مسجد جامع اصفهان

و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.

چهار ايوان اطراف ميدان مشخص کننده شيوه مسجد سازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درويش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند با تزئينات مقرنس سازی و کاربندی يکی از فنون بسيار جالب معماری ايران را بيان می دارد.

نمای داخلی صحن مسجد و کاشيکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نيز مربوط به همين زمان می باشند . به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زير می باشد: - شبستان مسجد : اين شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبريهای بسيار زيبا تزئين شده است. اين قسمت مربوط به عصر ديلميان است.

- گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ايوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. اين گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ايوانی که در جلوی اين گنبد آجری واقع شده در اوائل قرن ششم هجری بنا گرديده و سقف آن از مقرنس های درشت ترکيب شده است. اين گنبد دارای زيباترين طرحهای تزئينی ساخته شده از آجر و گچ ميباشد.

- گنبدی که در بخش شمالی حياط مسجد واقع شده و قرينه گنبد خواجه نظام الملک است در سال 481 بنا گرديده است. احداث اين گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک يکی ديگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.

- ايوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئينات آن مربوط به عصر قراقويونلو و صفوی است. در اين قسمت کتيبه هائی از دورانهای مختلف از جمله صفويان به چشم می خورد.

- ايوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفويان با کاشيکاری تزئين شده است . در اين صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعليق که به تاريخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسين کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسيار زيبا و با امضاء محمد امين اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه اين عبارات و دقت در خطوط بنائی اين ابيات بسيار زيبا مشخص می گردد.چون نامه جرم ما به هم پيچيدند بردند و به ميزان عمل سنجيدندبيش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشيدند

رو به روی اين ايوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و يازدهم هجری قمری در دوران حکومت ايلخانان و صفويه تزئيناتی به آن اضافه شده است.

اين ايوان فاقد تزئينات کاشيکاری است و با مقرنس های آجری تزئين شده است. در اين ايوان سنگ مرمر يکپارچه نفيسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتيبه هايی نوشته شده است. در منتهی اليه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتيبه تاريخی هلال ايوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاريخ اين کتيبه 768 هجری قمری است و خطاط آن عزيز التقی الحافظ می باشد.

در سقف اين صفه خطوط تزئينی و تاريخی به چشم می خورد که با خط بنائی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی بن الحسن العباسی الزينبی نوشته شده است . علاوه بر آن در اين صفه نام استاد کاران ديگر همچون حسن کاروان کاشيکار و کوهيار الابرقوهی خطاط کتيبه محراب صفه به چشم می خورد.

- در شمال ايوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زيباترين محراب گچبری مسجد را در بر دارد . اين شبستان که به مسجد الجايتو نيز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ايرانی در جهان از شهرتی عظيم برخوردار است. بر اين محراب زيبا نام سلطان محمد خدابنده ايلخان مشهوری که قبل از تشرف به دين اسلام لقب الجايتو را داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدا بنده ناميد و وزير دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن يعنی 710 هجری قمری به چشم میخورد.

زيباترين منبر منبت کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نيز در اين مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است. از مسجد اولجايتو به شبستان زمستانی بيت الشتاء می رسيم که به موجب کتيبه سر در آن در زمان تيموريان به دستور عماد بن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. به همين علت به شبستان عماد نيز معروف است اين شبستان با شکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاقهای خيمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق يک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأ مين میکند.

شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالاً کتابخانه عظيم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشته در بمباران شهر اصفهان تخريب گرديده که مجدداً به شيوه اول بازسازی شده است.

- اين اثر نفيس و با شکوه به علت در بر داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهميت بسياری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. اين شهرت و نفاست همه ساله گروه های بی شماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب می کند حاصل اين مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسيله معماران و مهندسين و باستان شناسان مشهور جهان و ايران به رشته تحرير در آمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

به طور کلی به همان اندازه که ميدان نقش جهان و عمارات تاريخی اطراف آن ياد آورد معماری و هنر دوران صفوی است مسجد جمعه و محلات پيرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقيان و روزگار پيش از آن را بيان می دارد.

