هنر پاپیه ماشه یا قلمدان‌سازی

هنر پاپیه ماشه یا قلمدان‌سازی با قدمتی 400 ساله در ایران، در دوران صفویه از اروپا وارد این کشور شده است؛ دوره‌ای که از آن به عنوان دوران اوج و شکوفایی بسیاری از هنرها در ایران یاد می‌شود.

از آنجا که قزوین در این دوره عنوان پایتختی کشور را به خود اختصاص داده بود، در تعداد زیادی از این هنرها حرف برای گفتن دارد و قلمدان‌سازی نیز یکی از آن‌هاست که اگر آن را فراموش شده نخوانیم، دست کم می‌توان گفت در صورت بی‌توجهی مسئولان می‌رود تا به فراموشی سپرده شود.

با توجه به گستردگی استفاده از این هنر در ساخت قلمدان، هنر پاپیه‌ماشه در ایران جعبه‌سازی یا قلمدان‌سازی نیز نامیده می‌شود و در کتاب «قزوین در گذرگاه هنر» نیز آمده است: «قدیمی‌ترین قلمدان‌های ایرانی مربوط به قرون اولیه اسلامی است. این هنر در زمان صفویه و قاجاریه به اوج خود رسید. قزوین از عهد پادشاهی شاه تهماسب صفوی تا اواخر دوره قاجاریه یکی از مراکز مهم تولید آن بوده است. هنر قلمدان‌سازی از اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار دچار زوال گردید.»

برای آشنایی بیشتر با این هنر و پیشینه آن در قزوین با سیداحمد عقیلی استاد و پیشکسوت هنر پاپیه ماشه و پایه‌گذار هنرهای تجسمی در قزوین به گفت‌وگو پرداختیم.

*عبارت پاپیه ماشه برای بسیاری از افراد نامأنوس و ناآشناست. در مورد آن کمی توضیح دهید.

پاپیه ماشه ترکیبی از دو واژه فرانسوی و ظروفی از جنس مقوای فشرده است که روی آن لاک یا روغن می‌خورد.

این هنر روزگاری در صنعت جدید اروپا برای ساخت قاب عینک و بسته‌بندی لوازم مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته؛ تا آنجا که گاهی خود جعبه از محتوای آن قیمتی‌تر می‌شده و به همین دلیل به عنوان کالایی تجملی مورد استفاده درباریان بوده است.

در ایران نیز نخستین کاربرد آن به عنوان قلمدان بوده است و به همین دلیل این هنر را در ایران جعبه‌سازی یا قلمدان‌سازی نیز می‌نامند.

*آثار پاپیه ماشه چگونه تهیه می‌شود؟

تهیه آثار پاپیه ماشه به دو شکل انجام می‌گیرد که در نوع نخست، کاغذها به صورت لایه لایه با چسب روی هم چسبانده می‌شود، روی قالب یا شیء مورد نظر قرار می‌گیرد و در پایان با جدا کردن قالب، ظرفی از جنس مقوا تهیه می‌شود.

در روش دیگر به جای لایه‌های کاغذ و مقوا، از همین مواد به صورت خمیر فشرده استفاده می‌کنند؛ به طوری که خمیر را پس از فشرده و مچاله کردن به شکل احجام مقوایی در می‌آورند.

در پایان هر دو روش سطح اثر به دست آمده روغن‌کاری و با مینیاتور و نقاشی، تزئین می‌شود. باید توجه داشت که حتماً 0.2 میلی‌متر از سطح آثار با روغن پوشش یابد.

*روغنی که در این هنر به کار گرفته می‌شود، چیست؟

آثار امروزی با روغن جلا پوشش می‌یابند؛ اما در دوران قدیم از روغن مخصوصی به نام روغن کمان برای ساخت این آثار استفاده می‌شده که ترکیب آن مخصوص ایرانیان است.

این روغن از شش نوع ماده از جمله سندروس و کلیفون تشکیل شده که بیشتر آن‌ها کمیاب و در مجموع تهیه روغن کمان دشوار است؛ چراکه بوی خیلی زننده‌ای دارد و روند ساخت آن طولانی است.

امروزه تعداد انگشت‌شماری از افراد در ایران فرمول ساخت آن را می‌دانند و از آن بیشتر برای مرمت آثار پاپیه ماشه موجود در موزه‌ها استفاده می‌شود.

