متن سنگ مزار سروده شده توسط یعضی از شعرای آذربایجان

متن سنگ مزارها

از خلال ديوان اشعار شعراي آذربايجاني

رضا همراز

این خط جاده ها که به صحرا نوشته اند

یاران رفته با قلم پا نوشته اند

سنگ مزار ها همه سر بسر نامه ایست

کز آخرت به مردم دنیا نوشته اند

صائب تبریزی

نوشتن سنگ مزار براي شخص متوفي تاريخي بس ديرين و قديمي دارد .در ازمنه ي قديم متون نقر شده بر روي سنگ مزارها كه گاهي به اشكال نيز مزين مي گرديدند در اكثريت قريب به اتفاق ملت ها مرسوم بودند . سنگ قبور به يادگار مانده كه گاهي زينت بخش بعضي از موزه ها ي امروزي نيز هستند خود گواه محكمي مي توانند باشند .

در كنار نام متوفي به روي سنگ قبرها معمولا بعضي چيزها نيز به سليقه اشخاص نوشته مي شدند . مانند پيشه يا كسب شخص فوت شده ، شكلي از ابزارهايي كه در زمان حيات كاربرد داشتند يا مراثي و غيره .بعد از اسلام سنگ مزار نويسي ادامه داشت و معمولا بعد از چندين سده اين نوشتارها كه قبلا با خطوطي چون سومري ، هيروگليفي، اويغوري و... نوشته مي شدند با خطوط عربي معمول گشتند . از مهمترين و معروف ترين سنگ قبرهاي به يادگار مانده از آن عهد مي توان به بيتي عربي از ابوالعلاي معري شاعر روشندل اشاره كرد كه در دسترس است . اين سنت ادامه يافت تا اينكه در قرن هشت يعني زمان حافظ شيرين سخن زبان و ادبيات فراگير شدند . در اين دور و زمان نيز بعد از آنكه شخص معروفي يا مثلا شاعري چشم از جهان فرو مي بست از ميان آثارش به سليقه دوستداران و بستگانش بيت يا ابياتي با فراخور حال به روي سنگ قبرش مي نوشتند . مانندمتن سنگ مزار حافظ كه اكنون معلوم نيست به سليقه چه كسي به اين صورت نقش بسته .

معمولا اين نوع اشعار جز ادبيات رثائي محسوب شده و چنانكه مذكور گشت از ميان شعرهايي كه بيشتر زبانحال بودند و هستند از خلال شعرهاي شاعر يا سراينده انتخاب و به روي سنگ مزارها حك مي گرديدند .در اين نوع سليقه ها در آذربايجان سهم باياتي ها و آغي ها كه سراينده آنها خود مردم هستند بيشتر از ديگر اشعار مي باشند . اين كار طي ساليان متمادي ادامه داشت تا اينكه در اواخر حكومت قاجار اين سليقه رنگين تر شدند .

جالب است بدانيم كه گه گاهي نيز اخوانياتي كه براي ياد شخص سروده شده اند به روي قبر نوشته مي شوند يا زماني كه دوست ، فاميل و يا يكي از بستگان شاعري دستش از دار بقا كوتاه مي شود ؛ او به فراخور متوفي و به ياد خاطرات گذشته ابياتي را مي سرايد كه گاهي وقتها آن بيت ها به روي سنگ قبر نقر مي شوند .مانند چندين شعر استاد شهريار كه در رثاي دوستان و يا اقرباي خود سروده كه بعضي از آنها اكنون به روي مزار آنها نقش گرديده اند . مانند اين شعر استاد شهريار كه به روي سنگ مزار مرحوم دكتر سلام الله جاويد از سران حكومت ملي آذربايجان نوشته شده .

استاد شهریار :

جاويدين قبير داشينا

بو توپراقدا منم دوقتور (سلام الله جاويد) م

كي عومروم كئچدي آذربايجانه خدمت ائتمكده

كيتابلار يازميشام اوز لهجه ميزده آذري ديلده

دايانديم نعمتي تاپديديقجا شكر نعمت ائتمكده

وصيت ائيله ديم نعشيمده اوز شهريمده قويلانسين

باغيشلار دوستلاريم بونجا قبول زحمت ائتمكده

گذارين دوشسه بو قبره عزيزيم سنده آغرينما

منيم حقيمده بير كلمه دعاي رحمت ائتمكده

بو شعري ( شهريار ) يازميش او معروف شاعر ملي

اودا اولموش سه رحمت حقي دير بو همت ائتمكده .

