تهیه کمپوست

همانطورکه می دانید چرخه تولید قارچ در ایران با بیشتر کشورهای پیشرفته یکسان است. آنچه که بیشترین تفاوت را ایجاد کرده است، موضوع تهیه کمپوست می باشد. در بیشتر کشورهای پیشرفته کمپوست در مراکز مخصوصی تهیه شده و سپس بدست پرورش دهندگان قارچ می رسد، درحالیکه در ایران کمپوست توسط خود پرورش دهندگان قارچ تهیه می شود.
همانطور که می دانید قارچ خوراکی تکمه ای سفید یک قارچ گند رو است و لذا بایستی از کربوهیدراتها، پروتئینها و املاح معدنی موجود در بقایای موجودات مرده که به شکل قابل جذب برای این قارچ درآمده اند، مواد آلی مورد نیاز خود را جذب کند. اما بایستی به این نکته توجه داشت که قارچ تکمه ای سفید، یک تجزیه کننده ثانویه محسوب می شود. یعنی قبل از اینکه میسلیوم این قارچ بتواند در ماده زمینه ای خام (مثلاً کاه و کلش گندم) رشد کند، باید باکتریها و قارچهای دیگر این مواد خام را به مواد قابل جذب تبدیل نمایند. این همان فرآیندی است که اصطلاحاً کمپوست سازی (Composting) نامیده می شود. کمپوست بایستی طوری تهیه شود که انتخابی و اختصاصی این قارچ بوده و موجودات زنده رقابت کننده با قارچ تکمه ای نتوانند در آن رشد کنند. در طی فرآیند کمپوست سازی، بتدریج عناصر غذایی مطلوب برای میکروارگانیزم های رقیبب، کاهش می یابد در حالیکه عناصر غذایی مطلوب برای تکمه ای بتدریج افزایش می یابد.
ابتدا از کود اسب به عنوان کمپوست استفاده می کردند. به تدریج با تغییر وسایط نقلیه و کم رنگ شدن نقش اسبها، کود اسبی کنار گذاشته شد و منابع جدیدی برای تهیه کمپوست مورد نظر قرار گرفت. کمپوست بایستی با یک فرمول موثر و اقتصادی تهیه شود. هدف اصلی از بکار بردن یک فرمول بندی مناسب، رسیدن به یک تعادل بین میزان کربن و نیتروژن در بستر کشت می باشد. با فرمول بندی مناسب علاوه بر تنظیم نسبت کربن به نیتروژن، نیاز قارچ به سایر عناصر غذایی ماکرو و میکرو نیز تأمین می شود. در ذیل برخی از فرمولهای رایج در تهیه بستر کشت برای قارچ خوراکی تکمه ای سفید آورده شده اند. بایستی توجه داشت که هر کشوری بنابر امکانات بالقوه و شرایط اقلیمی خود از فرمولی استفاده می کند که هم بیشترین تأثیر را بر رشد قارچ داشته باشد و هم از نظر اقتصادی باصرفه باشد.

۱)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کود اسبی ۱۰۰۰
کاه و کلش گندم ۳۵۰
اوره ۴۰-۳۰
سولفات کلسیم هیدراته ۳
۲)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کاه و کلش گندم و برنج ۳۰۰
نیترات آمونیوم- کلسیم ۹
اوره ۳
سوپر فسفات ۳
پتاس ۳
سبوس گندم ۱۵
ملاس چغندر قند ۵
سولفات کلسیم هیدراته ۳۰

۳)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کاه و کلش گندم ۳۰۰
کود مرغی ۱۲۳
سبوس گندم ۱۵
اوره ۵/۵
سولفات کلسیم هیدراته ۲۰
۴)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کاه و کلش گندم ۳۰۰
ملاس چغندر قند ۱۲
اوره ۵/۴
پتاس ۲
پودر پنبه دانه ۵
سولفات کلسیم هیدراته ۱۵
۵)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کود اسیی ۱۰۰۰
کاه و کلش گندم ۳۵۰
اوره ۴۰-۳۰
سولفات کلسیم هیدراته ۳
۶)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کاه و کلش گندم ۱۰۰۰
کود مرغی ۴۰۰
دانه جو تقطیر شده ۷۲
اوره ۵/۱۴
سولفات کلسیم هیراته ۳۰

۷)
ماده مقدار (برحسب کیلوگرم)
کاه و کلش برنج ۱۵۰
سبوس برنج ۵۰
ساقه ذرت ۱۵۰
پودر پنبه دانه ۵
سولفات آمونیوم ۹
سولفات کلسیم هیدراته ۱۲
سوپر فسفات ۹
کربنات کلسیم ۱۵
اوره ۴
۸ ) (فرمولی که به نظر می رسد بیشترین کارایی را در واحدهای پرورش قارچ ایران داشته باشد)
ماده مقدار (برحسب درصد وزنی)
مخلوط ۱۰۰
کاه و کلش گندم ۶۸
کود مرغی ۳۰
ملاس چغندر قند ۱
اوره ۱

برای تهیه عملی یک بستر کشت مناسب، می توان به یکی از سه روش زیر اقدام کرد:

روش طولانی مدت تهیه بستر کشت:
روش طولانی مدت تهیه بستر کشت، سنتی ترین و معمول ترین روشی است که تقریباً در تمامی کشورها به طور یکسانی انجام می گردد. در ایران نیز از این روش به طور گسترده ای استفاده می شود. این روش در مجموع ۳۵ روز به طول می انجامد که شامل دو مرحله اصلی است. مرحله ۱ معمولاً ۲۱ روز و مرحله ۲ معمولاً ۱۴ روز زمان می برد .

