خود آزمایی تاریخ ادبیات ایران جهان 1

بخش پنجم عصر ناصر خسرو

در آمدی بر عصر ناصرخسرو و یادوره ی شعر مکتبی

نکته های مهم :

- در عصر ناصر خسرو جمعیت معروف به اخوان الصفا پیشاهنگان فکر و فلسفه به شمار می رفتند .

- دراین عصر تجربه های تازه ای از طریق برخورد عقاید و آرای کلامی پدید آمد.

- از دوره ی حاکمیت غزنویان کلام اشعری چیرگی یافت.

- کلام اشعری برداشتی راکد و ایستا از اسلام بود .

- در این دوره فرقه ای از شیعیان زندیه با تشکیل حکومتهای شیعه قدرت سیاسی چشم گیری به دست آورند .

- فرقه ای دیگ راز شیعیان هفت ا مامی به نام فاطمیان در مصر و شام حکومتی الهی بر مبنای تعلیمات مذهب شیعه تشکیل دادند .

- فاطمیان دامنه ی فعالیت پنهانی و تبلیغات مذهبی خود را در ایران گسترش دادند و به تربیت نیروهای مختلص و وفادار به نام فداییان اسماعیلی اقدام کردند.

- فداییان اسماعیلی خواجه نظام الملک توسی و بسیاریاز رجال دولت متعصب سلجوقی را از پا در آوردند .

- ناصر خسرو بزگرترین شاعر یان دوره در میانه ی عمر به خدمت این تشکیلات در آمد و مامور تبلیغ تشیع اسماعیلی در سرزمین خراسان گردید.

- در میانه این دوره یعنی نیمه ی دوم قرن پنجم هجری جریان تازه ای ابتدا رد نثر و سپس در شعر فارسی به نام عرفان آشکار کرد که طلیعه ی آن در اواخر عصر ناصر خسرو آشکار گردید.

عرفان در میان مسلمانان تصوف نیز نامیده می شود .

عرفان در آغاز عبارت بوداز شیوه هایی از وصل به حقیقت و رسیدن به حق بر اساس ریاضت و پارسایی و پاک دامنی و دوری از آلایش های مادی و پرهیز از دنیاداری به گونه ای که شخص عارف بتواند درون خود را برای تابش انوار الهی صافی کند و بی واسطه به مقام قرب حق نایل آید .

- عرفان اسلامی منشا قرآنی دارد .

- تمایلات عارفانه ابتدا در بین النهرین پیدا شد و سپس ایرانیان آنرا در خراسان پرورش دادند .

- در سده های نخستین اسلامی عارفان بیشتر بر جنبه ی عملی کار تاکید داشتند از این دسته اند بایزید بسطامی . حسین بن منصور حلاج که به دوره های قبل از ناصر خسرو مربوط می شوند .

- از نخستین اسلامی عارفان بیشتر بر جنبه ی عملی کار تاکید داشتند . از این دسته اند بایزید بسطامی حسین بن منصور حلاج که به دوره های قبل از ناصر خسرو مربوط می شوند .

- از نخستین عرفان دوره ی مورد بحث (عصر ناصر خسرو) ابوسعید ابوالخیر است .

- محمد بن منور نواده ی ابوسعید ابوالخیر در کتاب اسرارالتوحید سخنان و سرگذشت جد خود را به رشته تحریر آورد.

- از بابا طاهر عریان همدانی پاک باخته جز دوبیتی سخنان کوتاهی نیز به عربی باقی مانده است .

از دوبیتی های اوست:

اگر دل دلبر و دلبر کدومه و گر دلبر دل و دل را چه نومه

دل و دلبر به هم آمیته وینم ندونم دل که و دلبر کدومه

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 86

1- زیرا در این عصر علم و فلسفه ومعارف به اوج شکفتگی رسدی و دانشوران صاحب نامی هم چون فارابی ابن سینا ابوریحان و... به پا خواستند و دانش های طب و ریاضی ونجوم پا به پای فلسفه و کلام و فقاهت به شکوفایی رسید.

2- حکومت های آل بویه – زیاریان – دیلمیان که در صفحات شمالی رشته کوه البرز و کرانه های مازندران مستقر بود .

3- چون در سده های نخستین اسلامی عارفان بیشتر بر جنبه های عملی کار تاکید داشتند و به نشر اصول وبه تعالیم عارفانه از طریق درس و بحث و کتاب و تعلیم بی اعتقاد بودند.

