اخلاق اجتماعى ارزشهاى مربوط به رابطه انسان با ديگران

اخلاق اجتماعى

ارزشهاى مربوط به رابطه انسان با ديگران

مقدمه

در بخش هاى گذشته، دو دسته از مسائل اخلاقى را بررسى كرديم: دسته اول، مسائلى كه محورشان رابطه انسان با خدا است و دسته دوم، مسائلى كه محورشان رابطه انسان با خودش است.

دسته سوم، مسائلى است كه محور آن ها را روابط اجتماعى انسان با ديگران تشكيل مى دهد و معمولاً، اخلاق، در بيش تر موارد، به اين دسته از مسائل اخلاقى اطلاق مى شود. وقتى در محاورات عرفى گفته مى شود كه كسى اخلاقش خوب است يا خوب نيست، منظور همين ملكاتى است كه در روابط او با ديگران خودنمايى مى كند. دو دسته قبلى در واقع، توسعه اخلاق عرفى است كه با توجه به بينش اسلامى و اين كه موضوع اخلاق، مطلق فعل اختيارى انسان، اعم از اجتماعى و غير اجتماعى است، حاصل شده است؛ چرا كه هر فعل اختيارى، چه اجتماعى و چه غيراجتماعى، مى تواند داراى ارزش مثبت يا منفى باشد و در محدوده مسائل اخلاقى قرار گيرد.

اخلاق و زندگى اجتماعى

در مبحث اخلاق اجتماعى، نخستين پرسش درباره ارزش خود زندگىِ اجتماعى است. آيا اجتماعى زيستن، از ديد اسلام، بار ارزشى دارد تا در محدوده اخلاق قرار گيرد و آيا مى توان زندگى كردن به صورت جمعى را هم، جزء اخلاق اجتماعى برشمرد؟ يا اين كه بار ارزشى ندارد و خارج از موضوع و محدوده اخلاق است؟

در پاسخ بايد گفت كه قضاوت درباره اين موضوع به اين بستگى دارد كه اجتماعى زيستن را يك فعل اختيارى براى انسان تلقى كنيم يا اين كه آن را جبرى و غيراختيارى بدانيم. اگر اجتماعى زيستن در اختيار انسان باشد، يعنى اگر بخواهد، بتواند زندگى اجتماعى داشته باشد و اگر نخواهد، بتواند از جامعه كناره گيرى كند، در اين صورت،

خود زندگىِ جمعى نيز يك موضوع اخلاقى خواهد بود و اگر زندگى اجتماعى، جبرى است و هيچ كس قادر نيست به طور انفرادى و منعزل از جمع زندگى كند، در اين صورت، موضوع زندگىِ جمعى، خارج از محدوده و موضوع اخلاق خواهد بود؛ زيرا همان طور كه گفتيم، ارزش هاى اخلاقى ـ چه مثبت و چه منفى ـ مربوط به افعال اختيارى است.

بنابراين، در ضمن پاسخ گويى به پرسش فوق، سؤال ديگرى طرح مى شود كه پاسخ به آن به حوزه اخلاق مربوط نمى شود، بلكه در محدوده علوم ديگرى قابل طرح و بررسى خواهد بود و آن، اين كه آيا انسان در زندگىِ اجتماعىِ خود، مجبور است يا مختار؟ ما اين سؤال را در بحث هاى مربوط به جامعه مطرح خواهيم كرد؛ ولى در اين جا نيز ناچاريم به عنوان مقدمه ورود در بحث اخلاق، به آن اشاره كنيم.

برخى از انديشمندان غربى معتقد بوده اند كه اجتماعى زيستن، يك امر جبرى است و ديدگاه هاى مختلفى از اين دست، در علوم اجتماعى به چشم مى خورد كه زندگىِ اجتماعى را براى انسان يك ضرورت طبيعى برمى شمارد. بعضى از اين هم فراتر رفته و گفته اند: فرد، در ضمن جامعه، هيچ اصالتى از خود ندارد، بلكه به منزله سلولى است در بدنه اجتماع كه حيات و هويت و شخصيتش به آن بستگى دارد و يا گفته اند: وجود فرد، هم چون برگى است در ميان انبوه برگ ها، شاخه ها و ساير اندام هاى درخت. و در ضمن تشبيهاتى از اين دست، خواسته اند اين وابستگى را نمايش دهند و فرد را تابع محض جامعه و عارى از هر گونه استقلال، و جامعه را داراى اصالت و وجود حقيقى معرفى كنند.