مرحله ۱:
روز صفرم: در این روز، ابتدا ماده زمینه ای اولیه (مثلاً کاه و کلش گندم) را آنچنان خیس می کنیم که دیگر آب جذب نکند و در ضمن برای پوسیدن آماده شود.
روز اول: در این روز، اجزای مخلوط (نظیر کود مرغی، ملاس چغندر قند و غیره) را با نسبت های مناسب با هم مخلوط کرده و یک توده درست می کنیم. این امر فقط برای مخلوط شدن اجزاء و شروع فرآیندهای شیمیایی تخمیر است. بهتر است که در این روز با آب پاشی مجدد نقاطی از توده را که خشک هستند، خیس کرد. این امر به ویژه برای کود مرغی که معمولاً خشک است ضروری است. این روز، روز اول تقویم مرحله ۱ کمپوست سازی می باشد.
روز سوم: توده مزبور را به هم زده و بعد از مخلوط کردن مناسب اجزاء، قالب زنی انجام می دهیم. قالب زنی باید طوری انجام شود که به هدف خود یعنی فراهم کردن گرمای مناسب جهت شروع وتحریک و تشدید فعالیتهای تخمیر میکروبی دست یابد. بنابراین ابعاد قالب مهم است. عرض یک قالب باید در شرایط آب و هوایی گرم کمتر و در شرایط آب و هوایی سرد بیشتر باشد. اما معمولاً عرض یک قالب را در حدود یک متر تا دو متر و ارتفاع آن را ۲/۱ تا ۵/۱ متر در نظر می گیرند. در انتخاب طول قالب محدودیتی وجود ندارد.
روز هشتم: دومین مرحله هم زنی و قالب زنی بایستی صورت پذیرد. معمولاً در این روز با افزایش تصاعدی و محسوس درجه حرارت و شروع استشمام بوی آمونیاک مواجه می شویم. درجه حرارت در قسمتهای مرکزی توده به C60 می رسد. در این روز شاید متوجه شویم که ارتفاع قالب نسبت به قبل کاهش یافته است (به دلیل فعل و انفعالات شیمیایی و تبخیر آب). رنگ توده بطور محسوسی به سمت قهوه ای تیره پیش می رود. در این روز لازم است در هنگامیکه قالب را به هم می زنیم، در نقاطی که لزجی و به هم چسبیدگی کاه وکلش دیده می شود، از مقداری سولفات کلسیم هیدراته یا همان گچ مرده استفاده شود
روز سیزدهم: در این روز سومین مرحله به هم زنی و قالب زنی انجام می شود. در این روز شاید متوجه شویم که درجه حرارت قسمتهای مرکزی توده بهC 80 یا حتی بیشتر رسیده است. رنگ توده بطور محسوسی قهوه ای تیره شده است. بوی آمونیاک به راحتی استشمام می شود و ارتفاع قالب نسبت به قبل باز هم کمتر شده است. در این روز باز هم میتوان از گچ مرده برای رفع لزجی و به هم چسبندگی کاه وکلش استفاده کرد.
روز نوزدهم: در این روز چهارمین و آخرین مرحله به هم زنی و قالب زنی انجام می گردد. در این روز، درجه حرارت در قسمت مرکزی توده به C 75-65 کاهش پیدا کرده است. رنگ توده قهوه ای تیره است. ارتفاع قالب بطور محسوسی کمتر شده است. بوی آمونیاک شدید است.
روز بیست ویکم: در این روز احتمالاً متوجه می شویم که درجه حرارت قسمتهای مرکزی توده به C55 -50 کاهش پیدا کرده است. ارتفاع قالب به کمترین حد خود رسیده است. بوی آمونیاک همچنان (اما نه به شدت قبل) استشمام می شود. رنگ توده کاملا قهوه ای تیره است. هنگامیکه مقداری از مخلوط را با دست متراکم می کنیم، اندکی آب از آن خارج می شود. در این روز دیگر قالب زنی انجام نمی شود.
در صورتی که فرمول بندی کمپوست مناسب بوده و فرآوری آن نیز با دقت انجام شده باشد، مشخصات کمپوست تهیه شده بایستی به قرار زیر باشد:
 بوی آمونیاک ندهد.
 شرایط هوازی مناسبی داشته باشد.
 لزج نباشد.
 زهکش خوبی داشته باشد.
 اسیدیته آن در حد ۵/۷ باشد.
 نرم و قابل انعطاف باشد .
 وقتی که به هم فشرده می شود و سپس باز می گردد، بتواند شکل خود را حفظ کند.
 محتوای رطوبتی آن درحد ۶۷ درصد باشد.
 محتوای نیتروژن آن حدود ۲ تا ۳/۲درصد باشد.
 نسبت کربن به نیتروژن در آن ۱۷ به ۱ باشد.

