هنر رنگرزی طبیعی

. رنگرزی و چاپ پارچه

بشر با شناخت بیشتر از دنیای اطرافش الیاف طبیعی را بکار گرفت و پارچه را تولید نمود و با استفاده از مواد رنگزای طبیعی برای اولین بار توانست رنگرزی و چاپ را تجربه نماید. در این راستا رنگرزی و چاپ پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی با رنگزاهای طبیعی قرمزدانه٬ روناس٬ اسپرک٬ حنا٬ جفت٬ زعفران٬ زردچوبه٬ پوست گردو٬ پوست انارو نیل انجام شده است.
طبیعت که انسان گرایش ذاتی به آن دارد و در تماس با آن به آرامش می‌رسد ما را بر آن داشت تا با توجه به این اصل٬ البسه‌ای تهیه شود که از لحاظ جنس و رنگزای مورد مصرف در آن طبیعی باشند تا با ارتعاشات انسانی هماهنگ بوده و آرامش طبیعی در حین استفاده از آنها را برای او به ارمغان آورد و در این راستا٬ ایجاد پوششی مناسب و طرحی نو جهت استفاده بانوان٬ با در نظر گرفتن تنوع٬ هماهنگی و مناسبرنگرزی یا صبّاغی به فرایندی گفته می‌شود که در طی آن کالای نساجی مثل الیاف، نخ،پارچه و یا پوشاک [ در محلولی که شامل مواد رنگزا و مواد شیمیایی می‌باشد، رنگ‌آمیزی گردد و مولکولهای رنگ، با دوامی نسبی با مولکول‌های کالای نساجی، پیوند محکمی برقرار نمایند. به عبارت دیگر رنگرزی مهارتی‌است که طی آن مادهٔ رنگزا در درجهٔ حرارت هدایت شده و زمان مشخص، داخل الیاف و یا کالای منسوج (بافته شده) نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کند. در رنگرزی، مادهٔ رنگزا به طور کلی، به همه مواد طبیعیو یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارند اطلاق می‌شود. رنگ کالای رنگرزی شده نباید به آسانی در اثر شستشو و یا در برابر نور از بین برود. رنگرزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که البته تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. رنگرزی سنتی و رنگرزی صنعتی دو روش متداول رنگرزی می‌باشند. کاربری رنگرزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی، رفته رفته کاهش پیدا کرده‌است. ازنقاشی‌های روی دیواره‌های مقبره‌ها چنین استنتاج می‌شود که از بیش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مصری‌ها حصیرهای رنگی می‌ساخته‌اند. رنگرزی در ایران سابقهٔ کهنی دارد. کارگاه قالی‌بافی شاهان هخامنشی در شهر سارد و نوشته‌هایی دربارهٔ قالی ارغوانی رنگ، روی آرامگاه کوروش گواه این مدعا می‌باشد. در فرایند رنگرزی چهار عامل نقش اصلی را بازی می‌کنند که عبارتند از: مواد رنگزا، کالای رنگرزی، مواد شیمیایی کمکی و ماشین‌های رنگرزی. مواد رنگزایی که در رنگرزی استفاده می‌شوند ممکن است منبع طبیعی یا مصنوعی داشته باشند. رنگرزی یا چاپ کلاقه‌ای، گره‌ای وکاتازوم سه سبک مختلف رنگرزی از لحاظ نحوهٔ ایجاد نقوش گوناگون برروی پارچه، می‌باشند. رنگرزی سنتی ابزاری نظیر ظرف پاتیل، دماسنج، همزن و ظروف شیشه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین نمک‌های فلزی مثل انواع زاج، مواد قلیایی مثل آمونیاک و ماده اصلی یعنی آب که محیط رنگرزی را تشکیل می‌دهد، در فرایند رنگرزی سنتی کاربرد گسترده‌ای دارند.

