منطق در زبان‌شناسی

از: صهبا سلیمی

منطق در زبان‌شناسی

«علم منطق، علم ترازوست و علم‌های دیگر، علم سود و زیان، و هر دانشی که به ترازو سخته‌ نشود، یقین نبود، پس به حقیقت دانش نبود.» دانشنامه علایی، ابن سینا

زبان‌شناسی نیز مانند هر دانشی بی‌نیاز از منطق که علم استدلال است نمی‌باشد. خصوصاً که در بسیاری از شاخه‌های زبان‌شناسی خصوصاً در نحو و حتی در معناشناسی – که معناشناسی منطقی نیز داریم- امروزه پای استدلال در میان است، و بدون آن راه به جایی زبان‌شناس نخواهد برد. اما منطق را که لازم هر علم است در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها هیچ درس نمی‌دهند، مگر آن‌که بسیار نیاز شود، بنا به تشخیص، و تنها در فلسفه گویا به ارزش دو واحد.

اما گمان دارم تدریس منطق و روش‌شناسی یا فلسفه علم برای تمام رشته‌ها در دوران کارشناسی واجب است، و برای برخی رشته ها نیز فلسفه به تناسب رشته مورد نظر.

در زبان‌شناسی ارزش منطق و تدریس آن را استادان از چند وقت پیش دریافته‌اند، و نخست کتابی که فارسی شده‌ی کتاب آلوود (1) است، کتاب منطق در زبان شناسی اثر دکتر کورش صفوی است. در این کتاب مبانی منطق جدید و کاربرد آن در زبان‌شناسی با استفاده از مثال‌های فارسی تبیین شده است.

اما اصل و خاستگاه منطق کجاست، و چرا منطق را به قدیم و جدید تقسیم کنند. در دوران قدیم، عهد یونان باستان علوم به مثال امروز طبقه بندی شده و مجزا از هم نبود. از طرفی هم دامنه علوم محدود بود و هم تقسیمات آن محدود. وقتی به کتاب سیرحکمت در اروپا نوشته محمدعلی فروغی رجوع کنید می‌بینید گفته حکمت نزد یونانیان به بخش حکمت نظری و حکمت عملی تقسیم می‌شدت. حکمت عملی سیاست مُدُن بود که امروزه علوم سیاسی نام گرفته، و دیگری تدبیر منزل که بعدها اقتصاد شد. حکمت نظری نیز به سه بخش منقسم می‌شد.

یونانیان اهل علم بودند و کسانی با گشت و گذار در بین مردم و شهرها علوم را بین آنان انتشار می‌دادند. به این افراد سوفیست یا دارنده علم می‌گفتند. سوفیست‌ها که علم را به مردم می‌آموختند در خطابه چیره بودند، و همین توانمندی باعث شده بود از توانایی خود در جهت خلاف حقیقت سود برند، و به ناحق کشیده شوند، و برای به کرسی نشاندن سخن خود با مهارت در سخنوری سخنی ناحق و کذب را حق و صدق جلوه دهند.

چنان رسمی بود، تا به وقتی که سه فیلسوف بزرگ یونان سقراط، افلاطون، و ارسطو – خلف شاگرد سلف- به مخالفت با روش سوفِسطائیان برخاستند، و سقراط نخست بود ولی از خود اثری به جای نگذاشت، و افلاطون راه سقراط پیش گرفت، و ارسطو به مدون سازی علم برای پرهیز از سفسطه گام به پیش نهاد. ارسوط نخست کسی بود که علم منطق را تدوین کرد.

ارغنون (Organon) که شامل شش فصل است و نامیست که شاگردان ارسطو به کتابش در باب منطق اطلاق کرده اند، نخست به مقوله بندی می‌پردازند. این بخش که در انگلیسی به Categories معروف است، در دوران صدر اسلام که آثار یونانی از سریانی به عربی ترجمه می‌شدند، به قاطیغوریاس برگردانده شد. این بخش که بعدها به مقولات معروف شد، به طبقه بندی موجودات می‌پردازد. ارسطو با طبقه بندی موجودات به ذهن انسان نظم می‌بخشد، و در شش بخش بعدی مبانی منطق خود را تبیین می‌سازد. منطق ارسطو را منطق قدیم، منطق ارسطویی یا منطق صوری نیز نامند چرا که رابطه بین مفاهیم و قضایا را صورتاً بیان می‌دارد.

در بین علما مسلمان نخست فارابی و بعد ابن سینا در کتاب دانشنامه علایی و همچنین شفاء که دائرةالمعارف فلسفه است منطق ارسطو را با اضافاتی که مخصوص خود اوست بدست داده است. رساله منطق که در دانشنامه علایی آمده و تالیف شخص شیخ الرئیس است، به دست دکتر محمد معین و سید محمد مشکوة در سال 1331 تصحیح شده و امروزه نیز با مقدمه‌ای از دکتر مهدی محقق به دست انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا (همدان) (چاپ دوم: 1383) انتشار یافته است.

اما منطق صوری یا منطق ارسطو سال‌ها و سال‌ها پای برجای داشت و جز تغییرات اندکی چیزی بدان نفزودند تا آن که در آخرهای قرن نوزدهم منطق‌دانان تمایل یافتند عبارات منطق را به کمک عبارات ریاضی بیان کنند. رفته‌رفته با نظرات فریدریش گوتلوب فرگه (Friedrich Ludwig Gottlob Frege) و بعدها آلفرد نورث وایت‌هد و برتراند راسل دو ریاضی‌دان انگلیسی منطق جدید ظهور پیدا کرد. منطق جدید که بدان منطق ریاضی نیز گویند، در زبان‌شناسی و معناشناسی جای خود را باز کرده است، اما با گذشت زمان تنها دو کتاب در این باب برای آموزش منطق به زبان‌شناسان تالیف شده است. البته در باب منطق چه صوری چه ریاضی چه کاربردی کتب بسیار تالیف شده است، و اقدم ایشان در دوره معاصر دکتر محمد خوانساری است، و دیگران سعی نمودند از زبان ساده تری را استفاده کنند. هرکدام از آن کتاب‌ها ارزشمندند. لیک برای زبان شناس بسیار مطالب اضافاتی دارد که می‌توان از آن ها گذشت و کتابی که متناسب با نیاز باشد تنها دو کتاب یکی تالیف دکتر کورش صفوی و دیگری درآمدی بر زبان و منطق تالیف دکتر دین محمدی (استاد دانشگاه تهران- گروه زبان‌شناسی) است.

این مقدمه را نگاشتم تا دانشجویان را که تازه در حوزه زبان‌شناسی گام برداشته‌اند تشویق به خواندن منطق نمایم، و گمان مبرند راهیست دشوار و سنگلاخ که نتوان براحتی طی کرد. با وجود کتب متعدد این راه تا حدود زیادی سهل شده است.

منطق در زبان‌شناسی

مطالب مشابه :

دانلود مقالات ارغنون (ويژۀ فلسفۀ اخلاق)

فرانسیس بیکن

کتاب‌ها و رساله‌ها و نامه‌ها و اشعار ابن‌سینا...معلمین ابن سینا.متفکر، فیلسوف و پزشک نابغه و نامدار

لیست آثار و کتابهای نویسندگان خارجی

منطق در زبان‌شناسی

پاسخ به يك سوال فلسفي

ارسطو فيلسوف يوناني (384 ق.م- 323 ق.م)

دكتر حسین پاینده و دو كتاب تازه