بازشناسی طرحهای سنتی
|
نقاشي از هنرهايي است كه تاريخي بسيار طولاني دارد. پيشينه اين هنر را ميتوان در ديوارههاي غارهاي سنگي جستجو كرد كه طي ساليان متمادي، به كاخها ، بناهاي مسكوني ،سفالينه ، پارچه ، قالي و ديگر صنايع و هنرها راه يافت. در نقوش كشور ما ، همواره به جانوران و گياهان توجه شده و هنرمندان آنها را در آثار خود بكار بردهاند ، اين نقوش بر مبناي تفكرات و برداشتهاي آئيني شكل گرفته است و بسياري از اين نقوش ، به نهادي از اعتقادات آنها بدل گشته است.
ايرانيان ، براي تزئين آثار و دستساختههايِ خود از نقوش گوناگوني استفاده كردهاند كه ظاهراً تعدد نقشهاي جانوري وگياهي بيشتر از بقيه بوده است. آنان براي طراحي و تزئين اين آثار همواره چشم به طبيعت داشته و از آنها الهام گرفتهاند ، اما هيچ گاه ، دست به تقليد نزدهاند و به طرح و آرايش آن ، بيشتر ارج مي نهادهاند تا به نمايش واقعي اشياء.
هنرمنادن در آغاز از طريق « ساده نگاريِ » نقوش طبيعي ، نقشهايي كه در طبيعت همانندي نداشت ، پديد ميآوردند. ولي با گذشت زمان در عين دور كردن نقوش از طبيعتگراييِ محض ، سعي برآن داشتند تا نقش جديدي متناسب با شكل ظاهري و مواد سازنده شيء پديد آورند و نقش روي اشياء با سطح مورد نظر تناسب و همخواني داشته باشد. مثلاً براي گليم ممكن بود از خطوط شكسته و صاف و براي يك سفالِ استوانهاي از نقوش گردان استفاده كنند.
نقشهاي اوليه بازتابي از زندگي روزمره
انسان بود. و طرحهايي مثل كوه ، زمين،
دريا و گياهان را دربرميگرفت. همچنين
انواع خطوط راست ، شكسته و منحنيِ را
ميتوان بر روي سفالينههاي بدست آمده از
شوش ، سيلك و... ملاحظه كرد.
رَمزگرايي و تمثيلي بودن از ويژگيهاي بارز
اين نقوش است. طرحهايي كه مُلهم از
طبيعت بوده و از آن گرفته شده وسپس با
تفكر و اعتقادات هنرمند آميخته و به
گونهاي انتزاعي ، به يك اثر هنري تبديل
شده است.
اين نقشها مقدمهاي بودهاند براي طراحي و تزئين آثار پيچيدهتر كه بعدها با نقوش و طرحهاي متنوّع ديگر گسترش و بسط يافتند.
ويژگيهاي نقوش در آثار منقوش اوليّه :
1 _ نقوش گياهي در وسط متن و فضاي اصلي آثار كمتر به كار رفته اند.
2 _ كاربُرد نقوش گياهي نسبت به نقوش انساني و جانوري محدودتر است.
3 _ تنوّع نقوش گياهي زياد نبوده و بيشتر در حواشي و نوارهاي تزئيني به كار رفته اند.
بسياري از نقوش ساده را ميتوان بر روي سفالينههاي پيش از تاريخ ملاحظه كرد. ايران مهد سفالهاي منقوش است كه با انواع نقوش هِندسي ، گياهي ، جانوري و انساني تزئين شدهاند. بيشتر اين طرحها براي شيء يا سطح مخصوصي طراحي شدهاند و نقش كامل كنندهشيء بوده است.
اين طرحها ، اغلب با رنگ سياه و بصورت هندسي و خلاصه شده ( تجديدي ) اجرا شده. در بناهاي بجاي مانده قديمي نيز ميتوان نقشهاي متنوعي را جستجو نمود. « تخت جمشيد » گنجينه بزرگ هخامنشي يكي از آنهاست. از نظر تاريخي دوره هخامنشي مجموعهاي انسجام يافته از هنر اقوام بينالنهرين ، اورارتوئي ، ايلامي و يوناني است كه به دليل تسلط هخامنشيان بر آنها ، هنر اين اقوام را نيز در اختيار گرفتهاند و از روش و تجربيات آنها براي تزئين بناها و آثار خود استفاده كردهاند.