طرفداران اين نظريه، از نظر مبالغه در اصالت دادن به جامعه، افكار متفاوتى دارند و مكتب هاى جامعه شناسى نيز از اين نظر، اختلاف هايى دارند؛ اما كم و بيش، كسانى كه ديدگاه اصالت جمع را مطرح كرده اند، گرايش به اين دارند كه هويت فرد، در ضمن جامعه تحقق مى يابد و وجودش تابعى از وجود جمع است. نهايت چيزى كه بعضى از طرفداران اين نظريه پذيرفته اند، اين است كه فرد، در درون جامعه مى تواند نوعى استقلال محدود داشته باشد در اين حد كه خودش را از جامعه جدا كرده، به صورت عضو مرده اى درآورد؛ مثل برگى كه از درخت جدا شود يا عضوى كه از پيكر انسان

بريده مى شود و طبعاً، پس از جدايى، تنها در مدتى كوتاه مى تواند به حيات ظاهرى خود ادامه دهد و به سرعت فاسد مى شود و از بين مى رود. فرد هم نسبت به جامعه، همين حكم را دارد. وقتى از آن جدا شد، به منزله موجود مرده اى است كه در مدت كوتاهى، از هستى انسانى ساقط مى شود و اگر زنده بماند، زندگى او بيش از يك زندگىِ حيوانى نخواهد بود.

آن چه را كه در بالا توضيح داديم، ديدگاه طرفداران اصالت جامعه، به معناى فلسفىِ آن است و طبعاً، ديدگاهى بسيار افراطى است و با موازين و مبانىِ بينش اسلامى، هم خوانى و سازگارى ندارد.

حال اگر كسى وجود فرد را دقيقاً، مثل سلولى از يك پيكر زنده يا برگى از يك درخت، تفسير كند، معنايش اين است كه زندگىِ اجتماعى، براى فرد، يك ضرورت طبيعى است و غير از اين، راهى براى زندگى ندارد و نتيجه اش اين است كه در حوزه اخلاق قرار نمى گيرد و نمى توان گفت كه بايد در جامعه باشد يا نباشد؛ زيرا انسان از اين جهت كه انسان است، اگر بخواهد زنده بماند و زندگى كند بايد در ظرف جامعه باشد. ما در جاى خود، اين حقيقت را اثبات كرده ايم و در اين جا آن را به عنوان يك اصل موضوعى تلقى مى كنيم كه زندگىِ اجتماعى، كم و بيش، براى فرد، اختيارى است نه جبرى، و هر فرد، موجود مستقلى است كه روح مستقل دارد، اراده، فكر و شناخت دارد و قادر است مسيرهاى مختلفى را براى خود در زندگى انتخاب كند. مى تواند زندگى خودش را با زندگىِ افرادى پيوند دهد و مى تواند اين پيوند را قطع كند.

وجود فرد، ارتباطى ارگانيك با وجود جامعه ندارد و به منزله سلولى از پيكر جامعه يا برگى از درخت نيست كه قابل تفكيك از آن نباشد و جدا شدن از جامعه به نيستىِ او بينجامد، بلكه موجودى مختار است، زندگىِ مستقلى دارد و به اختيار خود مى تواند به صورت جمعى يا فردى زندگى كند و به اندازه اى كه انسان، در امر زندگى جمعى اختيار دارد، مى تواند در حوزه علم اخلاق مورد بحث واقع شود.

بنابراين، ما مى توانيم در آغاز ورود در بحث اخلاق اجتماعى، اين مسئله را بررسى كنيم كه آيا زندگىِ اجتماعى، از جهت اخلاق، چه ارزشى دارد؟ خوب است يا بد؟ هم چنين درباره كميت و كيفيت زندگىِ جمعى و اين كه چگونه و با چه كسانى بايد معاشرت

و پيوند داشت يا پيوند را بريد؟ اين ها تا حدودى در اختيار انسان و در محدوده اخلاق است، هر چند كه اختيار انسان، در اين موارد، يك سان نيست؛ مثلا، ما در نفس كشيدن خودمان هم اختيار داريم؛ ولى اختيار ما در نفس كشيدن، مثل اختيارى كه در حركت دستمان داريم نيست. دستمان را هر طورى كه دلمان بخواهد حركت مى دهيم؛ اما نفس را تا حدى مى توانيم حبس كنيم و بعد به جايى مى رسد كه ديگر توان حبس كردن نفس را از كف مى دهيم.

آرى، نفس كشيدن تا حدى، هر چند ضعيف، در اختيار ما است و مثل حركت قلب نيست كه انسان هاى متعارف، هيچ گونه اختيارى در آن ندارند و به همان اندازه كه اختيارى است، مى تواند داراى حكم اخلاقى هم باشد؛ يعنى مثلاً اگر كسى بتواند نفَس خودش را حبس كند تا بميرد، اين كار، خودكشى تلقى مى شود و از نظر اخلاقى حرام است. اين توضيحى بود براى اين كه مى گوييم: اختيارى بودن كارها متفاوت است، پس اخلاقى بودن آن ها هم متفاوت خواهد بود و كارهاى اختيارى، تا اندازه اى كه در اختيار انسان هستند، مورد بحث اخلاقى قرار مى گيرند.

