تاریخچه معماری اسلامی

تاریخچه معماری اسلامی در معماری اسلامی پس از اجرای استخوان‌بندی بنا توجه اصلی به تزیین و پرداخت رویه بنا معطوف می‌شد و همین جنبه است که به جلوه‌های گوناگون معماری اسلامی در سرزمین‌های مختلف وحدت می‌بخشد

هجرت حضرت محمد (ص) از مکه به مدینه مبدأ تاریخ مسلمانان قرار گرفت، و آن مطابق بوده است با سال 622 بعد از میلاد مسیح، پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) در سال 11 هجری، خلفای راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان و حضرت علی (ع) به جانشینی رسول اکرم (ص) در مرکز مدینه رهبری امت مسلمان را به دست گرفتند. حضرت علی (ع) با قبول خلافت در سال 36 هجری کوفه را پایتخت خود قرار داد.

پس از رحلت رسول اکرم (ص) با پیروزی‌های پیاپی جهادگران مسلمان، در مدتی کوتاه، اسلام اسپانیا و شمال آفریقا و مصر و سوریه و بین‌النهرین و ایران تا هندوستان و چین و برخی دیگر از نواحی خاور دور را به زیر حکومت وحدت بخش خود درآورد.

قوم عرب که در قرن هفتم میلادی با ایمان توحیدی خود دولت پهناور اسلامی را بنیان نهادند، به طور عموم چادرنشین و بیابانگرد بودند، و به جز در پاره‌ای مراکز تمدن که از اواخر هزاره دوم قبل از میلاد به بعد در دولت‌های شمالی چون تدمرونبطی و غسانی، و نیز دولت‌های جنوبی شبه جزیره چون سبا و قتبان و حضرموت تکوین یافت و صاحب تمدن و هنری قابل مقایسه با تمدن‌های بین‌النهرین شد، آن‌ها سابقه و سبکی در معماری و دیگر هنرهای اصلی نداشتند؛ بلکه هنرشان منحصر می‌شد به نساجی و بوریابافی و ساختن بت‌های قبیله‌ای در هیئت‌ جانور مورد پرستش هر قبیله چون سوسمار، گاو، لاک‌پشت و مانند آن با چوب و سنگ و گاهی طلا و نقره و پاره‌ای هنرهای دستی با نقوش تزئینی و به دور از اشکال طبیعی موجودات. در آغاز تکوینی جامعه اسلامی، نمازخانه عبارت بود از محوطه ساده‌ای محصور در دیواره‌هایی از بافته بوریا؛ و اما از نخستین نمازخانه‌های عادی ساخته شده با مصالح معمول در آن دوران کوچکترین اثری بر جای نمانده است. لیکن چندان مدتی از رواج اسلام نگذشت که تزیینات گوناگون اسلامی به وجود آمدند و به طرزی نسبتاً ثابت در هر اقلیم و دیاری از آن عالم گسترده که ایمان وحدت‌بخش اسلام را پبذیرفته بودند، به رویش خود ادامه دادند.

در دوره خلافت امویان لزوم انجام نماز جماعت، ساختن نیایشگاهی عمومی یا مسجد، را ایجاب کرد. بنای مسجد که در اساس بر نقشه‌ای مستطیل شکل استوار می‌شد مشتمل بود بر حیاطی وسیع با حوض آبی در میان آن، و از چهار طرف محدود به طاقنماها و ایوان‌های جانبی، و در انتهای جنوبی حیاط، نمازخانه یا شبستان مسجد که به محراب فرو نشسته در بدنه رو به قبله شبستان منتهی می‌شد. سقف و بام مسجد در آن مرحله معماری تخت بود، و از بدنه آن یک یا چند مناره به سوی آسمان افراشته می‌شد، مانند آنچه در مسجد جامع دمشق که نخستین نمونه معماری اسلامی پس از قبه‌الصخره بیت‌المقدس است. در ضمن در این بنا نفوذ معماری و تأثیر موزاییک‌کاران بیزانس مشهود است.

معماری شهری امویان با بررسی آثار باقی‌مانده از کاخ‌های ییلاقی قصرالحیر و قصیرعمره شناسایی شده است، که در برخی از آن‌ها نقاشی‌های دیواری با انگاره‌های تزیینی‌شان نمایانگر میراث‌های هنر یونانی و ساسانی است که به امویان رسیده بود. از آنجا که هنر اسلامی بازسازی صورت جانداران را ممنوع کرده بود، طراحان مسلمان به ایجاد تزییناتی پرداختند که عنصر اصلیشان خطوط هندسی و نقوش انتزاعی بود، و دیری نگذشت که در هر سرزمین سبک معماری و زینت‌کاری خاص آن محل چون ایرانی، شامی، بیزانسی و قبطی به وجود آمد.

در معماری اسلامی پس از اجرای استخوان‌بندی بنا توجه اصلی به تزیین و پرداخت رویه بنا معطوف می‌شد و همین جنبه است که به جلوه‌های گوناگون معماری اسلامی در سرزمین‌های مختلف وحدت می‌بخشد. بناهای مهمی که در قرن اول هجری ساخته شد عبارتند از: مسجد قیروان در تونس، مسجد عمر در قاهره و قبه‌الصخره در بیت‌المقدس. در قرن دوم هجری پوشاندن رویه بنا با گچ‌بری‌های ظریف و کاشی‌های رنگارنگ در سراسر عالم اسلامی معمول شد. ساختمان یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان، یعنی مسجد قرطبه در اسپانیا، در ابتدای خلافت امویان آندلس آغاز شد. در عهد خلفای فاطمی هنر معماری در مصر رونق و کمال یافت، و در قرن پنجم هجری گنبدسازی به اسلوب ایرانی در آنجا معمول شد.