شايان ذكر است به فراخور سليقه اشخاص گاهي ديده مي شود كه نزديكان شخص در گذشته بيت يا ابياتي نيز كه سراينده آنها معلوم نيستند ولي در نظر آنها بهترين زبانحال هستند گزينش و مورد استفاده قرار مي گيرند . مانند دو بيت ذيل كه زينت قبر سيد جمال الدين اسد آبادي (1254- 5 شوال 1314)

جهان چونكه باقي قالاسي ديك

وفا بولمز آندان نه سلطان نه قوك

بو عمرك تزرك كچر مدتي

جهانك هميشه بو دور عادتي

ذيلا به چندين سنگ مزار بزرگان شعر و ادب آذربايجاني تمثيل جسته مي شود.

استاد زنده یاد اکبر مدرس اول – شیوای تبریزی

استاد زنده یاد اکبر مدرس اول ( شیوای تبریزی) از شعرای مبارز و پیشکسوت آذربایجانی بودند که عمری را به مبارزه صرف کردند . بنده افتخار آن داشتم که گه گاهی از خرمن فضل این شاعر ؛ روزنامه نگار و مترجم فیض یاب شوم . روزی به هنگام تورق در دیوان ایشان با دو سنگ قبر سروده شده ایشان مواجه گشتم . بلافاصله آنها را یادداشت نمودم . جالب است که پس از فوت ایشان شعر ترکی شاعر به سنگ قبرشان نقر گردید .

باش داشيما يازيلسين

بو لحد ده نئجه گور دگدي داشا باشلاريميز

دي كي ياد ائيلي يلر گه بيزي قارداشلاريميز

من حياتيمدا چاليشديم ائليم آزاد ياشاسين

دئنه تعقيب ائله سينلر يولو يولداشلاريميز

جهل قويماز كي چاتا حقينه جاهيل هئچ وقت

چوخ چاليشديق آييلا بلكه وطن داشلاريميز

جهل دير ملته بدبخت ليكه علت( شيوا)

دفع قيلسين لا گرك جهلي بو ائل باشلاريميز.

(بو شعر اوستاد اكبر مدرس اول – شيوا نين اليازمالاريندان سئچيلميشدير .)

1- براي سنگ مزارم

اي كه بر خاك سرم مي گذري

از ره مهر مرا كن نظري

معدن عشق و وفا بود دلم

يك جهان سلم و صفا بود دلم

مدفن عشق و محبت اينجاست

مخزن مهر و شفقت اينجاست

معني باغ جنان عشق و وفاست جنت آنجاست كه مهر است و صفاست

كينه از خانه ي دل بزدائيد

تا كه مفهوم جنان دريابيد

همه با هم بسر مهر آئيد

خانه دل به صفا بگشائيد

مسلم و گبر و نصارا و يهود

جمله مخلوق خدائيست ودود

ما و من دور كن از خانه دل

ما شو و فكر من از دست بهل

من و توگر نبود اندر كار

كي شود كار جهان بر كس زار .

28/1/38

( اين سنگ مزار را استاد شيوا در 39 سالگي خود سروده اند . شعر ماقبل را بعد ها سروده اند و بنابر اين شعر تركي بايد سنگ مزار باشد . )

2- دربندلي قمري

تبريز عاليم لريندن ، دين خاديمي حورمتلي عصري جنابلاري گويا رحمتلي دربندلي ميرزه محمد تقي قمري - نين مزارين داغستان اولكه سينده زيارت ائتميشدير . اونون دئديينه گورهداهي شاعيرين مزاريندا بو 3 بيت پارلايير .

بير عمر يا حسين دئميشم يا حسين سنه ايندي يامان گونوم دوراليمدن ياپيش آغا

بو قبر گوشه سينده غريبمآدام سيزام نه بوردا بير قوهوم تاپيلير نه تانيش آغا

قورخوم بودوركيريخديرا نكرين قمري ني گل سن اوزون منيم عوضيمدن دانيش آغا .