زندگىِ اجتماعى هم تا حدودى اختيارىِ انسان است و در همان حد كه اختيارى است، اخلاقى نيز هست. ممكن است كسى تصميم بگيرد در گوشه اى دور از ديگران، در غارى يا جنگلى، تنها زندگى كند، با كسى معاشرت نكند و سخنى نگويد، از كسى چيزى نگيرد و به كسى چيزى ندهد، از علف بيابان و ميوه جنگل بخورد، به شكلى خودبسنده، خودش را از سرما و گرما حفظ كند و براى مدتى به زندگىِ فردىِ خود ادامه دهد. آرى، اين گونه زندگىِ دور از جامعه هم براى فرد ممكن است. وجود ما تكويناً با وجود افراد ديگر جوش نخورده است به شكلى كه از زندگىِ ديگران انفكاك ناپذير باشد.

ارزش زندگىِ اجتماعى

در سومين پرسش كه مطرح مى شود، مى گوييم: آيا اجتماعى زيستن، چه ارزشى دارد؟ و متقابلاً، كناره گيرى از اجتماع و رهبانيت، از نظر اخلاق اسلامى حكمش چيست؟

براى پاسخ به اين پرسش، بايد اجتماعى زيستن و كناره گيرى از جامعه يا رهبانيت را

تحليل كنيم. چه عواملى موجب گرايش انسان به جامعه مى شود و چه عواملى انسان را به گوشه گيرى وانزوا وادار مى كند؟

اجتماعى زيستن و تقويت پيوندهاى اجتماعى يا اعتزال و انزوا، هيچ كدام ارزش ذاتى ندارند، بلكه ارزش خود را از عوامل و ريشه هاى ديگرى مى گيرند. از اين رو، ما براى تعيين و تحديد ارزش هر كدام ناگزير از بررسىِ علل و عوامل هر يك از آن دو خواهيم بود.

عواملى را كه گرايش به زندگى اجتماعى را در انسان برمى انگيزند، مى توان به چند دسته تقسيم كرد:

ـ دسته اول، عوامل غريزى اند؛ مانند غريزه جنسى. هر فردى از آن جا كه تكويناً تمايل به جنس مخالف دارد، خواه و ناخواه، به او نزديك مى شود، با او معاشرت و مباشرت مى كند و زندگى اش را با زندگىِ او پيوند مى دهد.

البته زندگىِ خانوادگى با زندگىِ اجتماعى، به يك معنا، دو اصطلاح متفاوتند؛ ولى در يك مفهوم وسيع تر، زندگىِ خانوادگى، در واقع، خود شكلى از زندگىِ اجتماعى است؛ بلكه هسته هاى اوليه و ريشه و اساس زندگىِ اجتماعى را ـ چنان كه بعضى از نظريات جامعه شناسى كه تا حدود زيادى مورد تأييد قرآن كريم است، اظهار داشته اند ـ خانواده تشكيل مى دهد.

البته هيچ يك از سطوح زندگىِ اجتماعى و جريانات و مقاطع تاريخى، تك عاملى نيستند، بلكه پيوسته، عوامل مختلفى در ايجاد آن ها نقش دارند؛ ولى اين فرض غلطى نيست كه گفته شود: دو فرد، زندگىِ مشتركشان را براساس غريزه جنسى بنا بگذارند و غريزه جنسى، عامل زندگىِ جمعى آن دو باشد.

ـ دسته دوم، عوامل عاطفى اند كه موجب گرايش به اجتماع و پيوند دادن زندگىِ يك فرد با افراد ديگر مى شوند. در بحث عواطف گفتيم كه انسان به طور طبيعى، ميل دارد كه به انسان هاى ديگر نزديگ شود و با آن ها انس بگيرد و مخصوصاً عواطف خانوادگى، موجب بقا و دوام زندگىِ خانوادگى مى شود.

ـ دسته سوم، عوامل عقلى اند كه از عوامل ديگر، وسيع تر و جنبه اختيارى آن ها بيش تر است.

انسان با عقل خود درك مى كند كه به تنهايى قادر به تأمين نيازمندى هاى زندگىِ

خويش نيست. هم در تأمين نيازهاى مادى مثل لباس، مسكن و غذا احتياج به همكارىِ ديگران دارد و هم در تأمين نيازهاى معنوى. تكامل معنوى و تأمين نيازمندى هاى مادىِ انسان در گرو زندگىِ اجتماعى است و اگر جامعه نباشد، علاوه بر لنگ ماندن زندگى مادىِ فرد، تعليم و تربيتى هم وجود ندارد و رشد معنوى و اخلاقى هم تحقق نمى يابد و از اين جا است كه عقل به لزوم معاشرت با ديگران، پيوند دادن زندگى به زندگىِ ديگران و تعاون و همكارى با آنان در رفع مشكلات زندگى حكم مى كند.