ماشین‌های رنگرزی نخستین از وسایل بسیار ساده‌ای تشکیل می‌شدند ولی به مرور زمان پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در این صنعت به وجود آمد و برای رنگرزی، ماشین‌های مدرن و خودکار ساخته شدند

رنگرزی شیوه‌های متفاوتی دارد که می‌توان از رنگرزی گره‌ای، کاتازوم و چاپ کلاقه‌ای نام برد. بررسی تأثیرات فرایند رنگرزی برروی محیط زیست در همهٔ کشورها و کل کرهٔ زمین بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از کشورهای در حال توسعه مقررات خاصی در زمینه نوع رنگ‌های مصرفی، روش‌های گوناگون آن و دفع پساب‌های حاصل، تدوین نکرده‌اند

یکی از مهم ترین موارد رنگرزی با رنگ های طبیعی رنگرزی پشم با مواد مازوجی است ، اهمیت این موارد در چرمسازی نیز بسیار زیاد است.در پشم برای بدست آوردن زمینه های کدر و سیر همراه با دندانه آهن به کار می برند.غالب نباتاتی که دارای مواد مازوجی میباشند خود نیز دارای ماده رنگی زرد میباشند که اگر آنها را بدون کمک دندانه رنگ کنند زرد کم و بیش کدری بدست می آورند ، مواد مازوجی دارای خصایص زیر می باشند:

دارای طعم غامض می باشند.
با مواد قلیایی ترکیباتی میدهند که در برابر هوا رنگ قهوه ای به خود می گیرند عکس العمل اسیدی ضعیفی دارند.
با املاح مس و کروم تولید رسوب قهوه ای می کنند.
با املاح سرب تولید رسوب نارنجی می کنند
با املاح آهن تولید رسوب خاکستری تیره و سیاه می کنند.
با املاح سرب تولید رسوب نارنجی می کنند.

مواد مازوجی در بسیاری از نیاتات به طور فراوان یافت می شود که در بین آنها بلوط ، کاج ، گردو ، انار ، بید ، سماق ، هلیله ، دانه های ایران ، گندل کوله ، جفت ، هلیله سیاه اهمیت زیادتری دارند. رنگرزی این مواد با سایر نباتات رنگدار تفاوت زیادی ندارند فقط بواسطه کم و زیاد بودن مواد مازوجی در آنها و همچنین نوع ماده رنگی این گیاهان با دندانه های مختلف تولید الوان گوناگون می نمایند که به ذکر آنها پرداخته می شود.

طریقه رنگرزی پشم با مواد مازوجی

اگر پشم را مستقیما بدون دندانه با مواد مازوجی رنگ کنند تولید یک رنگ زردکمرنگ کدر میکنند که ثباتی در برابر نور و شستشو ندارند.بسته به مقدار دندانه ای که بکار می رود با کمک آهن ، رنگهای خاکستری روشن تا مشکی بدست می آورند ، با دندانه زاج سفید رنگهای زرد تا قهوه ای بسیار روشن به دست می آید و دندانه کروم رنگهای قهوه ای روشن و کدر به دست می دهد به طور کلی طریقه رنگرزی با دندانه آهن بر دو قسم است:

دندانه قبل از رنگ
رنگ و دندانه توام

پشم در حالت اول به طریق معمول دندانه می شود و سپس با مقدار متناسب رنگ مدت دو ساعت رنگرزی را ادامه میدهند و گاهی نیز در حمام رنگدار از یک درصد اسید نسبت به وزن پشم استفاده می شود.

در حالت دوم ابتدا پشم را به مدت یک ساعت با مقدار متناسبماده رنگی رنگ می کنند و سپس حرارت حمام را پایین آورده و در همان حمام دندانه را اضافه مینمایند و به رنگرزی برای مدت یکساعت تا یک ساعت و نیم ادامه می دهند.

دلیل آنکه ابتدا پشم را مدتی بدون دندانه رنگ می کند آنست که از ترکیب رنگ و دندانه و رسوب آنها در خارج از لیف در حمام جلوگیری نمایند.

سماق – رنگ قهوه ای طبیعی

گیاه سماق بطور بوی تقریبا در کلیه کشور یافته می شود ، برگ این گیاه کمتر از دندانه های آن ماده زوجب دارد 10 تا 30 درصد. این گیاه در تمام ایران مخصوصا در کوهپایه های اطراف تهران و کنار رودخانه جاجرود و کرج بسیار یافته میشود.ازمیوه و دانه این گیاه گردی گرفته می شود که ترش مزه و در صنایع غذایی بکار برده می شود.