*هنر پاپیه ماشه در قزوین نسبت به دیگر استان‌های کشور چه جایگاهی دارد؟

قزوین در تذهیب و مینیاتور هم‌سطح استان البرز است. در قلمدان‌سازی نیز پس از البرز بالاترین جایگاه را در کشور دارد و سپس اصفهان و تبریز در جایگاه‌های برتر قرار می‌گیرند.

در مینیاتور سه مکتب تبریز، قزوین و اصفهان وجود دارد که مکتب قزوین تا اواخر دوره قاجار یعنی حدود 70 تا 80 سال پیش باقی مانده بود.

تا حدود 30 سال پیش نیز چنین قلمدان‌هایی در منازل و مغازه‌ها وجود داشت؛ اما در حال حاضر به ندرت می‌توان آن‌ها را یافت.

*از پاپیه ماشه در چه عرصه‌ها و ساخت چه اقلامی استفاده می‌شود؟

لوستر، آباژور و چراغ خواب، ماسک‌های تزئینی صورت، عروسک‌سازی و عروسک‌گردانی، وسایل تزئینی، جعبه‌های جواهرات و بدلیجات و همچنین جعبه قرآن را می‌توان با پاپیه ماشه تهیه کرد.

قلمدان‌ها نیز با وجود اینکه زمانی جعبه نگهداری نوشت‌افزار میرزابنویس‌ها و خوشنویسان بوده و امروزه کیف‌های مهندسی جای آن را گرفته است، همچنان برای خوشنویسان کاربرد خاص خود را دارد؛ زیرا سنتی، خوش‌دست و خوش‌فرم است.

*کسی که بخواهد هنر پاپیه ماشه را بیاموزد باید با کدام رشته‌های هنری آشنایی داشته باشد؟

از سه هنر؛ تذهیب، مینیاتور و گل مرغ، برای آرایش قلمدان و کارهای پاپیه ماشه استفاده می‌شود؛ بنابر این کسی که بخواهد در این رشته هنری فعالیت کند باید این سه هنر را در حد متوسط بداند و با ساخت خود قلمدان نیز آشنا باشد.

*شما چطور و از چه زمانی کار پاپیه ماشه را آغاز کردید؟

از سال 64 تا 69 نزد استاد بیوک احمری از استادان بزرگ این هنر در تهران آموزش دیدم که وی آن زمان 80 سال سن داشت و در 30 شاخه هنری از جمله فرش، تذهیب، جلدسازی و نیز مرمت قلمدان‌ها و جلدها برای موزه‌ها استاد بود.

*به نظر می‌رسد این هنر چندان شناخته شده نیست. آشنایی شما با آن و تصمیمتان برای رفتن به تهران و فراگیری هنر قلمدان‌سازی چطور اتفاق افتاد؟

پیش از این تصمیم، در قزوین آثار خوشنویسی استاد ابوالحسن محصص مستشاری خوشنویس برجسته قزوین را تذهیب می‌کردم. به دلیل دوستی و ارتباط خانوادگی با وی با توصیه و تشویق استاد محصص برای فراگیری این هنر به تهران رفتم.

*این هنر را در قزوین هم آموزش می‌دهید؟

شش سال در اداره کل میراث فرهنگی و 27 سال نیز در اداره کل ارشاد قزوین به تدریس آموخته‌هایم پرداختم و در واقع از همان سال 64 تدریس را آغاز کردم و تا سال 89 ادامه داشت. در قزوین توانستم 300 نفر شاگرد تربیت کنم که 20 نفر از آن‌ها هم‌اکنون استاد این هنر هستند.

*تغییر سلیقه مردم امروز نسبت به نسل‌های گذشته یکی از دلایل کاهش استقبال آنان از هنرهای سنتی است. برای به‌روزرسانی، افزایش استقبال مردم و در نتیجه حفظ هنر قلمدان‌سازی چه می‌توان کرد؟

یکی از مزایای هنر قلمدان‌سازی آن است که می‌توان نظر عمومی جامعه را در آن اعمال و مطابق سلیقه مردم امروز کار کرد که این تطابق، هم در به کارگیری رنگ‌های مورد پسند جامعه امروز و هم در طراحی صنعتی قابل اعمال است.