حجّاريهاي تخت جمشيد شامل : نقوش انساني ، حيواني و گياهي است و نقوش گياهي آن شامل گلهاي دوازده پَر(رُزت)
، نيلوفر آبي ( لوتوس ) و درخت سرو ميباشد.
نقوش اين بَنا در هنر دورههاي بعد تاثير گذاشته است و جزو پايههاي اصلي هنر ايراني تا عصر حاضر است.
ويژگيهاي عمده نقوش در دوره هخامنشي :
1 _ استفاده از نقوش انساني ، حيواني و گياهي
2 _ تقسيمبندي قاب و طرّاحي حاشيه و متن
3 _ ظِرافت و دقّت در اجراي اثر
4 _ محدود بودن نقوش گياهي
از دوره اشكاني ، بيشترين آثار بدست آمده شامل ، نقاشي ديواري ، حجّاري و گچبريهايي از نقوش هندسي ، گياهي و انساني است. هنر اشكاني تحت تاثير هند يوناني بوده و نقوش بكار رفته در آثارِ آن دوره اكثراً جنبه تزئيني داشته است. اين نقوش با شيوه تكرار و قرينه انعكاسي اجرا شدهاند.
نقوش دوره ساساني امّا ، برگرفته از آثار دوره هخامنشي ميباشند. در اين دوره آثار فراواني با تزئينات مختلف از طرحهاي حيواني و گياهي بوجود آمده است. همچنين براي ايجاد اين طرحها از انواع روشهاي گسترش و تكثير نقش استفاده شده است.
هنر ساساني تاثير زيادي بر هنر اسلامي داشته است. شايد بتوان منشاء تعداد زيادي از گُلها و نقوش گياهي و تزئيني متداول امروزي را در آثار و گچبريهاي آن دوران جستجو نمود.
طراحي نقوش در دوره ساساني ، پايه اوليه خودرا پيدا كرده ، و استفاده از انواع قرينهسازي در آثار اين دوره قابل ملاحظه است.
ويژگيهاي نقوش در دوره ساساني :
1 _ نقوش گياهي پُر كننده فضاهاي خالي و مياني نقوش انساني و حيواني است.
2 _ نقوش گياهي از تنوع بيشتري نسبت به دورههاي قبل برخوردارند.
3 _ همچنين در اين دوره از نقوش گياهي و قوسدار و دَوراني استفاده شده است.
اصول طراحي نقوش در دوره ساساني ، پايه اوليه خود را پيدا كرده و روشهاي گوناگوني براي گسترش نقش در سطح بكار رفته شده است.
اوايل دوره اسلامي تا پايان دوره سلجوقي :
انقراض سلسله ساساني و ظهور اسلام ؛ عميقاً بر همه شئونات ايرانيان مخصوصاَ هنر آنها تاثير گذاشت. هنر اسلامي ، متاثر از هنر ساساني در ايران تكامل و توسعه يافت. محدوديت هاي خاصي كه در استفاده از نقوش انساني و جانوري بوجود آمد هم باعث شد تا هنرمندان مسلمان ايراني به نقوش تجريدي و گياهي اقبال بيشتري نشان دهند.
خط و خوشنويسي نيز در اين دوران به عنوان عنصري
تزئيني مورد توجه قرار گرفت. خط كوفي در تركيب
با نقوش گردان ، در آثار هنري مختلفي بكار گرفته شده
است.
بدين ترتيب خط كوفي تاثير زيادي بر ديگر نقوش
گذاشت. و هنرمندان تلاش كردند تا از اين سبك در
تزئين فضاهاي مختلف و اشياء استفاده كنند.
تنوع شكلها كه بر اثر تكرار و قرينهسازيِ نقوش پديد ميآمد ، زمينهساز طراحي قالبهايي همچون لچك ، تُرنج و شَمسِه در دورههاي بعدي شد.
ويژگيهاي نقوشِ دوره اسلامي از ابتدا تا پايان دوره سلجوقي :
1 – كاربرد وسيع خط ( كوفي ) و تركيب با انواع نقوش و طرحهاي انساني ، جانوري ، گياهي و هندسي.