عوامل نامبرده، مهم ترين عواملى است كه انسان را به انتخاب زندگىِ جمعى وادار مى كند؛ اما نقش اين عوامل، در همه افراد، يك سان نيست. كسانى هستند كه زندگىِ جمعى را تنها براى تأمين نيازهاى مادىِ خود مى خواهند و توجهى به معنويات ندارند و برخى ديگر، اصالتاً توجه به معنويات دارند و براى تأمين نيازهاى معنوى، به جامعه دل مى بندند و به زندگىِ جمعى گرايش پيدا مى كنند. اينان بيش تر در اين انديشه اند كه در جامعه، از علوم، رفتار و تجربه هاى ديگران استفاده كنند و از آن ها در راه تكامل معنوى شان بهره بگيرند، به گونه اى كه اگر اين عامل نبود يا اين مصلحت به خطر افتد، حاضرند دست از زندگىِ اجتماعى بكشند يا آن را محدود كنند. برخى نيز بيش تر تحت تأثير عوامل عاطفى اند و بعضى ديگر، نقش اين عوامل در آن ها ضعيف است و هم چنين تأثير عامل غريزى نيز در افراد، متفاوت است.

بنابراين، ارزيابىِ اجتماعى زيستن، تابع تأثير عوامل و انگيزه هايى است كه انسان را به زندگىِ اجتماعى يا كناره گيرى از آن وادار مى كند. پس بايد نخست، تأثير اين عوامل را بررسى كرد و طبيعى است كه اظهار نظر درباره اين گونه مسائل، با وجود عوامل متعدد و نقش هاى متفاوتى كه دارند، بسيار دشوار و پيچيده است. آن جا كه رفتار انسان، داراى يك عامل است، كم و بيش، مى توان آن را محاسبه و ارزش گذارى كرد؛ اما در اعمال و رفتارهاى پيچيده انسان، كه عوامل مختلفى در ظهور آن ها دست به دست هم مى دهند، در هم اثر مى گذارند و ارزش يكديگر را تحكيم يا خنثى مى كنند، ديگر به سادگى نمى توان ارزش آن ها را بررسى و قضاوت كرد كه سرانجام، اين گونه اجتماعى زيستن چگونه ارزشى دارد و آيا در مجموع، مطلوب است يا نامطلوب؟ بسيارى از محاسبات بايد دقيق انجام بگيرد تا پاسخ درستى به پرسش بالا داده شود.

ارزش گذارى در اين موارد، نسبى است و در بينش اسلامى، هيچ ارزش مطلقى براى زندگىِ اجتماعى يا كناره گيرى از جامعه، نمى توان در نظر گرفت. اين كه مى گوييم: ارزش گذارى در اين موارد، نسبى است نه به اين معنا است كه تابع نظر و سليقه افراد است، بلكه معنايش اين است كه ارزش آن، تابع شرايط مختلف زمانى، اوضاع گوناگون اجتماعى و انگيزه ها و عوامل ديگر است.

به بيان ديگر، چون عوامل مختلفى در ارزيابىِ زندگىِ اجتماعى نقش دارند، نمى توان فرمول ثابتى براى آن ارائه داد نه اين كه صرف تغيير زمان يا موقعيت جغرافيايى يا اختلاف سليقه ها باعث اختلاف ارزش ها مى شود، بلكه چون عوامل، شرايط و انگيزه هاى زندگىِ اجتماعى، مختلفند، ارزش ها هم به تبع آن ها متفاوت خواهند بود. يك دسته از عوامل و شرايط هستند كه اگر جمع شوند، در هر وقت و هر جا و نسبت به هر كسى، ارزش مثبت خواهند داشت و دسته ديگرى، داراى ارزش منفى خواهند بود.

مهم ترين عامل ارزش گذارى در مسائل اخلاقى، نيت و انگيزه انسان است. حتى يك كار كاملا مشخص، ممكن است با دو انگيزه متضاد انجام بگيرد: يك انگيزه، بسيار خوب و يك انگيزه، بسيار بد. هيچ كارى را با صرف نظر از انگيزه انجام آن نمى توان ارزش گذارى كرد. اين حقيقتى است كه در بسيارى از فلسفه هاى اخلاق، مورد غفلت قرار گرفته است.

بر اساس برداشتى كه ما تاكنون داشته ايم و نيز تأييد آيات و روايات، دست كم، نيت و انگيزه را، كه از عوامل عمده انجام كار است، نبايد در ارزش گذارىِ رفتارهاى اجتماعى، ناديده گرفت. البته عامل مؤثر در ارزش كار، منحصر در نيت نيست. ممكن است كسى هدف و نيتش خوب باشد، اما راه تحقق بخشيدن به آن را نداند و كار را به گونه اى انجام دهد كه حتى موجب ضرر مادى و معنوىِ خودش يا ديگران شود. پس صرف حسن نيت، به تنهايى ملاك ارزش گذارى نيست؛ ولى ناديده گرفتن آن نيز در ارزش گذارىِ كار، درست نيست و انسان را از حقيقت دور مى سازد.