3- پروين اعتصامي

اين قطعه را براي سنگ مزار خود سروده ام :

اينكه خاك سيهش بالين است ا

اختر چرخ ادب پروين است

گرچه جز تلخي از ايام ندید

هر چه خواهي سخنش شيرين است

صاحب آن همه گفتار امروز سائل فاتحه و ياسين است

دوستان به كه ز وي ياد كنند دل بي دوست دلي غمگين است

خاك در ديده بسي جان فرساست سنگ بر سينه بسي سنگين است

بيند اين بستر و عبرت گيرد هر كه را چشم حقيقت بين است

آدمي هر چه توانگر باشد چون بدين نقطه رسد مسكين است

اندر آنجا كه قضا حمله كند چاره تسليم و ادب تمكين است

زادن و كشتن و پنهان كردن دهر را رسم و ره ديرين است

خرم آن كس كه در اين محنت گاه خاطري را سبب تسكين است .

4- ايرج ميرزا

بر سنگ مزار

اي نكويان كه در اين دنيائيد

يا از اين بعد به دنيا آئيد

اين كه خفتست در اين خاك منم

ايرجم ايرج شيرين سخنم

مدفن عشق جهان است اينجا يك جهان عشق نهان است اينجا

عاشقي بوده به دنيا فن من

مدفن عشق بود مدفن من

آنچه از مال جهان هستي بود

صرف عشق و طرب و مستي بود

هر كه را روي خوش و خوي نكوست

مرده و زنده ي من عاشق اوست

من همانم كه در ايام حيات

بي شما صرف نكردم اوقات

تا مرا روح و روان در تن بود شوق ديدار شما در من بود

بعد چون رخت ز دنيا بستم

باز در راه شما بنشستم

گر چه امروز به خاكم ماواست

چشم من باز با دنبال شماست

بنشينيد براين خاك دمي بگذاريد به خاكم قدمي

گاهي از من به سخن ياد كنيد

در دل خاك دلم شاد كنيد .

5- استاد شهريار

بر سنگ مزارم

از اين خلقت خاكي كالبد نام

نه تاري بجا ماند ديگر نه پودي

من از شكر احسان تو بر نگردم خدايا مرا بارها آزمودي

بسازم بسوزي كه از آتش وي

نخواهد به چشم كسي رفت دودي

به غير از نمودي به گيتي نبوديم

به رفتيم كز ما نماند نمودي

چه سود از جهاني كه در وي نباشد

نه اصحاب فضلي نه ارباب جودي

همه دانش و حكمت آموختم ليك

اجل كز در آمد نبخشيدي سودي

نگويم كه مردن روا نيست يا رب ولي كاش مرگ جوانان نبودي

تو اي كوهساران كه چندان كه ديدم

به سنگيني و سهمگيني فزودي

بشر زاد و مرد و تبه شد ولي تو

همان سنگدل كوهساري كه بودي

بتاب آفتابا كه صد قرن ديگر

همان گيتي افروز عاد و ثمودي

تو اي ماه تابان كه چون سيمگون تاج

بر اين تخت والاي چرخ كبودي

پس از ما به شب زنده داران هجران همان قصه سر كن كه با ما سرودي

تو اي شب نشين قديمم ثريا

كه شبها بافسانه ي من غنودي

به شب غمگساري زندانيان كن براز و نيازي و گفت و شنودي

تو اي چرخ گردنده كز نيزه برق

كلاه از سر تاجداران ربودي

به كشت زمين دانه ي آدمي زاد

نكشته به داس مه نو درودي

تو اي جويباران چو از جنبش باد برقصد گل و سرو سركن سرودي

بهر جا كه آزاده ئي ديدي اي باد

خدا را كه از ما رسانش درودي

الا يا صبا نكهتي برمن آور

چو بر هم زدي طره مشك سوري

تواي ابر گرينده بر صفحه دهر كه نقش بسي آرزوها زدودي

تو در بر گريز خزاني هماني

كه از ديده باران حسرت گشودي

خدا را به ناكامي شاعري نيز

ببخشاي و از ديده بگشاي رودي

و ليكن به سنگ مزار من اين نقش

بهل تا بماند زما ياد بودي

مگر روزي آزاده ئي اين فسانه

بخواند به غوغاي چنگي و رودي .