2 _ فشردگي و پيچيدگي طرحها و استفاده از نقوش اسليمي با قوسهاي كوتاه و فشرده.
3 _ ابتكار در تركيب نقوش ( در قالبهايي مثل ستاره ، حاشيه ، چليپا و ... )
با وجود حمله مغول و حكومت ايلخانان بر ايران ، هنر سلجوقي تداوم يافت و تعدادي نقش مايه چيني نيز وارد هنر ايراني گرديد.
تيموريان وامدار هنر ايلخانان بودند. نقوش اين دوره نسبتاَ ظريفتر بوده و قوسهاي ساقههاي اسليمي بزرگتر شدهاند. با بكارگيري نقوش و طرحهاي ختايي در آثار و صنايع گوناگون حلقه ابداعات و ابتكارات در طراحي سنتي كامل گرديد.
وارد شدن عناصر و نقوش چيني همچون ابر ، اژدها و سيمرغ باعث غناي بيشتر طراحي و نقاشي ايراني شد و آثار زيادي با استفاده از اين نقوش تصويرگري شدند.
قوسهاي طولاني و استفاده از « سربند » براي
اتصالات قوسها ، از ابداعات دوره تيموري
است كه باعث ظرافت بيشتر در طراحي نقوش
سنتي شد.
ويژگيهاي نقوش در دوره تيموري :
1 _ استفاده از نقوش گياهي ( ختايي ) و ايجاد
اصول دقيقي در طراحي اسليمي و ختايي.
2 _ جدا شدن نقوش از خط و بكارگيري بعضي
عناصر نقاشي چيني.
3 _ تقسيم زمينهكار به حاشيه و متن و طراحي
داخل متن با لچك ، ترنج ياشمسه.
طرح هاي سنتي در دوره صفوي :
در دوره صفوي نوعي اسليمي به نام گلدار ابداع شد. در اين شيوه ، ساقهاصلي ضخيم و توخالي طراحي و سپس داخل آن با نقشهاي ختايي پُر ميگردد. و ساقههاي ختايي در داخل اسليميها حركت ميكنند.
ويژگيهاي نقوش سنتي دردوره صفوي :
1 _ بزرگي قوسهاي اسليمي و ختايي در عين ظرافت و رعايت تناسبات
2 _ تركيب اسليمي و ختايي دريكديگر
3 _ كاسته شدن از فشردگي قوسها و رواني طرحها
4 _ طراحي اسليمي گُلدار
از قرن دوازدهم هجري به بعد ، دگرگوني خاصي در طرحها و نقوش سنتي ظاهر ميگردد كه در آثار گوناگون اين زمان مشهود است . در اين دوره كه زمان حكومت قاجاريه است ، شاهد كمرنگ شدن اصالت در نقوش سنتي هستيم. و نيز ورود تركيبها ، نقوش و گلهايي كه در ايران سابقه و وپيشينهاي نداشتهاند.
در دوره معاصر هم ، طرحها و نقوش سنتي و در آثار و صنايع مختلف كاربرد وسيعي دارند و شامل انواع مختلفي هستند كه به نمونه هايي از آنها اشاره ميشود.
1 _ نقوش انتزاعي ، اشياء و پديدههاي طبيعي :
اين گروه از نقوش نيز اغلب با الهام از طبيعت و برگرفته از اشياي طبيعي است. ولي چنان خلاصه و ساده شده كه بعضاً تشخيص اين كه مُلهم از چه شيء يا پديدهاي بوده بسيار مشكل ميشود.
در اين گونه موارد هنرمند با تخيلات ، ذوق و سليقه خويش ، نقوش طبيعي را چنان تغيير ميدهد كه نقش مُجرّد از طبيعت را بوجود ميآورد.
نقوش هندسي و شكسته كاملاً انتزاعي هستند.
گاهي پديدههاي طبيعي الهامبخش هنرمندان بوده اند و آنها را بصورتي ساده و تزئيني در آثار خود بكار گرفتهاند.يكي از نقشمايههاي بسيار كهن ، نقش گردونه خورشيد است كه از دوران باستان در هنر ايران و نيز پس از دوره اسلامي به شكلهاي مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.