4- دو بیتی (ترانه) که به لهجه ی لری سروده شده است .

5- سفرنامه خوان اخوان، زاد ا لمسافرین ، جامع الحکمتین.

6- محتوای شعر او در مسیر خردورزی است و دین واعتقاد و علم و جویندگی و حقیقت نگری و کمال انسانی .

7- برخلاف شعر پیشینیان شعر او در خدمت فک راخلاقی و اجتماعی مسیر اندیشه ی مکتبی است نه در خلافت دربار وتوصیف ومدیح.

8- در علم کلام عقایددینی به کمک استدلال و منطق اثبات می شود.

9- تصوف طریقت مخصوصی است که از دیرباز درایرن ظهور نموده به تدریج وسعتیافته و به ادبیات ایران راه یافته است . در این که این طریقت از کجا و چه زمان میان مسلمانان راه یافت اختلفا است . به طور کلی صوفی کامل کسی است که مراحل تقلید و توسل به تعالیم دیگران و دلایل منطقی را طی کرده و از طریق کشف و شهود و مطالعه ی نفس راه به حقیقت برده و قلب خود را مرکز عشق و محبت و جلوه گاه احدیت قرار داده است .

تصوف ایران دو جنبه دارد اول جنبه ی منفی که اعراض از دنیا و ریاضیت و ترک علایق و ترجیح فقر و پشمینه پوشی سرلوحه ی عقاید آنان است و این مسلک با تصوف هندی شباهت دارد .

دوم جنبه ی مثتب که عبارت است از سلوک و جستجوی طلب وطی مراحل اخلاص عبادت و خدمت به خلق مطاله و تربیت نفس وکسب معرفت و رسیدن به مقام عشق و فنا و قیام به اوامر حق و خدمت بی ریا.

10- ترک دل بستگی های مادی و پرهیز از وصف معشوق و طبیعت.

پاسخ خود آزمایی های نمونه بخش پنجم صفحه 87

1- اسماعیلیان چه کسانی بودند؟ درمورد فکر واندیشه ی ایشان چه می دانید ؟

گروهی از شیعیان هفت امامی بودند که پس از امام جعفر صادق به ا مامت اسماعیل فرزند بزرگ آن حضرت اعتقاد داشتند واو آخرین امام آنان بود.

2- عقایدعارفانه

3- بی قراری هایی که ارامش طبع او را بر هم می زد و ناشی از تنگ نظری ارباب مذهب عصرش بود .

4- حجت

5- مردم چون نسبت به آن چه می گفت شور و شوقی نشان نداند و حتی برخی در سخنان او با طعن و انکار نگریستند و در صدد آزارش بر امدند واو را فاطمین و بی دین خواندند به یمگان رفت .

6- ابوعلی سینا .

بخش ششم عصر بیهقی

درآمدی بر عصر بیهقی و بلاغت طبیعی فارسی

نکته های مهم

- خاستگاه نثر فارسی به مانند شعر خراسان و ماوراء‌النهر بود.

- کم کم زبان فارسی در کنار زبان عربی رسمیت یافت .

- زبان فارسی در اثر مجاورت لهجه های محلی و آمیختگی تدریجی با آنها تحولات تازه ای یافت و در معرض تغییر و دگرگونی قرار گرفت .

- نمونه بارز این دگرگونی دور شدن زا سادیگ اولیه و آمیختگی با واژه ها و تعبیرات عربی بود.

- در این دوره آرام آرام زمینه ی آرایش های لفظی و توصیف های ادبی در کتاب ها فراهم شد و نثر به صورت میداین برای هنرنمایی و نمایش توانایی های زبانی نویسندگان در آمد .

- نثر صوفیانه از همین دوره آغاز شد .

- در این دوره مناجات های منثور خواجه عبدالله انصاری به تمامی ،‌جوهر و معنا و مفهوم شعری پیدا کرد .

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 97

1- الف- این کتاب یک دوره کامل از فلسفه وطبیعیات را به زبان فارسی شامل می شود.

ب- بسیاری از اصطلاحات منطقی و فلسفی را به زبان فارسی در بر می گیرد .

2- در زمینه های طب جغرافی و ریاضی و فلسفه که به زبان عربی تالیف شده است .

