نقد و بررسی کوتاهی در دیوان کبیر شمس2

غزلیات شمس:

دومین اثر بزرگ مولانا( دیوان کبیر) مشهور به دیوان غزلیات شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی است. در بیشتر غزلها تخلص شاعر خاموش، خمش یا چیزی است که حاکی از این معنا باشد ،اما غالباً نام شمس،شمس تبریز، شمسی الحق تبریزی و بعضی هم نام صلاح الدین در پایان غزل ها آمده است. غزلیات مولانا نخستین بار به سال 1885 در شهر لکنهو هندوستان انتشار یافت و شامل 50000 بیت بوده. چاپ مستند این دیوان به مقابله و تصحیح فاضلانه مرحوم فروزانفر از سال 1345-1337 ه ش به استناد به موثق ترین نسخ دیوان کبیر انجام گرفته و شمار ابیات تمام غزلها ی بلند و متعارف به پارسی و عربی و ملمعات غیر از رباعیات به 363603 بیت رسیده است.

ویژگی های سبکی غزلیات شمس:

هر شعر بایستی از جنبه های مختلف مورد بررسی قرارگیرد،به قول شفیعی کدکنی:«اگر شعر را گره خوردگی عاطفی و تخيل که در زبانی آهنگین شکل گرفته باشد،تعریف کنیم،عناصر سازنده آن عبارت خواهد بود از: زبان،تخیل،موسیقی، عاطفه و شکل»

الف:حوزه زبان در غزلیات شمس:

با توجه به ویژگی های شعری شاعران این دوره،از کاربرد نحوی کهن کاسته شده و مجموع زبان شکل تازه تری یافته است. اما میزان این کاربرد در شعر همه شاعران این دوره یکسان نیست. زبان شعری مولوی شاعر این دوره با معاصرانش تا حدودی فرق دارد،زیرا در شعر او آثار کهنگی و تاثیرات گویشی بیشتر دیده می شود و آن ناشی از خراسانی بودن وی است. مولوی در زمانی ظهور می کند که اوج تمایلات عرفانی است و پس از وی سیر نزولی داشته. او در شعر به ویژه عرفانی بر قله رفیع ایستاده است،قله ای که صخره های عظیم آن سنایی و عطارند و او خود می گوید:

عطار روح بود سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار آمده ایم

هرچند که مولانا از سنایی و عطار به احترام یاد می کند،اما با آنها متفاوت است . زیرا در آثار مولوی ویژگی هایی وجود دارد که تازگی های سبکی و زبان او را با دیگران متمایز می کند. به خصوص در دیوان شمس. مثلاً اصطلاحات صوفیانه که در شعر سنایی و عطار به کار رفته در شعر مولوی نماد و جلوه ی دیگری مییابند و بیشتر جنبه ی ذوقی به خود می گیرند.

تنوع در مضامین غزلهای مولوی بسیار چشم گیر است و این بیانگر آن است که موضوع در شعر او محدود نیست و هر چیزی می تواند در ذهن او به شاهکاری عظیم بدل شود. به قول پروفسور آن ماری شیمل: «هر چیزی از پیاز پوسیده گرفته تا زیبایی درخشان قرص ماه از سرگین الاغ گرفته تا نسیم جانبخش بهاری برای مولوی قابلیت تشبیه و استعاره پیدا می کند و شگفت آن که حتی تعبیرات نازیبا و ناهنجار مانع لذت بردن آدمی از شعر او نمی شود. به حقیقت می توان گفت که جلال‌الدین استعداد دگرگون کردن هر چیزی را که به دستش می‌آمد، داشت. در پرتو نور شمس بارقه الهی را در همه چیز مشاهده کرد. شعر او هم بشری است و هم مشحون از زندگی روحانی و واسطه ایست که ما را از وجود مجازی به وجود حقیقی می کشاند»

یکی دیگر از ویژگی های دیوان شمس گستردگی واژگان درمیان مجموعه های شعر زبان فارسی به خصوص در میان غزل سرایان بی نظیر است. برخلاف بسیاری از شاعران گذشته،مولانا کوشید که زبان را به خدمت انديشه هايش در آورد. به قول دکتر زرین کوب:« مولوی در غزلیات قصد شاعری ندارد،نه سعدی است که سحر کلام خود را درک کند و به آن بنازد و نه حافظ که شعر خود را دایم زیب و پیرایه دهد،درغزل وی آهنگ و نوای خاصی است،حالی دارد که هم خود را فراموش می کند و هم شعر خود را. آنچنان آشوبی که یک مدرس فقیه مفتی را به عاشقی شوریده و بی بند و بار بدل کرده است. از وادی بیخودی های روح می جوشد و مثل سیل پیش می آید و همه چیز را با خود می برد. هر چه در دل دارد از عشق، حکمت،معرفت همه را بیرون می ریزد وبه همین دلیل غزل او غزلی بی مثل و مانند ،ژرف گیرا، گرم و آکنده از جوش و تپش. در غزل او تنها عشق،عشق جسمانی یا روحانی نیست، همه چیز است، ته مانده ی وجود شاعر و رسوب خودی های اوست که در آن هم ذوق شاعری و هم فکر دانشوری است به همین دلیل در غزلهای او موج وارفته ایی از حکمت و معرفت و حتی تمثیل و حکایت جلوه می‌کند».