اين نقش مايه به صورت چهارگوش و شكسته و نيز بصورت مُدوّر ،بسته به شكل شيء مورد نظر در آجركاري ، كاشيكاري ، نقش فرش و ... ديده ميشود.
2 _ نقوش منظم هندسي و گرِه ها :
اين گروه از نقش ها بيشتر در معماري سنتي ايران بكار گرفته شده ، اما نحصر به آن نميشود و در ساير رشتههاي هنرهاي سنتي نيز كاربرد دارد.
گرِه سازي يكي از آنهاست كه در هنرهايي چون آجركاري ، كاشيكاري ، منبت و مشبك ، گچبري و حتي در فرشبافي ديده ميشود.
گرِهسازي ، تزئيناتي است كه بصورت هندسي و با قواعد مشخص رسم شده و در مكانهاي متعدد از آن استفاده ميگردد.
در طراحي و رسم گرِهها ، معمولاً يك « واگيره » طراحي ميشود و اين نقش در تكرار خود ، نقش اصلي را ايجاد مينمايد كه ميتوان در سطح وسيعي آنرا پياده كرد. نقوش هندسي از طريق تقسيمبنديهاي هندسي ( مربعبندي و لوزبندي ) و تقسيم اين چندضلعيها بوسيله خطوط ريزتري كه آنها را خطوط « كُور يا قاعده » ميگويند ، بدست ميآيد. نقوشي كه در اين تقسيمبندي حاصل ميشوند را گره مينامند.
معمولاً از تقاطع و تلاقي ، توازي و يا تقسيم خطهاي كور ، خطوط اصلي بدست آمده و براي پيداكردن نقوش نيز ميتوان از طريق انتقال نقش ، دَوَران و يا از انواع روشهاي قرينهسازي استفاده كرد. برخي از اين نقشها عبارتند از : ستاره ، شمسه ، چهارلنگه ، طبل ، موج ، بازوبند و....
بهطور كلي نقوش هندسي گِره بر حسب اينكه شكل خود را با الهام از كدام عنصر و پديدههاي طبيعي گرفته باشند ، به گروههاي زير دستهبندي ميشوند :
الف) نقوش گره مُلهم از گياهان
ب ) نقوش گره مُلهم از حيوانات
ج ) نقوش گره مُلهم از اشياء
د ) نقوش گره مُلهم از كُرات و ستارگان
ه ) نقوش گره انتزاعي
3 _ نقوش جانوري
استفاده از نقوش حيوانات و جانوران از ديرباز در كشورهاي شرقي بويژه ايران معمول بوده است. نقوش حيواني بكار رفته در هنرهاي سنتي كشورمان ، يكي از مجموعههاي غني طراحي است كه در طول تاريخ مورد توجه طرّاحان و هنرمندان قرار داشته است.
در اين مجموعه نمونههاي بسياري از نقشهاي جانوران و پرندگان كه به شيوههاي مختلف ، از جمله شِكسته و انتزاعي به اجرا درآمدهاند ، بوجود دارد.
اين نقشها شامل :
الف ) نقوش حيوانات اهلي ب ) نقوش حيوانات درنده و وحشي
ج ) نقوش حيواناتي كه نهاد زيبايي يا پاكي هستند ، مثل طاووس ، كبك ، كبوتر و .... ميباشند.
نقوش جانوري در طرحهاي سنتي به صورت تزئيني و براي پُر كردن فضاهاي خالي طرح مورد استفاده قرار گرفته و نقاشي و طراحي آنها با لذّات مورد توجه نيست.
اكنون نيز بكارگيري نقوش جانوري بصورت انتزاعي و شكسته در انواع هنرهاي سنتي متداول است . از اين بين ميتوان به
« تشعير » اشاره كرد كه بصورتي گسترده ، نقوش جانوري به همراه ساير نقشها براي تزئين كُتُب و حواشي و يا بصورت مستقل اجرا ميگردد.
تَشعير گاهي جنگ و درگيري حيوانات را نشان ميدهد. ( گرفت و گير ) و گاهي نيز در كنار عناصر گياهي و يا انساني و اشياء و پديدههاي ديگر اثري تزئيني را پديد ميآورد.