3- عنصر المعالی کیکاووس بن قابوس بن وشمگیر زیاری در چهل و چهار باب و موضوع آن نشان دادن راه و رسم زندگی به فرزند خودگیلانشاه.

4- آیین مملکت داری و رسوم پادشاهان پیشین و آیین پادشاهی نام دیگر آن سیرالملوک است .

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 102

1- موضوع آن طریقت و اصول تصوف و بیان کیفیت عشق به پروردگار است .

کتاب دیگر در باره ی این موضوع عبارت اند از شرح تعرف المصباح الهدایه و نیز مفتاح الکفایه می باشد .

2- طبقات الصوفیه – رسایل و مناجات نامه و ...

3- این اثر حاوی لطیف ترین و عمیق ترین معانی عرفانی و با بیانی شاعرانه و خوش آهنگ است .

4- نثر مرسل نثری است ساده و روشن باجملات کوتاه که از لغات مهجورعربی خالی است . توصیفات کلی و کوتاه. اما نثرمسجع و فنی که می خواهد به شعر نزدیک شود .

5- از تفسیر سوره ی مریم تا پایان قرآن .

6- با ترجمه تفسیر طبری

7- این تفسیر ها برای استفاده ایرانیان مسلمانی که عربی نمی دانستند تالیف گردید دو نمونه از تفسیر های مهم 1- تفسیر قرآن مجید معروف به تفسیر کمبریج 3- تفسیر سور آبادی .

پاسخ خود آزمایی های نمونه بخشش ششم صفحه 103

1- تا مورد استفاده بیشتری در دنیای اسلام قرار گیرد .

2- این کتاب اولین و مهمترین کتابی است که خاص علم نجوم و هندسه و حساب به فارسی نوشته شده است .

3- تحت تاثیرمتون آموزشی پیش از اسلام

4- نثر بخش نخست کتاب ساده و طبیعی و به شیوه ی کتابهای تاریخ دوره قبل مانند بلعمی است که تاحدودی از لغات و ترکیبات دشوار تازی به دور مانده است اما بخش دوم که در اوایل قرن هشتم با سبک نثر همان زمان نگارش یافته است سادگی بخش اول را ندارد .

5- این اثر ارزشمند در سی مجلد فراهم شده بود . اما متاسفانه آنچه از تاریخ بیهقی مانده است مربوط به روزگار سلطان مسعود غزنوی از این رو به تاریخ مسعود نیز مشهور است .

6- در تاریخ بیهقی وظیفه شناسی و زبان آوری و ایمان به کار دست به دست هم داده و اثری را پدیدآورده است که بلاغت طبیعی زبان فارسی را درخود منعکس کرده است . همچنین قدرت نویسندگی بیهقی و توانایی او در قلمرو امکان زبان فارسی از یک طرف و امانت داری ودقت در جزئیات و پیوند دادن به حوادث مربوطه باعث شده است .

7- سیمای شهر ها و مردمان آ نها و وضع زندگی واجتماعی آن روزگاران را برای خواننده ی امروز تصویر می کند .

8- اسماعیل بن محمد مستملی بخاری

9- نثر کتاب آراسته و زیبا در بسیاری موارد به ویژه در مقدمه شاعرانه و موزون به نظر می آید.

10- شیخ ابوالحسن خرقانی

11- اصلا شخصی به نام شخصی ابو عبدالرحمان سلمی نیشابوری به زبان تازی تالیف کرده بود و خواجه عبدالله آن را به فارسی هروی املا می کرد و یکی از شاگردان او فراهم می آورد .

بخش هفتم عصر انوری

در آمدی بر عصر انوری فرجام رونق ستایشگری

نکته های کوتاه

- دوره ی دوم فرمان روایی سلجوقیان که در سراسر نیمه ی اول سده ی ششم هجری ادامه داشت یا یورش غزان خراسان و شکست سنجر در سال 548 هجری پایان گرفت.

- سیاست کلی سلاجقه و امرای پس از آنان بر حمایت از شعر و ادب فارسی استوار نبود چون با فرهنگ وزبان ایران بیگانه بودند .

- در این دوره شاعران هم اگر شعری می گفتند از روی عادت و بیشتر بدان دلیل بودکه اغلبشان هنر دیگری نداشتند .