رشته تحصیلی من مکانیک است و با ورود به هنر پاپیه ماشه، تلفیق دیدِ نقشه‌کشی با مسائل هنری توانست مرا در تولید و به روز کردن طراحی اقلام پاپیه ماشه یاری کند.

*معمولا هنرها و صنایع دستی قیمت بالایی دارند. با توجه به این موضوع استقبال مردم از آثار قلمدان‌سازی چگونه است؟

مردم در مجموع خوب استقبال می‌کنند؛ اما برای متعادل و متناسب کردن قیمت‌ها می‌توان آثار قلمدان‌سازی را در سه سطح؛ حرفه‌ای، نیمه‌حرفه‌ای و ابتدایی تولید کرد؛ ضمن اینکه تولید آن‌ها به صورت غیرصنعتی و استفاده از انواع صنعت چاپ و سیلک نیز راه دیگری برای کاهش قیمت آثار است.

*مشکلات پیش روی هنرمندان در مسیر حفظ هنر قلمدان‌سازی و حمایت مسئولان و متولیان استان از آنان چگونه است؟

ادارات مربوطه از هنر و هنرمندان هیچ گونه حمایت جدی ندارند و به همین دلیل کلاس‌های هنری را در این نهادها تعطیل کردم.

پیش از این در زیرزمین ساختمان میراث فرهنگی واقع در خیابان رسالت، فضایی به مساحت 1.5 متر مربع در اختیار هنرمندان قرار گرفته بود که چندان در خور آنان نبود.

شاگردان من از نظر مالی در مضیقه هستند و گاهی مجبورند این رشته را کنار بگذارند و در کارخانه‌ها به کارگری مشغول شوند. آنان برای ادامه کار خود به حمایت نیاز دارند و میراث فرهنگی نیز اگر به حفظ این هنر علاقه‌مند باشد، باید سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهد.

*چه راهکاری برای رفع مشکلات موجود و حفظ این هنر پیشنهاد می‌کنید؟

قلمدان‌سازی جزو هنرهای فراموش شده به شمار می‌رود. پس چه خوب است که خانه نگارگری در استان راه‌اندازی شود تا آموزش هنرجویان ادامه یابد.

میراث فرهنگی می‌تواند از توان هنرمندان این رشته برای مرمت و بازسازی آثار تاریخی موزه‌ها استفاده کند یا اینکه تابلوهای موجود در آن را در در اختیار هنرمندان قرار دهد تا مشابه آن را بازسازی و به صورت آلبوم و بروشور عرضه کنند.

*چه نهادهای دیگری می‌توانند هنرمندان را در حفظ این هنر یاری کنند؟

شهرداری و به ویژه سازمان مدیریت پسماند آن می‌تواند ضایعات مقوایی را برای ساخت پاپیه ماشه در اختیار هنرمندان این رشته قرار دهد.

همچنین در صورتی که این نهاد سرمایه‌گذاری کند و سالنی به قلمدان‌سازی اختصاص دهد، حاضرم 20 نفر را به کار بگیرم تا علاوه بر کمک به حفظ هنر پاپیه ماشه، اشتغال‌زایی نیز انجام شود و سود حاصل از فروش آثار هنری به شهرداری تعلق گیرد.

علاوه بر این در تزئینات شهری می‌توان از پاپیه ماشه کمک گرفت و تزئیناتی را که هم‌اکنون با فلز در سطح شهر انجام می‌شود، با مقوا انجام داد.

*آیا آثار پاپیه ماشه قابلیت ماندگاری در سطح شهر را دارد؟

بله. از آنجا که سطح بیرونی آثار پاپیه ماشه با لایه‌ای از روغن پوشیده می‌شود، آب در آن نفوذ نمی‌کند و حتی در صورت بارندگی نیز ماندگاری این آثار با تزئیناتی که در طول نوروز در میادین و معابر سطح شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد، برابری می‌کند.

منبع : خبرگزاری فارس

هنر پاپیه ماشه یا قلمدان‌سازی

مطالب مشابه :

قلمدان چیست و...

مکتب زند و قاجار

قلمدان

هنر پاپیه ماشه یا قلمدان‌سازی

مروري بر تاريخ فرش دوره قاجار و ناصرالدين شاه

نقاشی - مکتب نقاشی قاجار

سیر نقاشی ایران