محلول سماق تیره رنگ ، ترش مزه و گش میباشد و در دندانه های مختلف عکس العمل های زیر را نشان می دهد:

زاج سفید و دندانه های سرب تولید رسوب کرم مایل به زرد می کنند.
سولفات آهن رسوب آبی تیره مایل به سیاه تولید می کنند.
مواد قلیایی تولید رسوب سبر و روشن و مواد اسیدی رسوب رقیق زرد رنگ تولید می کند.

سماق علاوه بر مواد مازوجی دارای یک ماده رنگی زرد تیره است که به تنهایی و بدون دندانه در دباغی از آن استفاده می کنند.

پوست انار – زرد طبیعی

از پوست انار بیشتر از هر گیاه مازوجدار برای بدست آوردن رنگهای خاکستری و تیره از آن استفاده می کنند و مقدار ماده مازوجی آن تا 49 درصد می رسد.

در جنگلهای شمال ایران نوع وحشی آن بسیار فراوان است که دارای میوه های ریز و کوچک تر از انار معمولی است و به نام گلنار فارسی مشهور است. این گیاه یک پایه ی و عمر آن متجاوز از 20 سال می باشد.رنگ گل آن قرمز است در گذشته به عنوان یک رنگ قرمز در ایران از این گل استفاده می شده است و امروزه نیز در فسمت های مختلف هند از گل انار برای رنگ قرمز استفاده می شود.

پوست گردو – رنگ قهوه ای طبیعی

گردو درختی است که تقریباً در تمام نقاط معتدل و شمالی ایران به طور فراوان دیده می شود.

درخت گردو یک پایه است و بلندی آن به 10 تا 20 متر می رشد. برگ های مرکب دارد که هر یک 7 تا 9 برگچه دارند.

گل های نر به صورت سنیله های دار در کنار ساقه های جوان ظاهر می شوند و گل های ماده دوتایی یا سه تایی و گاهی نیز منفرد دیده می شود . عمر این درخت بسیار زیاد است و چوب آن هم نسبت به سایر چوب ها بسیار گران قیمت و برای ساختن وسایل محکم و زینتی استفاده می شود.

در تمام قسمت های مختلف گردو ماده مازوجی به طور فراوان یافت می شود. درایران بیشتر از پوست میوه آن استفاده می شود، وقتی که در پاییز میوه گردو را زدند پوست آن نیز به سهولت از گردو جدا می شود ، آنرا خشک کرده و سپس به مصرف می رسانند.

مقدار ماده مازوجی پوست گردو بین 30 تا 35 درصد میباشد.اگر پوست گردوی تازه را با دست مالش دهند پس از مدت کوتاهی سیاه شده و به سختی از دست زایل می شود.

عکس العمل شیمیایی املاح مختلف بر روی گردو مانند پوست انار و سماق می باشد اگر پوست گردو را بجوشاند محلول قهوه ای مایل به قرمزی به دست می آید دندانه های مختلف نتایج زیر را با پوست گردو در رنگرزی پشم به دست می دهند:

دندانه زاج سفید با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره
بی کرومات پتاسیم با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای روشن
سولفات مس با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای متوسط
کلرور استانو با 3 درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره
سولفات آهن با 3 درصد رنگ خاکستری تا مشکی

پوست گردو هم چنین اهمیت فراوانی در رنگرزی خامه قالی برای رنگرزان دارد ، لزین ماده همراه با سایر رنگ ها برای بدست آوردن رنگ های تیره در کلیه زمینه ها استفاده می شود.

هلیله سیاه و هلیله زرد – قهوه ای طبیعی

اصل این درخت در آمریکا، آسیای جنوبی، چین، هندوستان و بلوچستان ایران مخصوصا در نواحی مدرس و بنگال است.

هلیله که در ایران به کار برده می شود بیشتر در نواحی بلوچستان و افغانستان و هند بدست می آید. این درخت بر دو نوع می باشد، هلیله سیاه و هلیله زرد این درخت دارای میوه کوچکی شبیه به گوجه است که آن را قبل از رسیدن چیده و خشک می کنند ، هلیله دارای رنگ زرد میباشد که مواد مازوجی آن بسیار است. در رنگرزی بیشتر همراه با دندانه زاج سفید استفاده می گردد. یکی دیگر از موارد استفاده از هلیله در چرمسازی است.