- مضمون عمده ی شعر این دوره البته هنوز مدح است و صورت به مقدار بیشتری نسبت به دورههای پیش هم غزل

- در کنار مضمون های اصلی بد زبانی وهجاگویی وروی گردانی از دنیا و پاره ای از اندرزگویی های بی پشتوانه و فاقد اعتبار علمی وعملی نظر منتقد شعر این عصر را به خود جلب می کند .

- قالب شعر در این عصر عمدتا قصیده وغزل که آرام آرام نسبت غزل فزونی میگیردو بعد هم قطعه و رباعی و مسمط وترکیب بند . قالب مثنوی روایی چندانی ندارد .

- زبان شعر عموما پخته و نسبت به دوره های گذشته نرم تر و رام تر است و روی هم رفته ترکیب شعر دشوارتر و دیریابتر .

- تفاوت عمده شعر این دوره را شعر دوره های پیش و به دلیل بالندگی اش در سرزمین عراق عجم آ ن را سبک عراقی نامیدند.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 111

1- قطعه ابیاتی استکه هم وزن که مصرع های زوج آن با هم در قافیه یکی اند . حداقل 2 بیت و حداکثر معمول آن پانزده بیت است . محتوای قطعه بیتشر مطالب اخلاقی وحکمی پندر واندرز است .

2- تخلص انوری در آغاز خاوری. خاقانی در آغاز حقایقی و شهریار نیز بهجت و قاآنی حبیب بود.

3- مسعود سعد سلمان اشاره به زندانهای سو و دهک و نای است که مسعود سعد بهترین سالهای عمرش رادر آن بود.

4- این توصیف درباره ی انوری است که او را پیامبر ستایشگران نامیده اند زیرا قصایدش سه مضمون بیش یافت نمی شود اول ستایش شاهان وبزرگان دوم وصف طبیعت وهجو دشمنان و مخالفان

پاسخ خودآزمایی های نمونه صفحه 113

1- این ترکیب بند مشهود ای از برسد ره شاهراهت وای قبه عرش تکیه گاهت

موضوع آن نعت و ستایش پیامبر گرامی اسلام است .

2- یعنی آفرینشگر معانی تازه . کمال الدین اصفهانی بدنی نام لقب یافت چن وی در خلق معانی تازه دستی توانا داشته است .

3- دوره ی پرآشوب حمله ی مغول او سرانجام به دست مغولان به قتل رسید.

پاسخ خود آزمایی های نمونه بخش هفتم صفحه 113

1- استفاده از زبان محاروه در شعر یعنی آوردن معانی دقیق و مشکل در کلام روان و نزدیک به لهجه ی تخاطب در زبان محاوره

2- انوری – کمال الدین عبدالرزاق اصفهانی و مسعود سعد

3- به عهده دانش آموز

بخش هشتم عصر ابوالعمالی

در آمدی بر عصر ابوالمعالی دوره ی کمال فنی نثر فارسی

نکته های مهم:

- پیش از عصر بیهقی وابوالمعالی زبان فارسی گستره های ماورای جیحون تا آن سوی عراق عجم و منطقه جبال و دیلمان و ... را در بر گرفته بود .

- به دلیل وجودامکانات فرهنگی متنوع و زبانهای محلی متفاوت دراین سرزمین ها و استیلای بی چون و چرای زبان عربی در قرون گذشته زبان فارسی دستخوش تحولی چشمگیر شد و از سادگی و سلامت خوددور شد .

- عصر ابوالمعالی ازدهه های نخستین سده ی ششم تا میانه ی سده ی هشتم هجری عموما ادامه داشت .

- در عصر المعالی بیشتر به الفاظ وصورت توجه شد و از تاکید بر معنا بازماند .

- دراین عصر علاوه بر کمال فنی نثر تنوع دامنه ی نوشته ها و موضوعات کتب و رسال در خور یادآوری است .

- در میان کتب این دوره آثاری نیز به زبان ساده و روشن تالیف شده است که در آن ها معنا بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. مانند کلیله و دمنه و گلستان سعدی.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 122

1- رساله های یزدان شناخت و تمهیدات

2- سبک نگارش او ساده و بی تکلف و روان است و در عین حال به آیات قرآنی و اشعار پارسی وتازی بسیار استشهاد شده است.

3- بیش تر از تفکر ایرانی وحکمت خسروانی مایه می گرفت .

4- محمد بن منور این کتاب سه باب دارد و موضوع آن بیان حالات سرگذشت و سخنان شیخ ابوسعید ابی الخیر است .

