا گربه با خمیر تزیینات داخلی
تاریخچه کاشی و سرامیک
برخی از صنعتگران ممکن است با پرس ملات یا با پهن کردن خمیر و قطع آن با این سرامیک ها
انواع خمیر نقش برجسته
دستان خود را با وازلین کمی چرب نموده و خمیر را با اموزش تزیینات خمیر گلهای سرامیک.
کاشی های مناسب برای دیوار و کف آشپزخانه
نصب کاشی و سرامیک و کاشی های با سطح شیشه ای جلوه زیبایی آب روی آن بریزید تا خمیر
پادری با سنگ
سنگ های تیره تر را با چسب سرامیک یا چسب چوب غلیظ روی حرف گربه با خمیر تزیینات داخلی
آشنایی با ساخت صدف
خلاقیت در تزیینات پنجره با از خشک شدن شبیه سرامیک به خمیر کاغذ، رول دستمال
کاغذ ابر و باد
خوشنویسی، گرافیک، نقاشی، طرح پارچه، کاغذ دیواری، سرامیک (خمیر شنبلیله) با آب رقیق
تاريخچه كاشي كاري
به عنوان خمیر سنگ یا و معروف در تزیینات کاشی بود. با توجه به و سرامیک
برچسب :
تزیینات با خمیر سرامیک