گاهى انسان منافع زندگىِ اجتماعى را در نظر مى گيرد و بدون توجه به عوامل ديگر، به زندگى اجتماعى، ارزش مطلق مى دهد. در رژيم گذشته، يكى از مسائلى كه در جامعه ما بسيار رايج بود و قضاوت هاى مختلفى درباره آن مى شد، معاشرت زن ها با مردها بود. خوش رفتارى با همه طبقات و گروه ها ارزشى بود كه از فرهنگ غرب وارد فرهنگ ما

شده بود. در بين روشن فكران و غرب زده ها جا باز كرده بود كه انسان بايد با هر انسان ديگرى گرم و خوش رفتار باشد و در اين جهت، فرقى بين مرد و زن نيست. زن هم بايد با هر مردى گرم بگيرد، همين طور كه با زن هاى ديگر شوخى مى كند، با مردان هم شوخى كند. به هر حال، از ديد آنان اين، يك ارزش است كه انسان ها، اعم از زن و مرد، بايد به همديگر محبت و انس داشته باشند و با هم خوش باشند.

اين فكر، از يك ريشه فلسفى و فرهنگ عميق، سرچشمه مى گيرد و هنگامى كه آن مبانىِ فكرى، وارد مغز افراد شد، اين نتايج را به بار خواهد آورد و مثلاً، معاشرت زن نامحرم با مرد بيگانه، ارزش خواهد بود. در اين صورت، اگر مهمان بيگانه اى وارد خانه شد و همسر صاحبخانه به استقبال او نيامد و با او دست نداد و پذيرايى نكرد، رفتار او ضد ارزش تلقى مى شود و خود او متهم مى شود به اين كه آداب اجتماعى را نمى داند، معاشرتى نيست و جامعه گريز است.

آرى، هنگامى كه اين انديشه، به عنوان يك اصل كلى و غيرقابل استثنا پذيرفته شد كه همه افراد انسان، سلول هاى يك پيكرند و بايد با يكديگر هماهنگ باشند و با هم بجوشند و نبايد از هم كناره گيرى كنند، چنين انديشه اى در عمل، اين نتيجه را به بار مى آورد و چنين ارزش هايى را ايجاد مى كند. آن گاه، كناره گيرىِ زنى نامحرم از مردى نامحرم، مى شود ضد ارزش، و گرم گرفتن و معاشرت و خوش و بش كردن و شوخى كردن با او مى شود ارزش.

بنابراين، اين گونه ارزش ها خود به خود، به وجود نمى آيند، بلكه زمينه هاى فكرى دارند. وقتى آن فكرها از راه كتاب هاى مختلف، رسانه هاى گروهى و آموزش و پرورش تبليغ شد، اين نتيجه را خواهد داد و اين ارزش ها را ايجاد خواهد كرد و اگر كسى مقاومت كند، مرتجع است، شعور اجتماعى اش رشد نكرده، چيزى سرش نمى شود، از فرهنگ جديد و چيزهاى تازه و زيبا دور مى ماند. از اين ديدگاه، هر چيزى كه تازه تر است، زيباتر، جالب تر و مطلوب تر است و اين همان اصل فرهنگى «نوگرايى» است.

امروز ما نياز به بحث درباره اين گونه مطالب نداريم. جو انقلاب و توجه به دين، حاكم است؛ ولى لازم است در يك محيط آكادميك، اين مسائل دقيقاً بررسى شود تا كسانى كه ناآگاهند، به منطق اسلام و بى پايگىِ گرايش ها و افكار فوق و امثال آن ها پى ببرند.

اين كه نو بودن، يك ارزش مثبت است و كهنه بودن، يك ارزش منفى يا نوگرايى و كهنه گريزى، در ذهن بيش تر مردم جهان، اعم از شرقى و غربى، رسوخ كرده و علاوه بر اين كه موافق طبع نوپسند و هوس هاى عموم مردم است، توجيهات فلسفىِ ويژه اى را نيز با خود همراه كرده است، به ويژه، مكتب ديالكتيك كه هر حركتى را تكاملى مى داند و هر چيز جديدى را كامل تر از قديم و مطلوب تر از آن مى شمارد، اين گونه نوگرايى و كهنه گريزى را نيز يك امر ضرورى تلقى مى كند.

در مقابل، ما كه بى پايگىِ اين گونه مطالب را آشكارا مى دانيم، آن ها را قابل بحث و نيازمند بررسىِ علمى نمى دانيم و به راحتى از كنار آن ها مى گذريم؛ اما اگر بخواهيم اين بينش ها و ارزش ها را مورد نقد علمى قرار دهيم، بايد ريشه هاى آن ها را جداگانه بررسى و نقّادى كنيم تا بتوانيم يك فرهنگ پا برجا، متقن، استوار و شكست ناپذير داشته باشيم.