5- این کتاب با نثری شیوا ودر عین حال استوار و دلکش نگاشته شده است و زبان محاوره ای عامه هم در این کتاب تا اندازه ای لحاظ شده است . این کتاب در واقع بهترین نمونه ی نثر داستانی فارسی است.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 129

1) ظهیری سمرقندی، اصل این اثر از هند به ایران آمده است و مولف آن، سندباد، حکیم هندی است.

2) سادگی و نزدیکی ان با زبان عامه است.

3) روض الجنان یا روح الجنان تألیف شیخ ابوالفتوح رازی

4) این کتاب از جمله ی کهن ترین و استوار ترین کتاب هایی است که در زمینه ی علم بلاغت نوشته شده است.

5) موضوع این کتاب تمثیل ها و داستان هایی است که از زبان حیوانات به ویژه دو شغال به نام های «کلیله» و «دمنه» نقل می شود.

نثر کنتاب از لحاظ استواری انشا و ترکیب عبارات و داشتن اسلوب عالی و آراستگی و پیراستگی زبان و مفردات کم نظیر است. در این کتاب سجع و موازنه و اشعار و امثال فارسی . عربی و آیات و احادیث به کار رفته است.

پاسخ خود آزمایی های نمونه ی بخش هشتم صفحه 130

1) عیاران جوان مردانی بود که صفات مردانگی و مردم نوازی و راست گویی را در فرهنگ ناحیه ی خود ترویج می کرده اند.

عیاران طبقه ای از طبقات اجتماعی ایران را تشکیل می دادند. این گروه از مردم عادی چابک و هوشیار تشکیل می شدند که آداب و رسوم خاصی داشتند. عیاران مردمی جنگ جو، شجاع و ضعیف نوار بودند. یعقوب لیث صفاری از همین گروه بود و به یاری عیاران، سلسله ی صفاری را تأسیس کرد. عیاران راز نگهدار، یاور درماندگان، امانت دار، وفادار به عهد و ... بودند.

2) این کتاب شامل دو بخش است: بخش اول در فن عروض و بخش دوم در علم قافیه و نقد شعر. این کتاب پر آوازه ترین و برجسته ترین کتاب است که در طول تاریخ حیات ادبی در قلمرو ادبی فارسی تألیف یافته است و تا روزگار ما هم حاکمیت و نفوذ خود را از دست نداده است.

3) اصل کتاب به زبان طبری(گویش مازندران قدیم) نوشته شده و مرزبان بن رستم تألیف کرده است.

4) نام دیگر این کتاب مجمع النوادر و موضوع آن درباره ی دبیران، شاعران و منجمان و طبیبان است. وی در ابتدای هر یک از مقالات خویش، فصلی در اهمیت آن دانش آورده و آ ن گاه به ذکر حکایاتی از پیشینیان پرداخته است.

5) موضوع آن مباحثی از علم معانی و بیان و صنایع فلزی و معنوی کلام است.

6) سعدی از تمام شیوه ها و شگردهای نویسندگی فارسی استفاده کرده است که عبارتند اند از: پرداخت زیبا، فشرده نویسی، بهره وری از شعر، تمثیل و حکایت، تنوع معنایی، رنگارنگی الفاظ، دریافت های تیزبینانه از مسائل مهم اجتماعی و اخلاقی و سرانجام، ریختن همه ی این ها در ظرفی آراسته و پرداخته، او با این اوصاف، ترکیب تازه ای در نویسندگی فارسی پدید آورد. از گلستان هم رایحه ی نثر مسجع خواجه عبدالله و هم نشانه های نثر آراسته و استوار ابوالمعالی به مشام و چشم می رسد. اسلوب سهل ممتنع نیز بر حسن نویسندگی او می افزاید.

7) گلستان شامل یک مقدمه و هشت باب است.

باب اول: در سیرت پادشاهان، باب دوم: در اخلاق درویشان، باب سوم: در فضیلت قناعت، باب چهارم: در فواید خاموشی، باب پنجم: در عشق جوانی، باب ششم: در شعف و پیری، باب هفتم: در تأثیر تربیت و باب هشتم: در آداب صحبت.