اگر تشعير به صورت تكرنگ و تيره باشد و يا از رنگي كممايه و اندك در آن استفاده شده باشد ، « سياه قلم » ناميده ميشود. گاهي نيز طراحي تشعير بصورتي اجرا ميشود كه نام خاصي دارد و به اين صورت است :
اول طراحي تشعير را انجام داده و داخل طرح را رنگي كم مايه ميزنند و بعد اطراف آن را قلم گيري طلايي مي كنند.اين نوع طراحي تشعير « انگ » نام دارد.
در نقاشي ايراني ، تك چهرهها ، طرح سياه قلم و تشعير ، معمولاً قسمتهاي برجسته طرح را با خط كلفت ( كُند ) و فرورفتگيها را با خط نازك ( تُند ) رسم ميكردهاند.
تندي در اصطلاح مساوي نازكي خط ، كندي يعني ضخامت و داغي نيز لكههايي است كه درانتهاي خطوط گذاشته ميشود كه حاصل فشار قلم است.
4 _ نقوش گياهي و تذهيب :
از هنرهايي كه نقوش گياهي به صورت گسترده درآن مورد استفاده قرار ميگيرد ، « تذهيب » است. تذهيب به معناي طلاكاري و زراندود كردن بوده و پيشينه آن به دوره ساماني ميرسد. با نفوذ اسلام به ايران اين هنر در اختيار حكومتهاي اسلامي قرار گرفت و هنر اسلامي نام يافت.
اين هنر در طول دوران مختلف با فراز و نشيبهاي بسياري روبرو بوده است. اما دوران اوج آن به زمان تيموريان برميگردد.
مراحل اجراي يك اثر تذهيب عبارتند از :
1 _ طرح اندازي و گردَه كردن.
2 _ رنگ آميزي
3 _ قلمگيري
4 _ رنگ زمينه يا متن.
« اسليمي ها و ختاييها » عمده طرحهاي گياهي بكار رفته گرفته شده در تذهيب بودهاند. اين نقوش ميتوانند در قالبهاي متنوّعي قرار بگيرند. لچك ( مثلث ) ، ترنج ( لوزي يا بيضي ) ، شمسه ( دايره ) و ... از اين دستهاند.
« گِره و جدول » نيز اصطلاحات متداول در اين هنر است كه اولي در كناره تذهيب به جاي جدول بكار ميرود و طرحي به صورت زنجيرههاي به هم پيوسته است.
جدول نيز خطوطي است كه بر دورادور صفحه تذهيب شده بوسيله « ترلينگ » كشيده ميشود.
مطالب مشابه :
ادامه مطلب (( درباره قالی بافی ))
دور تا دور حاشيه هاي بزرگ هاي تزئيني آنهاست كه با الهام از طرح هاي گلدار
بازشناسی طرحهای سنتی
2 _ تقسيمبندي قاب و طرّاحي حاشيه به نام گلدار و پديدههاي ديگر اثري تزئيني را
پوشاک زنان بختیاری1
(كه براي قشنگي مملو از سكه هاي تزئيني مخمل گلدار يا ها و حاشيه هاي مزين
تاریخ هنر
بیا توش حال کن. رمان نوعي هنر ادبي است كه دين را به ندرت مضمون اصلي و آشكار خود قرار مي دهد.
بخت یار
(كه براي قشنگي مملو از سكه هاي تزئيني مخمل گلدار يا ساده ها و حاشيه هاي مزين
مسجد جامع شهر
مسجد جامع با نقشه دو ايواني شامل سر در تزئيني ، صحن هاي شرقي و حاشيه باريك گلدار
سوسن چلچراغ
بسياري از مردم محلي نيز از اين گونه به عنوان گياه تزئيني در هاي گلدار اين حاشيه روستا
جزوه درسی درختان و درختچه های زینتی
این عاملی است که باعث می شود تا گیاه مدت زیادی گلدار يا در حاشيه هاي ها تزئيني
سيرتحول خطوط وخواندن كتيبه ها
در خط كوفي ساده از هيچ نوع تزئيني استفاده نمي (گلدار ) : از نظر مكرر وايجاد گره هاي تزئيني
دانستنیهای هرمزگان
گاه با افزايش سکههاى تزئينى در حاشيهاى که روى بيشتر از نوع گلدار است و اکثراً
برچسب :
حاشيه هاي تزئيني گلدار