متاسفانه اين شعر سنگ مزار بسيار زيبا و ماندگار استاد ملك سخن ؛ شهريار به سنگ مزارش نقر نگرديده و بيتي سست و درجه سه جايگزين اين شعر ماندگار شد . آن بيت چنين است

نقش مزار من كنيد اين دو سخن كه شهريار

با غم عشق زاده شد با غم عشق داده جان .

6- استاد علی نظمی تبریزی :

استاد علی نظمی تبریزی یکی از شعرای شناخته شده تبریزی است که دارای چندین تالیف و تدوین در کارنامه خود دارد که معروفترین آنها تذکره دویست سخنور و دیوان اشعارش می باشد . ایشان در انتهای دیوانشان شعری برای سنگ مزار خود سروده اند که در اینجا تقدیم می گردد .

برای سنگ مزارم سروده ام

ما دیگر از این خانه و کاشانه گذشتیم آسوده ز دامیم که از دانه گذشتیم

سیرش همه ارزانی کوته نظران باد ما سیر شدیم از سر این خانه گذشتیم

مائیم که با همت خود جمله جهان را افسانه گرفتیم و زافسانه گذشتیم

روز طرب و نوبت آبادی ما بود روزی که از این عالم ویرانه گذشتیم

نظمی به دل خلق جهان داغ نهادیم هر چند در این شهر غریبانه گذشتیم .

این پنج بیت پس از فوت من بر سنگ مزارم حک شود – علی نظمی 2/2/51

7- مرحوم مهدی مجتهدی

مرحوم مهدی مجتهدی صاحب تالیفات چندی در حوزه آذربایجان شناسی و نیز صاحب اثر معروف – رجال آذربایجان در عصر مشروطیت وصیت مرده بود پس از فوتش چند بیت زیر را به سنگ مزارش نقر کنند . وی در تاسوعای سال 65 در تهران داعی حق را لبیک گفت .

اگر اولسم منی کوشنده دفن ائت گوزل معشوقه مه تئل وئر خبر وئر

جنازم اوسته گول سپ ؛ یاسمن سپ باشارسان قبره زینت مختصر وئر

اگر معشوقه گلسه احترام ائت گتیر قبر اوستونه او بی وفانی

سوروشسا اولمکیمدن شرح و تفصیل اونا سویله تمام ماجرانی

مزاریم اوسته اک بیر کول قیزیل گول مشامیم قبرده اولسون معطر

اوتورسونلار گوزل لر قبریم اوسته اوخوسونلار آنا دیلده غزللر

منیم دیوانیمی خوش خط چاپ ائت بیلینسین خلقه عشقیم ماجراسی

فقط بو مصرعی یاز جلدی اوسته قارا گوز دلبرین یوخموش وفاسی .

8-محمد بی ریا

گویا این نوشته نیز قرار بود بر روی سنگ مزار محمد باقر زاده ( بی ریا ) وزیر فرهنگ حکومت ملی آذربایجان و شاعر مردمی نقر شود که متاسفانه وصیت شاعر عملی نشده . به هر حال این شعر سنگ مزار نیز در نوع خود جالب است بنگرید و قضاوت کنید .

وورما ال تربتیمه ؛ تربت آدم ده منم نه او دونیا ؛ نه بو دونیا ایکی عالم ده منم

نئیلییم پی آپاران اولمادی بو وارلیغیما عیش و عشرت ده منم محنت و ماتم ده منم

آراما قبریمی ؛ آختارما منیم باش داشیمی رسم ده حضرت نوح؛ اسم ده خاتم ده منم .

9-بایرامعلی عباس زاده ( میرزه گولزار حمال )

از شعرای کم طالع ادبیات آذربایجان می باشد که در سراب زاده شده بود . عمرش به سختی گذشته و در لابلای اشعارش به آنها اشاره نموده .اشعاری پراکنده از وی باقی مانده .

اوزوم اولسم ده یازین بو سوزومو باش داشیما

توکوب ایرانین او خان زاده لری کول باشیما

10سعدی زمان

مرحوم رضا سعدی زمان از شعرای توانمد در عرصه ادبیات رثائی بود . وی قبل از فوت خود در وصیتی اعلام داشته بود که دو بیت زیر را به سنگ مزارش نقر کنند که وراث آن مرحوم چنین کرده اند .