به هرحال، اين كه تنها كسى بگويد: در فلان آيه يا روايت، از زندگىِ اجتماعى، ستايش يا نكوهش شده، براى پاسخ دادن به چنين پرسش پيچيده اى كافى نيست؛ چرا كه ممكن است در آيات يا روايات ديگرى، مطالبى بر خلاف آن داشته باشيم؛ مثلاً روايتى مربوط به آخر الزمان، توصيه مى كند كه «كونوا احلاس بيوتكم»؛(1) فرش خانه هاتان باشيد؛ يعنى از خانه بيرون نياييد.

آيا چنين روايتى بر فرض كه سند صحيح داشته باشد، مى تواند درباره چنين مسئله پيچيده و سرنوشت سازى كه حيات اجتماعى، بستگى به حل امثال آن دارد، ملاك يك ارزش گذارىِ كلى باشد؟

فقهاى بزرگ ـ كثراللّه امثالهم ـ براى استنباط احكام ساده فقهى، مانند احكام آب چاه و احكام ظروف و انفعال آب قليل، چه زحمت هايى مى كشند، چه تلاش هايى براى بررسىِ اسناد روايات و جمع ميان روايات متعارض انجام مى دهند و چه بسا كه در نهايت، در بسيارى موارد، فتواى قطعى ندهند و احتياط كنند. وقتى در چنين مسائلى كه نقش چندان مهمى در زندگىِ انسان ندارند و احتياط در آن، آسان است، نياز به اين همه تلاش و دقت باشد، درباره مسائلى كه با سرنوشت جامعه اسلامى سروكار دارد، چقدر

1ـ بحارالانوار، ج 52، روايت 43، باب 22.

بايد دقت كرد؟ ما ناچار بايد به خود بياييم، اين مسائل را جدى تلقى كنيم و بيش از آن مسائل ساده، درباره اين گونه مسائل به تحقيق بپردازيم كه اساس فرهنگ ما را تشكيل مى دهد و سرنوشت جامعه را مى سازد. حاصل اين است كه اين گونه مسائل، بسيار پيچيده است و در بررسى و ارزيابىِ آن ها عوامل مختلفى را بايد در نظر گرفت. پاسخ به آن ها كار ساده اى نيست. نه به طور مطلق مى توان گفت كه زندگىِ اجتماعى، در هر شرايط و به هر صورتى، مطلوب و داراى ارزش مثبت است و نه مى توان كناره گيرى از جامعه را مطلوب مطلق دانست، بلكه ممكن است گاهى گرايش به جامعه، در عالى ترين حد مطلوبيت باشد و گاهى هجرت از جامعه و كناره گيرى از آن.

قرآن و جامعه گريزى

زندگىِ اجتماعى را با همه اهميتى كه دارد و با آن همه احكام و دستوراتى كه در اسلام درباره آن داريم، نمى توان ارزش مطلق دانست. از اين رو، در مواردى جامعه گريزى يا هجرت از جامعه، بهتر از جامعه گرايى است.

در قرآن، آياتى در ستايش از هجرت و جامعه گريزى داريم كه البته آن ها بيانگر ارزش مطلق جامعه گريزى نيستند. ما در اين جا به چند نمونه از اين آيات اشاره مى كنيم:

1. در داستان اصحاب كهف آمده است كه آن جوانان صالح، از اجتماع فاسد زمان خود كناره گرفته، به غارى پناه بردند(1) و قرآن هم اين كناره گيرى را مى ستايد؛ زيرا آنان براى آن كه دين خود را حفظ كنند، از آن جامعه هجرت و از آن منجلاب فساد، كناره گيرى كردند.

داستان اصحاب كهف نشان مى دهد كه ارزش جامعه گرايى و زندگىِ جمعى، مطلق نيست و آنان در شرايطى كه آن جامعه داشت، نمى توانستند زندگىِ جمعى را برگزينند؛ زيرا زيان زندگى در آن جامعه، بيش از فايده اش بود.

2. نمونه ديگر، كناره گيرىِ حضرت ابراهيم(عليه السلام) از جامعه شرك آلود نمرودى بود. اين جامعه، دعوت آن حضرت را نپذيرفت و كار به جايى رسيد كه ايشان را در آتش

1ـ «وَإِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَما يَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ فَأْوُوا اِلىَ الْكَهْفِ يَنْشُرْلَكُمْ رَبُّكُمْ مِّنْ رَّحْمَتِهِ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ أَمْرِكُمْ مِرْفَقاً» (كهف/16).

انداختند. در چنين جامعه اى، ماندن و زندگى كردن، براى حضرت ابراهيم(عليه السلام)معنا نداشت و لازم بود آن را رها كند. اين جا بود كه به آنان گفت:

(وَأَعْتَزِلُكُمْ وَما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَأَدْعُوا رَبِّى عَسَى أَلاَّ اَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّى شَقِيّاً)(1).