بخش نهم عصر مولوی

در آمدی بر عصر مولوی دوره ی حماسه عرفانی

نکته های کوتاه

- در برهه ای از تاریخ سرزمین ما حکومت فرمانروایان بیگانه کشمکش های بی مورد و مکرر حکومت ها و تاخت و تاز اقوام بی فرهنیگ چون غزان و مغولان باعث بروز تباهی ها و بی سامانی های فرهنگی و دل مردگی مردم شده است .

- در این زمان تنها پادزهر نیرومندی چون عرفان می توانست با ایجاد زمینه برای پایداری های معنوی بقای فرهنگ و مدنیت ایرانی را ضمانت کند .

- شعر عرفانی با تکیه بر عواطف انسانی و پیش کشیدن اصولی مثل تسامح و مدارا محبت خدمت بلاشرط بی نیازی و آزادگی با یادآروی ارزش وجود انسان او را به سوی کمال و سرنهادن بر آستان حق دعوت می کند.

- شعر مولوی هم لفظ نمر و دلنشین است و هم معنی برتر و اسنانی و آسمانی .

- در شعر عصر مولوی سنایی پیشگام است و به قول مولانا چشم و چراغ وعطار قافله سالار و خود مولانا خداوندگار قلمرو شعر و عرفان است.

- شعر عصر مولوی را با شاهان و فروانروایان کاری نیست .

- دراین عصر قالب غزل جایگزین قصیده می شود .

- بلند ترین و سرشارترین مثنوی های عرفانی که حاوی نغزترین داستانها و پرمغزترین تمثیل های ادب فارسی هستند دراین دوره سروده شده اند.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 141

1) سنايي در قصاید خود به زهد و حکمت و مضامین اخلاقی روی آورد و در غزل به جای مضمون های عاشقانه و معنی های برخاسته از عشق ظاهری به معانی عرفانی و الهامات ناشی از عشق واقعی به مبدأ هستی پرداخت.

2) چون در پاره ای از قطعات، سنایی را چنان شیفته و دل باخته ی اهل بیت و فضائل ائمه ی دین می بینیم که او را شاعری شیعی و محب اهل بیت می یابیم.

3) مثنوی حدیقه الحقیقه، دیگر آثار او عبارتند از : سیر العباد الی المعاد، طریق التحقیق، کارنامه ی بلخ، مثنوی عشق نامه، مکاتب سنایی و دیوان اشعار.

4) خاقانی در قصاید حکمت آموز و غزلیات عارف منشانه ی خود بر طریق سنایی رفته است و در نظم تحغه العراقین به حدیقه توجه داشته است. عطار، غزل سرای عرفانی به طرز سنایی را به کمال رسانیده و در تصنیف منطق الطیر خود به حدیقه ی سنایی نظر داشته است. مولانا در دیوان شمس از پی سنایی و عطار رفته است و مثنوی معنوی را به شیوه ی الهی نامه سنایی به نظم در آورده است. به طور کلی پس از او سرودن اشعار زهد آمیز در میان بسیاری از شاعران معمول گردید و قالب غزل گسترش و بالندگی بیشتری پیدا کرد.

5) مولانا جلال الدین عطار را روح سنایی را دو چشم او می دانسته که خود از پی سنایی و عطار آمده است و در واقع خود را وامدار و پیرو سنایی خوانده است:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار امدیم

6) دوره ی حماسه های عرفانی و ادبیات تمثیلی، مثنوی های حدیقه، مخزن الاسرار منطق الطیر و مثنوی معنوی

7) رباعی، مخصوص اندیشه های کوتاه و عمیق و تأملات فلسفی است که معمولاً در آن تکیه اصلی معنا در مصراع چهارم است.

8) سنایی

9) تأملات فلسفی

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 151

1) زیرا خاقانی در توصیف صبح و طلوع آفتاب دستی توانا دارد.

2) خاقانی در نظم تحفه العراقین بر طریق سنایی رفته و به حدیقه توجه داشته است.

3) شیوه ی خاص او بر پیچاندن معنا و آشنا و آفریدن ترکیبات و تعبیرات تازه استوار است. تشبیهات و استعارات خاقانی مثل تعبیراتش غریب است و فهم آن ها دقت و دانش افزون تری می طلبد.

4) خیر ، هنگامی که به ری رفت از بد روزگار بیمار شد ودر همان جا هم خبر حمله غزان به خراسان به وی رسید و او را از ادامه سفر بازداشت.

