میدان های شهری، گوهر گم شده شهرهای ایران

میدانهای شهری از دیرباز یکی از اجزای اصلی فرهنگی و اجتماعی شهرها و از ارکان اساسی شکلگیری و تکامل شهرهای ایران بودهاند. شهرهاي با سابقه تاريخي، داراي ميدان‌هاي معروفي هستند كه جزئي از خاطرات مردم و هويت تاريخي اين شهرها به شمار مي‌روند. ميدان ارگ، سبزه میدان، میدان مشق و میدان توپخانه در تهران، میدان نقش جهان، میدان عتیق یا کهنه اصفهان، میدان گنجعلیخان کرمان، میدان امیر چخماق و میدان شاه طهماسب یزد و بسیاری دیگر، همگی نشان از اهمیت این فضای شهری در گذشته داشته است. ساختار و طراحی میدان‌ها بگونهای بود که احساس آرامشی را برای بیننده به ارمغان میآورد. این احساس آرامش با استفاده از ابزار مختلفی ایجاد میشد؛ به‌عنوان نمونه آب و نور در طراحی معماری ایران از گذشته بسیار دور جایگاه خاصی را به‌خود اختصاص داده است که در ایجاد یک آرامش روحی و روانی در میادین شهری از آن بهره برده میشد. ایجاد فضای سبز، مکانیابی مناسب بازار، اماکنی با استفاده عمومی، فضاهای ورزشی، اماکن مذهبی و همچنین فضاهای تفریحی همه و همه ابزارهایی بودند برای ایجاد یک میدان شهری پویا. ارتباطدرون و برون میدان، ایجاد جذابیت و انگیزه برای حضور مردم، سهولت تردد ترافیک عبوری و پیاده، طراحی انعطافپذیر، مدیریت صحیح و ایجاد تصویر ذهنی و هویت، اصولی بودند که در طراحی میدانهای شهر بزرگ مدنظر قرار میگرفتند. با نگاهی گذرا به سیر تحول میدان در ایران، به سابقه تاریخی این فضای شهری در ایران پی میبریم. میدان از دوره سلجوقیان به بعد شروع به تثبیت خود کرد و در دوره صفویه به مفاهیم عمیق و کارآمدی در معماری و شهرسازی رسیده و در دوران قاجار به نهایت نقش خود دست یافته است، اما رفته رفته نقش میبازد تا جایی که از سالهای میانی دوره پهلوی، هویت خود را از دست داده و در دو دهه اخیر نیز در بلاتکلیفی مطلق به سر میبرد. درکی که اکنون از میدان وجود دارد همانی است که در ذهن همگان و به طور یکسان، از تقاطع چند خیابان که فضایی در میانه آن برای تفکیک حرکت سواره پدید آمده و با ترکیبی از پوشش گیاهی، آب نما و فواره شکل میگیرد و هیچ ارتباط معقولی با انسان، حرکت انسانی و حضور معنیدار انسان برقرار نمیسازد. میدان بدون حضور موثر و امن انسان و به منظوری معین، معنی خارجی ندارد و حضور انسان در این فضای میانی تقاطعها، نه دارای معنی است، نه موثر است و نه امن؛ و این در حالی است که وقتی به کاربرد میدانهای ایرانی در طول تاریخ توجه میکنیم، متوجه میشویم آنچه در میدان ایرانی اهمیت داشته، کاربرد اجتماعی- اقتصادی آن است که به‌مراتب بیشتر از کاربرد دسترسی بوده است. حال آنکه فضاهایی که هماکنون با عنوان میدان از آنها یاد میشود تنها کاربرد دسترسی را در نظر گرفته و مجالی را برای فعالیتهای اجتماعی- اقتصادی باقی نگذاشتهاند.