قسمتهای مختلف مسجد جامع :

ورودي ها :
مسجد داراي هشت ورودي است كه در دوره هاي مختلف ساخته و پرداخته شده است .
1- قديمي ترين ورودي مسجد كه اكنون مسدود شده ، در منهي اليه شمال شرقي واقع است و كنار آن ، كتيبه اي آجري به خط كوفي است كه حكايت از تعمير مسجد پس از حريق سال 515 ه.ق دارد . متن بازسازي شده ي كتيبه بدين شرح است :«بسم الله الرحمن الرحيم و من اظلم ممن منع مساجد الله ان يذكر فيها اسمه وسعي (في خرابها اولئك ماكان لهم ان يدخلوها الاخائفين لهم في الدنيا خزي و لهم في الاخره عذاب عظيم) اعاده هذه العماره بعد الاحتراق في شهور سنه خمس و عشره و خمس مائه». عبارت داخل كروشه كه بخشي از آيه ي قرآني است ، در اصل كتيبه از بين رفته است.
2- ورودي اصلي امروزين بنا ، واقع در جنوب شرقي مسجد و در طرف خيابان هاتف واقع و داراي سكوهاي سنگي و سر در قطاربندي و تزيينات كاشي است . بر طبق كتيبه ي كاشي كاري ، اين سردر درسال 1218 ه.ق توسط محمدحسين خان صدر - حاكم اصفهان - تعمير و تزيين شده است.
3- سردري كاشي كاري به تاريخ 768 ه.ق. مجاور گنبد تاج الملك با كتيبه اي به خط كوفي اسليمي دار سفيد معرق بر زمينه ي كاشي لاجوردي .
4- سردري در ضلع غربي گنبد تاج الملك و در ضلع شرقي آرامگاه مجلسي - مورخ 1092 ه.ق. .
5- دربي در گوشه ي شمال غربي مسجد و مورخ 1301 ه.ق. با كتيبه اي به خط ثلث بر زمينه ي كاشي لاجوردي كه به كوچه ي بواسحاقيه باز مي شود .
6- سردر دردشت (باب الدشت) در گوشه ي جنوب غربي مسجد و در انتهاي يكي از راهروهاي اصلي مسجد از دوره ي سلاجقه با كتيبه اي به خط ثلث بر زمينه ي لاجوردي رنگ و مورخ 999 ه.ق.
7- درب منبت كاري شبستان صفوي در مجاورت سردر دردشت .
8- دربي در منتهي اليه دالاني كه شبستان سلجوقي واقع در مغرب گنبد نظام الملك را از شبستان صفوي واقع در گوشه ي جنوب غربي مسجد جمعه جدا مي كند ، دربي مورخ سال 962 ه.ق. ( هنرفر ، 1350 ، صص : 146 تا 164)

صحن :
صحن مسجد به ابعاد 60*70 متر داراي ايوان هايي در چهار جهت اصلي، رواق ها و غرفه هاي دو طبقه در اطراف و دو حوض و بناي مربوط به آن است . در وسط صحن ، دو حوض ، يكي به شكل مربع در مركز و ديگري چند ضلعي در قسمت شمال آن قراردارد. در بالاي حوض مربع ، سكويي متكي بر چهار ستون واقع مي باشد . بر طبق كتيبه ي دهليز مجاور سردر مجلسي ، صحن مسجد در سال 1084 ه.ق. به همت شخصي به نام محمدقلي تجديد سنگ فرش شده است. ( ملازاده و محمدي ، 1381 ، ص : 63)