من از شما و بت هايى كه به جاى خدا مى پرستيد، كناره گيرى مى كنم و پروردگار خويش را مى خوانم، به اين اميد كه با خواندن پروردگار خويش، شقى نشوم (و مرا از الطاف خود محروم نسازد.

خداوند هم، ابراهيم(عليه السلام) را به خاطر اين هجرت و كناره گيرى، مورد لطف خود قرار داده، مى فرمايد:

(فَلَمّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ اِسْحقَ وَ يَعْقُوبَ وَ كُلاًّ جَعَلْنا نَبِيّاً * وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْق عَلِيّاً)(2).

پس آن هنگام كه ابراهيم از آن مردم و آن چه كه به جاى خدا مى پرستيدند كناره گيرى نمود، اسحاق و يعقوب را به او بخشيديم، هر يك را پيامبر قرار داديم و از رحمت خود بهره مندشان ساختيم و برايشان مقام بلند صداقت و نيك نامى قرار داديم.

3. رهبانيت اصحاب حضرت عيسى(عليه السلام) نيز نمونه اى ديگر است كه قرآن در اين باره مى فرمايد:

(وَرَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللّهِ)(3).

اين رهبانيت را خود آن ها اختراع كرده بودند و ما بر ايشان چيزى به جز تحصيل رضايت و خشنودىِ خدا را لازم نكرده بوديم.

پس خدا بر ايشان حكم نكرده بود كه حتماً تنها زندگى كنند و رهبانيت اختيار كنند؛ اما شرايط زمان طورى بود كه اگر مى خواستند دينشان را حفظ كنند، جز اين چاره اى نداشتند و مى بايست از جمع آن مردم فاسد و دين گريز، كناره گيرى مى كردند تا در فرصت هاى مناسب، در گوشه و كنار، افرادى را هدايت و اصلاح كنند و زمينه يك حركت دينى و اصلاحى را به وجود آورند. آنان اميد نداشتند كه در آن جامعه فاسد

1ـ مريم/ 48.

2ـ مريم/ 49 و 50.

3ـ حديد/ 27.

بتوانند وظايفشان را به خوبى انجام دهند. از اين رو، در ديرها و صومعه ها مخفيانه به عبادت خدا مى پرداختند و اين، كم كم سنتى شد در ميان پيروان حضرت مسيح(عليه السلام).

پس مى توان گفت كه رهبانيت، در چنان شرايطى، تنها وسيله پرستش خدا و فراهم آوردن خشنودىِ او بوده و در اين صورت نمى توانسته است نامطلوب باشد.

قرآن و جامعه گرايى

اما در جايى كه خشنودىِ خدا در بازگشت به جامعه است، براى هدايت ديگران و معاشرت با آن ها، رهبانيت و ديرنشينى، ارزشى ندارد. و به راستى چگونه ممكن است ترك واجب، سبب تقرب به خدا شود؟

بدون شك، بيش تر كمالات انسان، در سايه اجتماع حاصل مى شود و بدون آن، انسان از چنين كمالاتى محروم خواهد ماند؛ اما اين بدان معنا نيست كه بگوييم: اجتماع داراى ارزش مطلق است؛ چرا كه ارزش زندگىِ اجتماعى، مشروط به هم زيستىِ افراد و گروه هاى خاصى است، براساسى خاص و با انيگزه اى خاص.

در قرآن كريم به همان اندازه كه به محبت كردن مردم به همديگر، اهميت داده شده، به تبرّى از بعضى از انسان ها و دور شدن از آن ها هم اهميت داده شده است و به همان اندازه كه درباره صلح و مسالمت بحث دارد، درباره جنگ و جهاد نيز دارد.

قرآن توصيه مى كند كه براى حفظ يك زندگىِ اجتماعىِ مطلوب، گاهى لازم است از اجتماع بريد:

(قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فى إِبْراهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْقالُوا لِقَوِْمِهمْ إِنّا بُرَاءُ مِنْكُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنابِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَبَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَالْبَغْضاءُ أَبَداً حَتّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ)(1).

حقاً كه ابراهيم و يارانش مقتدا و الگويى نيكو هستند براى شما، هنگامى كه به قوم خود گفتند: ما از شما و آن چه كه مى پرستيد بيزاريم و ميان ما و شما براى هميشه كينه ودشمنى خواهد بود تا آن كه به خداى يگانه ايمان بياوريد.

زندگىِ اجتماعى، از نظر اسلام، هدف نيست و ارزش مطلق ندارد، بلكه وسيله اى است براى تأمين ارزش هاى بالاتر. بنابراين، ارزش آن نسبى است. حتى در عالى ترين

1ـ ممتحنه/ 4.

جامعه ايده آلى كه در زمان ولى عصر(عج) تشكيل مى شود، زندگىِ اجتماعى، خودبه خود، اصالت ندارد، بلكه تشكيل جامعه براى اين است كه زمينه رشد معنوى براى هر فرد، بهتر فراهم شود.