نامم رضا حسینیم از نسل احمدم

در حسن خدمت از حق یکتا مویدم

بر سعدی زمانی خود نیست فخر من

این فخر بس که خادم آل محمدم .

11حاج میرزا حسین کریمی مراغه ای

کریمی مراغه ای به حق از فحول زمانند که در نوع طنز واقعا بی نظیرند . در لابلای دیوانهای وی به این دوبیت که برای سنگ مزار خود پیشنها داده اند برخوردم که تقدیم می گردد :

مپنداری ز مردن ناگرانم

که ماند اندر جهان تا من بمانم

بخوان بر تربتم یک حمد و سوره

که محتاج دعای دوستانم .

12حمید آرش آزاد

مرحوم حمید آرش آزاد از طنز پردازان بنام تبریزی می باشند که تا کنون دو دفتر از اشعار فارسی و ترکی شان چاپ گردیده است . وی با بیشتر روزنامه ها و مجلات طنز کشور همکاری داشته اند . متاسفانه ایشان در شامگاه 23 مرداد در زادگاه خود تبریز دار فانی را وداع گفتند .این شاعر نیز دو بیتی را برای سنگ مزار خود تعیین کرده اند که در نوع خود جالب می باشد .

عومور بویو ؛ نیسگیل ایلن یوللارا گوز تیکیب گئتدیم

بیر کونول لوک محبتین حسرتینی چگیب گئتدیم

تک لیگیمده گوزدن قان – یاش آخیتسام دا ؛ سئوینیرم

انسانلارین دوداغیندا گولوش گولو اکیب گئتدیم .

-13علی نشانی

علی نشانی اورموی از جمله بازماندگان انجمن ادبی "شاعیرلر مجلسی" است . او به دو زبان ترکی – فارسی شعر می سراید و مجموعه ای از اشعارش با عنوان "عومور یوللاریندا " مطبوع گردیده است . وی در یکی از اشعارش در مورد سنگ مزار خود چنین می سراید :

سنگ مزار

در عشق چمن از قفسی می خواندم

در حسرت بیرون بسی می خواندم

از آنکه همین سنگ مزارم خوانی

من نیز چنین سنگ کسی می خواندم .

منابع و ماخذ مورد استفاده در این نوشتار :

1- دیوان خطی استاد زنده یاد اکبر مدرس اول – شیوای تبریزی

2- دیوان نظمی تبریزی – چاپ سوم 1377 ؛ ص 652

3- دیوان اشعار استاد سید محمد حسین شهریار ؛ تبریز ؛ نشر معرفت

4- دیوان اشعار پروین اعتصامی – به کوشش ابوالفتح اعتصامی

5- دیوان اشعار ترکی استاد سید محمد حسین شهریار به کوشش اصغر فردی

6- دیوان اشعار ایرج میرزا به کوشش دکتر محمد حعفر محجوب

7- فصلنامه وارلیق – شماره 39-40 مرداد و شهریور 1361

8- یادداشتها و ملاحظات شخصی نویسنده این سطور – رضا همراز

9- یاد نامه – اولین سالگرد خاموشی حسینی ( سعدی زمان )- تهران 1366 – به کوشش ابوالقاسم حسینی

10- رنگارنک – حاج میرزا حسین کریمی مراغه ای – نشر پیری ؛ تهران 1380

11- جیزیقدان چیخما بالا – حمید آرش آزاد – تبریز 1381 – ناشر ؛ مولف

12- عومر یوللاریندا – علی نشانی ؛ نشر یاز ؛ اورمیه 1388

متن سنگ مزار سروده شده توسط یعضی از شعرای آذربایجان

مطالب مشابه :

انواع قبر

مزار داشی شعرلری( شعر های سنگ مزار - ترکی)

متن سنگ مزار سروده شده توسط یعضی از شعرای آذربایجان

تورکجه شعرلر، مزار داشی اوستونه ( اشعار ترکی روی سنگ قبر )

شعر سنگ مزار ملک الشعرای بهار

شعر :

شکوه از مرگ پدر و مدح قائم مقام

شعر های سنگ قبر

به گور پدرم می‌خندم!

نوشته های روی سنگ قبر