مرحله ۲:
الف) پاستوریزاسیون:
پس از تهیه کمپوست در مرحله ۱ کمپوستینگ، بایستی جهت از بین بردن آلودگیهای عمده، آن را به اتاق پاستوریزاسیون منتقل نمود. در این اتاق با استفاده از گرما و بخار اقدام به از بین بردن آفات و بیماریها می کنیم. درجه حرارت اتاق را با استفاده از بخار داغ به C 60 می رسانیم و کمپوست را به مدت حداقل ۶ ساعت در این درجه حرارت نگه می داریم. در داخل اتاق بایستی هوای گرم جابه جا شود تا گرما به همه قسمتهای کمپوست به طور یکنواخت برسد. در این مرحله، موجودات زنده ای مانند نماتدها، مگس ها، بیدها و پاتوژن های قارچی کشته می شوند. اگر درجه حرارت از C60 بالاتر رود، باکتری های مسوول تولید آمونیاک فعال می شوند. طول مدت پاستوریزاسیون معمولاً ۵ روز می باشد.

ب) آمونیاک زدایی (یا اصطلاحاً شیرین کردن کمپوست):
در این مرحله بایستی آمونیاک اضافی در کمپوست به طور کامل حذف گردد. لذا درجه حرارت بایستی به تدریج کم شده و هوای تازه به داخل اتاق وارد شود. مثلاً می توان از C60 در هر روز ۵ درجه سانتی گراد کم کرد و همزمان با استفاده از تهویه های قوی، هوای تازه را به داخل اتاق پاستوریزاسیون وارد نمود. در طی این روند، باقیمانده آمونیاک از کمپوست حذف می گردد. در کل سطح آمونیاک در هنگام مایه زنی باید کمتر از ۱۰ پی پی ام باشد. طول مدت شیرین سازی کمپوست معمولاً ۹ روز می باشد.
روش کوتاه مدت تهیه بستر کشت:
این روش در سال ۱۹۵۰ ابداع شد. در این روش، مدت تهیه بستر کشت به ۲۰ روز کاهش می یابد. در این روش مرحله اول که شامل مخلوط کردن اجزاء و هوادهی آنها است در مدت ۱۴-۷ روز انجام می شود. سپس کمپوست به یک اتاق رشد منتقل می شود. در آنجا با استفاده از بخار به مدت ۱۰-۷ روز تخمیر کنترل می شود. در حقیقت مرحله اول یک فرآیند شیمیایی است که باعث شروع تخمیر و آغاز تغییرات شیمیایی اجزاء بستر کشت می شود. مرحله دوم یک فرآیند بیولوژیکی است که در طی آن تخمیر ادامه می یابد. در این مرحله جمعیت برای میکروبی مضر قارچ خوراکی حذف می شود.
روشهای جدید تهیه بستر کشت:
بعد از ابداع روش کوتاه مدت، روشهای جدیدی با ویژگیهای متفاوت برای فرآوری بستر کشت ابداع شده است. در یکی از این روش ها، تخمیر در شرایط کنترل شده انجام می شود. بعد از مرحله اول که بطور متوسط حدود ۱۰ روز طول می کشد، مخلوط در شرایط کنترل شده در درجه حرارتC 60 قرار می گیرد. سپس روزی ۲ درجه از حرارت اتاق کمپوست کاسته می شود تا به C 44 برسد. در این درجه حرارت می توان کمپوست را برای چند روز نگهداری کرد. در این روش با استفاده از تهویه ای که صورت می گیرد، کمپوست علاوه بر پاستوریزه شدن، از آمونیاک نیز عاری می شود.
در بیشتر کشورهای پیشرفته، مراکز مخصوصی وجود دارند که کمپوست مورد نیاز واحدهای پرورش قارچ را تهیه می کنند. این کار علاوه بر صرفه جویی در زمان با عث می شود که واحدهای پرورش قارچ از دغدغه تهیه کمپوست (که فرآیندی پیچیده و مشکل است) رها شده و با فکری آسوده تر به قسمتهای دیگر فرآوری تولید قارچ پرداخته و آنها را توسعه دهند.

تهیه کمپوست

مطالب مشابه :

حداقل سرمایه و فضا برای پرورش قارج دکمه ای

پرورش قارچ صدفی

تهیه کمپوست

نکاتی در مورد پرورش قارچ دکمه ای:

طرز تهیه مخمر قارچ کومبوجا

آفات و بيماري هاي قارچ هاي دکمه اي