خداوند مى فرمايد:

(وَعَدَاللّهُ الَّذِينَ امَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فى الاَْرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَُيمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِيْنَهُمُ الَّذى ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِى لايُشْرِكُونَ بى شَيْئاً)(1).

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كار شايسته كنند، وعده داده است تا آنان را همانند گذشتگانشان، در زمين جايگزين كند و به ايشان نسبت به دينى كه مورد رضايتشان است، قدرت و مكنت دهد و پس از خوف، در امنيت قرارشان دهد تا مرا بپرستند و به من شرك نورزند.

اين آيه نشان مى دهد كه تشكيل جامعه ايده آل نيز براى آن است كه انسان ها بهتر بتوانند خدا را بپرستند. بنابراين، ارزش گذارى بر زندگىِ اجتماعى، تابع عوامل ديگرى است كه پيداكردن آن ها و تعيين فرمول دقيقش، كارى است دشوار؛ اما در يك تعبير كلى، مى توان گفت كه ارزش جامعه به اندازه اى است كه براى رشد و تكامل فرد، مؤثر باشد و اگر داراى تأثير منفى باشد، طبعاً ارزش منفى خواهد داشت.

خلاصه و جمع بندى

زندگىِ اجتماعى را با همه اهميتى كه دارد و با وجود احكام فراوانى كه اسلام درباره آن صادر نموده است، نمى توان آن را يك ارزش مطلق تلقى كرد، بلكه مطلوبيت آن، تابع شرايطى است كه زندگى فرد را با زندگى ديگران پيوند مى دهد و در وراى همه اين شرايط، بستگى به نيت فرد در مشاركت در زندگىِ اجتماعى دارد.

عوامل روانى، كه زندگىِ فرد را به جامعه پيوند مى دهند، عبارتند از: عامل غريزى، عامل عاطفى و عامل عقلانى. اين عوامل، شخص را وامى دارند تا به جامعه گرايش يابد و زندگى خويش را با زندگىِ ديگران پيوند دهد؛ اما ارزش اخلاقىِ زندگىِ اجتماعى،

1ـ نور/ 55.

بستگى به انتخاب عقلانى دارد. وقتى كه انسان، بر سر دوراهى قرار مى گيرد و انگيزه هاى مختلفى وى را به اين سو و آن سو مى كشانند، اين عقل است كه تعيين مى كند كدام انگيزه، ارزش بيش ترى دارد و بايد به دنبال آن رفت. پس در سايه راهنمايىِ عقل است كه ارزش اخلاقى تعيين مى شود.

در مسائل فردى هم، صرف وجود انگيزه طبيعى، دليل بر ارزش اخلاقى نيست، بلكه با دخالت عقل است كه مى توان ارزش اخلاقىِ هر يك از كارها را مشخص كرد؛ مثلاً شهوت جنسى، يك انگيزه طبيعى است و تعيين ارزش اخلاقىِ آن، بستگى به حكم عقل دارد. عقل هم به تناسب شرايط مختلف، ممكن است به ارزش مثبت يا منفى بودنِ اين ميل، حكم كند. در واقع، ميل هاى طبيعى، ابزارى براى تحقق اهداف عقلانى اند؛ زيرا هدف خلقت، متوقف است بر اين كه نسل انسان باقى بماند و اين ميل، ابزارى است براى تحقق آن هدف. اين از الطاف خداوند است كه در انسان، ابزارهاى طبيعى قرار داده تا او را براى انجام كارهايى در مسير تحقق اهداف ارزشمند، برانگيزد.

بنابراين، هر چند كه در انسان ميل هاى طبيعى و عوامل غريزى و عاطفى براى تشكيل زندگىِ اجتماعى وجود دارد، ولى ارزش اخلاقىِ آن ها به انتخاب عقل وابسته است. عقل مى گويد: رسيدن انسان به مطلوب هاى مادى و معنوى اش در گرو زندگىِ اجتماعى است و اگر فرد بخواهد تنها زندگى كند، براى تأمين مصالح مادى و معنوى اش با دشوارى ها و مشكلاتى رو به رو خواهد شد.

انسان براى رسيدن به كمال نهايى، آفريده شده است كه مقدمات دست يابى به آن، تنها در جامعه فراهم مى شود. پس به حكم عقل، زندگىِ اجتماعى، مطلوب خواهد بود و ضرورت بالقياس پيدا مى كند.

اخلاق اجتماعى ارزشهاى مربوط به رابطه انسان با ديگران

مطالب مشابه :

نرخ دیه اعضای بدن سال91

اخلاق اجتماعى ارزشهاى مربوط به رابطه انسان با ديگران

فلسفه قراردادن شتر برای تعیین نرخ دیه چیست؟

نگاهی به دیه زن و مرد

تعویق اجرای دیه از لحاظ اجرایی، خلاف قانون است