ساختمان چهار پايه ي روي حوض:
گفته اند كه ساختمان چهار پايه ي روي حوض – كه در گذشته هاي نه چندان دور سقفي داشته - هم زمان با بناهاي اوليه ي مسجد ساخته شده و جابري انصاري آن را متعلق به دوره ي آل ابي دلف دانسته است . ( جابري انصاري ، 1321 ، صص : 195 و 196) معروف است كه در دوره ي آل بويه/ ديلميان ، چون عده ي شاگردان درس صاحب بن عباد زياد بوده و صدا از ايوان جنوبي به آخر مسجد نمي رسيده است ، يك نفر از روي اين سكو ، گفته ي او را با صداي بلند تقرير مي كرده است تا همه ي شاگردان بشنوند. ( نورصادقي ، 1316 ، ص : 92)همچنين آمده است كه در قديم مسافران بيت الله الحرام ، در اطراف اين ساختمان اعمال حج را تمرين مي كرده اند . ( نيكزاد امير حسيني ، 1338 ، ص : 166)
هنرفر نيز در خصوص اين بنا چنين اظهار مي دارد كه : « بر روي حوض وسط صحن مسجد جمعه ي اصفهان ، در دوره ي پادشاهي سلطان محمد خدابنده ي صفوي ، بناي ساختماني شده است كه به منزله ي يك مهتابي تابستاني براي انجام فرايض مذهبي به كار مي رفته است . بر دو جرز آجري از چهار ستون اين ساختمان ، دو لوح سنگي مرمري هر يك به طول 57 و عرض 50 سانتي متر نصب شده است . مضمون لوح غربي به خط ثلث برجسته ، اشاره به سلطنت شاه محمد خدابنده ي صفوي دارد و رقم صحيفي و سال تحرير و نصب آن 985 هجري است . لوح شرقي ، شامل اشعاري است به فارسي و به خط نستعليق و حاكي از آن است كه به يمن داور دين صدر اعظم ( ميرميران) شخصي به نام يوسف آقا در اين كار خير توفيق يافته كه بر روي حوض مسجد ، تالار و سجده گاهي براي مومنين بنا كند . متن هر دو لوحه به شرح زير است :
« في ايام خلافه السلطان الاعظم الاعدل الاكرم قهرمان الماء و الطين ظل الله في الارضين ما لك رقاب الامم مولا ملوك العرب و العجم ابوالمظفر خداي بنده سلطان محمد پادشاه خلد الله ملكه و سلطانه رقم فقير صحيفي سنه 985 »

لوح شرقي به خط نستعليق شامل اشعار فارسي است به شرح زير :
به يمن داور دين صدر اعظم غياث المله الدين ميرميران
موفق شد به احسان يوسف آقا قدم زد بي ريا در خير و احسان
بر روي حوض مسجد ساخت تالار كه باشد سجده گاه اهل ايمان
صحيفي اين عمارت يادگاري است كه از وي ماند در شهر صفاهان
سنه 985
(هنرفر ، 1350 ، صص : 164 و 165)

مناره ها

بنا به عقيده ي گابريل ، مناره هاي طرفين ايوان جنوبي مسجد ( صفه ي صاحب ) قدمت چنداني ندارد و از لحاظ مقياس ، تناسب و جزئيات ساختماني مانند مناره هاي مسجد جامع عباسي اصفهان است و تاريخ احداث آن ها نبايد خيلي قبل از دوره ي صفويان بوده باشد ليكن اسميت آن ها را بسيار قديمي تر دانسته است. گالديري نيز معتقد است كه با اطلاعات فعلي رد يا تاييد نظريه ي گابريل ممكن نيست . ( گالديري ، 1370 ، ص : 99) هنرفر نيز مناره ها را از الحاقات دوره ي حكمراني ابوالنصر حسن آق قويونلوها معرفي مي كند كه در زير مقرنس هاي هر دو مناره ، عبارت واحدي به خط كوفي ساده ي آجري برجسته بر زمينه ي كاشي فيروزه اي به شرح زير وجود دارد :
« لا اله الا الله محمد رسول الله علي ولي الله حقا»
تزئينات جدار خارجي مناره ها به خط بنائي با كاشي فيروزه اي بر زمينه ي آجري و به شكل مارپيچ تكرار جملات زير است : «الحكم لله » « الملك لله » » الحمد لله »
ايوان جنوبي و مناره هاي جانبي آن ، داراي آسيب هاي فراواني بود كه در سال 1328 ش. ، مرمت و با كلاف هاي فلزي مستحكم گرديد . ( نيكزاد امير حسيني ، 1338 ، ص : 154)