غزلیات مولانا غالباً در مجالس سماع و در حال شور و نشاط سروده شده است .«ذهن او بی تابانه می خواهد شعر را به شمس تبریزی نزدیک کند»

نگاه مولوی و در نتیجه استعارات و تشبیهات او معمولاً جدید است. اوزان غزلیات متنوع است و هیچ شاعری از حیث تعد اوزان عروضی با مولوی برابری نمی کند، بلکه به او نزدیک هم نمی شود. دکتر فرزاد می گوید:« مولوی 48 وزن مختلف در اشعار خود به کار برده است ، و این ثابت می کند که تنوع اوزان در دیوان مولوی در حقیقت حیرت آور است.»

شعر مولانا ویژگیهای خاص خود را دارد به قول شمیسا مختصات مهم شعری او عبارتست از: «موسیقی قوی شعر،خاصیت مهم شعری و باور داشت و تاثیر گذار بودن،نشاط و غم ستیزی،وفور تلمیح و زبان سمبلیک که ژرف ساخت حماسی دارد و می توان بدان عرفان حماسی گفت».

مولوی روحی مغرور ومناع دارد،به دنبال ناممکن هاست که می توان اندیشه منیع و عقاب سان او را در غزلی با این مطلع یافت:

بنمای رخ که باغ گلستانم آرزوست بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

( کلیات شمس1/4626 )

با توجه به ویژگی های شعر مولانا، حال به بررسی آن ویژگی ها در شعر وی می پردازیم. همانطور که ذکر شد کهنگی زبان و فراوانی گویشی یکی از ویژگی های زبان شعری مولاناست . واژگانی مثل: گُوَد(گوید) استاره، دستک،ادبیران،فعل امر آ به جای بیا و در غزل 147 تمام فعلهاي كه به عنوان قافيه قرار گرفته اند اشاره کرد . زان سوی هست و عدم چون خاص خاص خسروی همچوادبیران چه در هستی خزیدستي دلا

(غزل 147)

دوش من پیغام کردم سوی تو استاره را گفتمش: خدمت رسان از من تو آن مه پاره را

( غزل 143)

باز جانی شسته ایی بر ساعد خسروبه ناز پای بندت باویست ارچه پریدستی دلا (غزل 147)

جان سودا نعره زن، ها،این بتان سیـــم بر دل گوداحسنت,عیش خوب بی پایان ما ( غزل 148)

چون تو آیی جزو جزوم دستک می زنند چون تو رفتی جمله افتادند در افغان چرا؟

(غزل 141)

تا چند تو پس روی؟به پیــش آ در کفــر مرو،به ســــوی کیش آ (غزل 120)

از دیگر ویژگی های شعر مولانا وفور کلمات و ترکیبات تازه است،و بسیاری از این ترکیبات بر ساخته فکر خلاق اوست يعنی هر جا اندیشه ای جدید داشته یا از چیزی یا امری برداشت تازه ای کرده و واژه‌ی مناسب آن نیافته،برای آن ترکیبی تازه ساخته است. مانند:( پر نطق جعفری ،گوش کشان،دشمن دار،شکرفروش شکرین و....)

آمده ام که تا با خود گوش کشان کشانمت بی دل و بی خودت کنم،دردل وجان نشانمت (کلیات1/3497)

خمش کردم که پایم گل فرو رفت تو بگشا پـــرنطق جعفری را

(غزل 102)

در زبان مولوی ترکیبات و لغات و عناصر عربی فراوان است. کاربرد بسیاری از این کلمات تحت تاثیر قرآن و احادیث نبوی و تمثیلات عربی وغیره است،گاهی پاره ای از ابیات عربی را به عنوان مصراعی در شعر خویش قرارداده و با وزن شعر خود تطبیق می دهد و یا گاهی عبارات عربی را به شکل آرایه های ادبی در شعرش به کار می برد.مثلاً در این بیت ها مصراع دوم هم با وزن شعر هماهنگی دارند و هم صنعت ملمع دارند.

جواب آن غزل که گفت شاعر بَقائي شَا ء لَيسَ هُم اِرتِحالا ( غزل 103)

از آن خرما که مریم را ندا داد کُلی وَ اَشرِبی وَ قَری عَلَینا ( غزل 106)

يا در این بیتها صنعت تلمیح وجود دارد.

بــر آرآواز رُدُّ و ها عَلَــــیَّ منور کن سرای ششدری را ( غزل 102)

در زبان مولوی واژه های ترکی،نمود خاصی دارند:مانند:(قازغان،تمغاج،بغراقان،تتماج و ...)

جان خوردی،تن چو قازغانی برآتش نه تو قازغــان را

(غزل 126)

بلمه تا نگیری ریش کوسه در نبرد هندوی ترکی میاموز آن ملک تمغاج را

(غزل 133)

ای که میرخان بغراقان شدی برچنین خانی چه چینی خرده تتماج را

ادامه دارد. . .

نوشته شده توسط:بیگلری

کپی بدون ذکر منبع غیر مجاز می باشد و شرعاً و عرفاً حرام است.

نقد و بررسی کوتاهی در دیوان کبیر شمس2

مطالب مشابه :

هنجار شکنی وزنی در غزلیات مولانا

گلچین غزلیات مولانا جلالدین محمد بلخی (قسمت 61)

گلچین زیباترین غزلیات مولوی -قسمت53(غزلهای 1809-1821 )

دانلود رایگان غزلیات مولانا جلالدین محمد بلخی به صورت pdf و خط نستعلیق (32جلد)

گلجین زیباترین غزلیات مولانا (بخش 58)

نقد و بررسی کوتاهی در دیوان کبیر شمس2

گلچین زیباترین غزلیات مولوی -قسمت51 (غزلهای1789-1798 )

گلچین غزلیات مولوی -قسمت 54 (غزلهای 1823-1832)

گنجینه غزل فارسی-غزلیات مولانا -قسمت 27 (غزلهای 767-805)