همراه با ساختمان مساجد، کاشیکاری و مقرنس‌کاری نیز پیشرفت کرد. در اسپانیا معماری اسلامی به شکلی دیگر جلوه‌گر شد. کاخ شکوهمند الحمر در غرناطه با حیاط‌ها و حوض‌ها و پیکره‌های سنگی شیر، و تالارها و گچ‌بری و کاشیکاری و سقف مقرنس و هلال و ستون ظریف و رنگین، نمونه بارز و کاملی از شیوه معماری و هنر اسلامی در اسپانیاست. این شیوه معماری را از اواسط قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم مشاهده می‌کنیم. سلطه مسلمانان بر اسپانیا در اواخر قرن نهم هجری به پایان رسید لیکن تأثیر هنری اسلام در آن سرزمین برقرار ماند.

در دوره خلفای عباسی پایتخت به بغداد منتقل شد، و نفوذ هنر و معماری ایرانی غلبه یافت. اکنون آجر به مقدار زیاد در ساختن جرز و پلکان و طاق و گنبد به کار برده می‌شد، و هلال درگاه و طاقنما و طاق گهواره‌ای و گنبد و ایوان اشکانی اساس استخوان‌بندی معماری را تشکیل می‌داد. همچنین با وجود تحریم دینی، معماری تدفینی با برپا کردن ساختمانی شکوهمند بر مزار معمول شد.

ایران هم از همان نخستین قرن هجری میراث هنری مستقلی به جهان اسلام عرضه کرد. شیوه ساختن طاق‌های سکنج‌دار و گنبدهای ضربی آجری، نیز به کارگیری کاشی‌های الوان برای تزیین رویه‌های بنا شیوه‌ای ایرانی بود. از بناهایی که به خصوص توسط معماران ایرانی طراحی می‌شد مدرسه بود. مدرسه متشکل از حیاطی مرکزی و به گرداگرد آن حجره‌های ایواندار برای طلاب، و در دو سوی مقابل حیاط و دو تالار بزرگ، با گنبدی پیازی‌شکل بر روی تالار بزرگتر بود.

ساختن مدرسه‌های مشروح در بالا (که نمونه‌اش را می توان در مدرسه چهار باغ اصفهان دید) از قرن هفتم تا قرن نهم رونق و رواج یافت. از قرن نهم به بعد شبستان‌های ساده و ستون‌دار مساجد جای خود را به تالارهایی با فضای چهارگوش وسیع و گنبدی فراخ بر فرازشان داد، که از بیرون و درون با انواع کاشی‌های منقوش با معرق زینت می‌یافتند. مسجد کبود تبریز و مسجد شاه اصفهان نمونه‌های درخشانی از این بناهاست.

شیوه‌های معماری ایران در معماری اسلامی هندوستان نفوذ فراوان پیدا کرد، و بر سنت‌های معماری بومی آن سامان تأثیر آشکار برجا گذاشت. اما در معماری هند از کاشی‌کاری به شیوه ایرانی فقط برای پوشش درونی بنا استفاده شد. علاوه بر این در معماری اسلامی هند سنگ مرمر سفید فراوان به کار می‌رفت و با موزاییک‌کاری رنگارنگ از قطعات کوچک سنگ تزیینات بسیار بر رویه بنا افزوده می‌شد که بنای معروف تاج محل در شهر آگره نمونهه بارز و شکوهمند آن است.

به طور کلی از مشخصات عمده معماری اسلامی، از اسپانیا گرفته تا هندوستان، باید طاقنما و قوس و طاق گهواره‌ای و گنبد و مناره و گلدسته و محراب را نام برد؛ و از عناصر عمده‌ای که در زینتکاری معماری اسلامی به کار گرفته شد باید کچبری و کاشیکاری معرق و مقرنس‌کاری و شباک‌سازی و کتیبه‌نویسی به انواع خوشنویسی‌های نسخ و ثلث و ریحانی و رقاع و کوفی و خطوط بنایی را متذکر شد. اما بناهایی که نمایانگر گونه‌های معماری اسلامی هستند، عبارتند از: مسجد، محراب، مقبره، بقعه، مدرسه، کاروانسرا، بازارهای سرپوشیده، سقاخانه، گرمابه و نیز خانه‌های مسکونی با جرزهای ستبر و حفاظ سایه‌گستر و رواق جانبی برای دور کردن گرما و نور خورشید، و شباک‌های آجر و کاشی در بدنه دیوار به جای پنجره، و بام تخت، و گاهی زیر خانه و سرداب و حوضخانه در بناهای اعیانی.ویژگی‌های هنری هر یک از بلاد یا خطه‌های اسلامی در هم تأثیر متقابل می‌گذاشت. ابن‌طولون (والی مصر در عهد خلفای عباسی) فرمان داد در قاهره مسجد جامعی بنا کنند. درودگری و قاب‌بندی‌های چوبی آن با کنده‌کاری گل و بته‌ای و نقوش در هم تابیده‌ای تزیین یافته که متأثر از شیوه بین‌النهرین بوده است. بدین ترتیب معماری اسلامی به تدریج گسترش و تکامل یافت و تا به امروز این سبک و شیوه زیبا و پر از معنویت در معماری به حیات پربار خود ادامه داده است.

تاریخچه معماری اسلامی

مطالب مشابه :

پروژه معماری معاصر:مقاله ای کامل در خصوص سبک بروتالیسم

تاریخچه معماری اسلامی

استفاده از شیشه در معماری ایران

فرهاد احمدی

دانلود قالب بلاگفا - سیمرغ

درک مفهوم و فلسفه معماری

زندگینامه فرانک لوید رایت(شاهکارهای رایت)