گنبدخانه ي نظام الملك :
اولين مرحله‌ي اين اقدامات در زمان ملكشاه صورت گرفت . به دستور نظام الملك (وزير ملكشاه) در شبستان جنوبي مسجد [ در پشت ايوان جنوبي معروف به صفه ي صاحب ] و در محوطه ي مقصوره‌ي آن ، بر سطحي مربع شكل ، تالار گنبدداري به ابعاد بسيار بزرگ - با اضلاع داخلي 30/14 تا 60/14 متر ، اضلاع خارجي 21 متر و ارتفاع تقريبي 97/26 متر - بنا گرديد . كتيبه‌ي يادبود تاريخي آن به خط كوفي ساده‌ي آجري بر قاعده‌ي گنبد ، نام سلطان وقت ملكشاه سلجوقي و نام باني ساختمان خواجه نظام الملك را بدون ذكر تاريخ احداث بنا در بر دارد. (هنرفر ، 1350، صص : 75-76) شيلا بلر بر پايه‌ي بررسي كتيبه و اسم و نسب و القاب ملكشاه در اين نوشته و مقايسه‌ي آن‌ها با آنچه در 11 نوشته‌ي ديگري كه با تاريخ تحرير به اسم اين سلطان امروزه در دست است ، تاريخ بناي اين گنبد را بين جمادي الثاني 479 و ذيحجه‌ي 480/ سپتامبر 1086 و مارس 1088 م. مي داند . (بلر ، 1992 ، صص : 163-160)
تالار گنبددار ديگري كه به اقتباس از اين بنا و به استناد كتيبه‌ي آن در 481ق./1088م. در شمال همين مسجد [ در پشت ايوان شمالي معروف به صفه ي درويش ] ساخته شد، دليل واضحي است بر اين‌كه به احتمال قوي مقصوره‌ي نظام الملك پيش از اين تاريخ بنا شده بوده است. براي ايجاد فضاي لازم جهت احداث مقصوره‌ي جديد كه به «گنبد نظام الملك» معروف است ، 24 ستون از ستون‌هاي شبكه‌ي منظم ستون‌هاي مدور شبستان عباسي درهم شكسته شد و بدين ترتيب نقشه‌ي قديمي مسجد ، در قسمت جنوبي آن تغيير يافت ، رواق‌هاي سر باز نسبتاً عريضي (5/4 متر) مقصوره را در جهات شمال ، شرق و غرب احاطه مي كرده است . بدين ترتيب بناي گنبد در انتهاي ناو مركزي شبستان مسجد ، به صورت منفرد و آزاد به نحوي ساخته شد كه از 3 طرف كاملاً باز بود . ساختمان ايوان جنوبي مسجد كه در مرحله‌ي دوم تغييرات دوره‌ي سلجوقي انجام شد و همچنين پوشش رواق‌هاي سرباز شرقي و غربي مقصوره كه بعدها در اواخر قرن 8 ق./14 م. صورت گرفت ، مقصوره‌ي نظام الملك را از حالت آزاد اوليه در آورد و آن را از طرفي

مسجد جامع اصفهان

مطالب مشابه :

پلان و ضوابط ساخت مسجد

طراحی مسجد

اصول طراحی مسجد

ضوابط طراحی پارک شهری

مسجد جامع اصفهان

مساجد تاریخی ایران

مسجد تاریخانه دامغان

طراحی, ضوابط و عکس در مورد کتابخانه ها

ضوابط و معیارهای طراحی مدرسه