درخت هلیله یکی از قویترین مواد تانن دار می باشد که مقدار مواد مازوجی آن در حدود 45 درصد است. از برگ و میوه این درخت برای بدست آوردن انواع خاکستری ها همراه با سایر دندانه ها در رنگرزی پشم استفاده می شود.

جفت – رنگ زرد طبیعی

جفت نوعی درخت بلوط جنگلی است که انواع زیادی را داراست. این درخت در آمریکا، آسیای میانه و جبال قفقاز می روید. نوع ایرانی آن که در کوه های لرستان و کردستان است با نوع آمریکایی آن فرق دارد. طول درختانی که در آمریکا هستند گاهی به 30 متر می رسد و نوع رنگ آن نیز بهتر است.

این درخت دارای دو پوست است یکی در قسمت رو و دیگری در قسمت زیر، پوست رو نازک و داری یک ماده سرخ رنگ کدر می باشد و به همین جهت آن را قبلا مجزا نموده فقط پوست زیر را که دارای ماده رنگی قابل توجهی می باشد به فروش رسانیده برای تشخیص چوب جفت آنرا ابتدا ساییده مدت یک ساعت در آب می جوشانند و بعد مدتی آن را به حال خود راکد می گذارند. محلول تدریجا تغییر رنگ داده رسوب می کند و به صورت کریستال ته نشین میگردد. محلول با حالت ژلاتینی داشته که رنگ قرمزی و کدری به خود می گیرد.

مواد قلیایی، رنگ محلول را تیره و مایل به قهوه ای میکند.استات مس رسوب نارنجی رنگ تولید می کند. زاج سفید، رنگ را شفاف و رسوب رقیقی ایجاد می نماید. آبهای معدنی در روی آن اثر نموده و رسوب می دهند.

جفت دارای مقدار قابل توجهی ماده مازوجی است و همین ماده باعث میشود که رنگ های حاصله از آن تیره می شود. ماده رنگی جفت از بیشتر رنگ های طبیعی زرد حتی اسپرک زیاد تر است. ولی ثبات آن نسبت به اسپرک در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. در گذشته از جفت، بیشتر برای رنگرزی پنبه و چاپ آن استفاده می شده است.

جفت دارای مقدار قابل توجهی مواد مازوجی است.بنابراین با این دندانه آهن انواع خاکستری ها را میتوان بدست آورد.جفت با دندانه زاج سفید و سولفات آلومینیوم رنگ زرد می دهد که شفافیت آن را از اسپرک کمتر است و اگر در موقع رنگرزی جفت از هر دو پوست مخلوط کرده و رنگ کنند رنگ زرد کدر مایل به قهوه ای می دهد.

دو درصد دانه بیکرومات پتاسیم با جفت رنگ زیتونی مایل به قهوه ای می دهد که بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

از سایر دندانه ها در رنگرزی جفت با پشم به واسطه عدم ثبات آنها در برابر نور کمتر استفاده می شود.

رنگ طبیعی پارچه با قهوه
رنگ کردن پارچه نیز از دیگر کاربردهای پودر قهوه تاریخ مصرف گذشته است. به این منظور مقداری پودر قهوه را درون آب گرم بریزید و پارچه‌ای را که در نظر دارید تیره‌رنگ کنید درون محلول قرار دهید. برای پررنگ کردن پارچه قهوه بیشتری به آن بیفزائید. چند ساعت صبر کنید تا قهوه جذب پارچه شود سپس آن را با آب سرد بشوئید

هنر رنگرزی طبیعی

مطالب مشابه :

هنر رنگرزی طبیعی

دانشگاههای ارائه دهنده رشته طراحی لباس

رنگرزی در پارچه

رنگرزی

مهندسی نساجی

شهید علی ایرانمنش (وزیر اموزش و پرورش وقت)

طراحی پارچه ولباس

گلیم و جاجیم، جلوه ای از هنر بومی شمال ایران .

رنگرزی پشم 1