یکی از اصول ساخت میدانها، توجه به شهر و هویت شهرها بوده و هست. یک میدان باید درخور هویت یک شهر ساخته شود در غیر این صورت نمیتواند نقشی را که در شهر از او انتظار میرود، ایفا کند. حال آنکه با تمامی این صحبتها امروزه نه تنها هویت شهرها حتی در ساخت بناهای ساختمانی درنظر گرفته نمیشود؛ بلکه دیگر تلاشی برای ساخت و حتی احیای فضاهای عمومی شهری موجود صورت نمیگیرد. به همین دلیل است که امروزه دیگر نمیتوانیم زندگی مشترک مردم را در شهرهای خود مشاهده کنیم؛ زندگی مشترکی که مفهوم واحدی را میسازد و این مفهوم، همان مفهوم واقعی شهر و اصالت و موجودیت شهر است؛ چراکه این مفهوم وابسته به میدانها و در مجموع، فضاهای عمومی شهری است. شاهد این مسئله را میتوان در بسیاری از میدانهای شهری ایران دید: ساخت و ساز مرتفع در ضلع جنوب غربي ميدان فردوسي تهران كه نام شاعر حماسه‌سراي بزرگ ايران و جهان بر آن نهاده شده است، مجسمه او را كه نماد فرهنگي و ملي ايرانيان در پايتخت كشور است به گونه‌اي تحقير‌آميز تحت‌الشعاع قرار داده و با خودنمايي در هر چه محقر جلوه دادن فضاي ميدان، تناسب نسبي بناهاي اطراف را نيز بر هم زده و خود را پيش از مجسمه و اجزاي ديگر ميدان بر بيننده تحميل كند. ساخت برج جهاننمای اصفهان در نزدیکی میدان نقش جهان که اگر عکسالعمل به موقع و برخورد شدید میراث فرهنگی و یونسکو نبود، چه بسا باعث خروج این میدان از فهرست یونسکو میشد. تبدیل میدان توپخانه تهران از یک میدان شهری به یک گره ترافیکی و پایانه مسافربری داخل شهری، تخریب میدان شاه طهماسب یزد، خیابانکشی از میان میدان حسینی اردکان، تخریب میدان عتیق (کهنه) اصفهان و کوتاهی چندساله در مرمت آن، تخریب میدان امیرچخماق یزد، بیتوجهی به میدانهای محلی شهرها (مراکز محلات) مانند میدان شهشهان و جلفای اصفهان و ... همه و همه اشتباهاتی هستند که برای رفع آنها باید بهای بسیار سنگینی را پرداخت؛ بهایی سنگینتر از آنچه مدیران شهری به ظاهر با این تخریبها به دست آوردهاند.

با این توصیفات، سوالي كه ذهن انسان را به خود مشغول میسازد اين است كه چه افراد یا سازمانهایی مسئول چنين اشتباهاتی در منظر شهرها هستند و تا چه زماني اين اشتباهات در شهرهاي ايران تكرار خواهد شد؟ آيا مديران شهري به زيبايي شهر و حفظ هويت آن توجهي دارند؟ آيا حضور سرسام‌آور اتومبيل در شهرهای ایران و عموماً در بافت‌ مركزي شهرها و آلودگي ناشي از آن زنگ خطري براي جلوگيري از تراكم –به خصوص در شهرهای بزرگ- نيست؟چه كساني بايد پاسخگوي ناهنجاري‌هايی باشند كه در اثر تكرار اشتباهات پيش آمده است؟ آيا آنقدر كه برخي مديران شهري به کسب درآمد از راه اعطای حق ساخت و ساز به بلندمرتبه سازان، فروش تراکم و ... مي‌انديشند، به فكر روح و روان و سلامتي شهروندان هستند؟ تا چه زمانی بي‌تفاوتي نسبت به ارزش‌هاي شهری، تاريخي و هنري ادامه خواهد يافت؟ ایران بايد نمادي از الگوهاي فرهنگي-اسلامي و معماری ناب در جهان باشد، آيا با بي‌اعتنايي به روند كنوني تخريب ساختارهاي تاريخي، مي‌توان به اين مهم دست يافت؟

سید حجت موسوی

میدان های شهری، گوهر گم شده شهرهای ایران

مطالب مشابه :

مقالات داخلی: طراحی میدان های شهری

نگاهی به چند میدان شهری

طراحی فضای پیرامون میدان های شهری تاریخی با رویکرد ارتقاء حس مکان

میدان های شهری، گوهر گم شده شهرهای ایران

مقاله كتيا catia

گره ، میدان ، فلکه

طراحی خیابان

میدان نقش جهان