علت سفر او این بود که: از خدمت در دربار شروانشاهان ملول شد و آرزوی دیدار استادان و شاعران عراق در وجودش قوت گرفت و قصاید چندی در اشتیاق دیدار خراسان سرود و او را به این سفر واداشت.

5) دیدن کاخ فرو پاشیده ی مداین موجب شد خاقانی قصیده ی پر درد و عبرت انگیز خود را با مطلع:

«هان، ای دل عبرت بین از دیده عبر کن، هان ایوان مداین را آیینه ی عبرت دان»

در وصف آن بنای تاریخی و پر سابقه بسراید.

پس از خاقانی بحتری با قصیده المدائن این کاخ را توصیف کرده است.

شاعران دیگری کما بیش اشاره ای به عظمت این کاخ داشته و به توصیف ایوان مداین پرداختنه اند. از جمله خیام در رباعی زیر:

آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو بر درگه آن شهان نهادندی رو

دیدیم که بر کنگره اش فاخته ای

بنشسته همی گفت که : کوکو! کوکو!

پس از خاقانی، قصیده ی «ایوان مداین» معروف شد و بعدها چند تن از شاعران، مانند جسین دانش (1286-1362 ه.ق) شاعر فاضل ایرانی و مترجم رباعیات حکیم عمر خیام به ترکی، آن را تسدیس کردند. (به نقل از گزیده ی اشعار خاقانی به کوشش دکتر سجادی)

6)این مسئله را باید ناشی از نوعی واخوردگی و حقارت که متأثر از سرگذشت کودکی و جوانی اوست، دانست همچنین غرور ذاتی و طبع بلند او عامل دیگری است.

مضافاً او مردی نازک دل و زود رنج بوده است که چون از چیزی یا کسی بر آشفته می شود، نمی تواند خشم آتشین خود را فرو بخورد و با خودداری و شکیبایی آبی بر آتش طبع خود فرو ریزد. لذا دیوان مشکل و شعر دشوار و دیریاب خاقانی در واقع چیزی جز بازتاب اندیشه و زندگی پر فراز و فرود او نیست.

7)نظامی نه تنها برای خود سبک و روشی جداگانه دارد، بلکه تأثیر شیوه ی او بر شعر فارسی تیز انکار ناپذیر است. وی با گشودن این مسیر و هم چنین توجه به مضمون های اخلاقی و اندرزی تکیه گاه تازه ای برای شعر فارسی ایجاد کرد و نشان داد که می تواند چیزهای دیگری غیر از مدیحه و توصیف و غزل را وارد شعر کند. او به شاعران پس از خود نشان داد که می توان شاعر بزرگی بود اما به دربارها و زورمندان تکیه نداشت.

8)امیر خسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، جامی، مکتبی شیرازی، وحشی بافقی، فیضی دکنی، کاتبی ترشیزی، عرفی و غیره ... موفقیت بیشتر، از امیر خسرو دهلوی بوده است اما جامی را هم در سرایش هفت اورنگ نباید از نظر داشت.

9)بیشتر از فردوسی تأثیر گرفته است و رد پای مقابله با سنایی در شعر او دیده می شود.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 163

1) موضوع آن اندیشه های عارفانه و فیلسوفانه و قالب آن رباعی است.

2) بدون شک، عطار از شاعران بزرگ و معتدل زبان فارسی است که خود به درجه والایی از کمال و معرفت دست یافته است. او آن چه را که سنایی در آغاز کار از سرمایه های عرفانی به عرصه شعر فارسی وارد کرد، با والایی و برجستگی خاصی به کمال نسبی خود نزدیک کرده است و اگر بگوییم حتی برای مولانا جلال الدین راه رسیدن به اوچج عارفانه ای را که مثنوی و غزلیات شمس می بینیم هموار کرده است، سخنی به گزاف نگفته ایم.

3) پدر مولانا هنگامی که به بلخ مهاجرت می کند در سر راه خود به شهر نیشابور وارد می شود. او در این شهر با عطار نیشابوری ملاقات می کند در این زمان مولانا نوجوانی سیزده ساله است. عطار کتاب اسرار نامه ی خود را به او هدیه می کند و به پدرش می گوید :« زود باشد که این پسر تو آتش در سوختگان عالم زند».

4) منطق الطهیر، الهی نامه، مختارنامه، تذکره الاولیا.

5) آشنایی و ملاقات با شمس تبریزی، که یک باره سرنوشت و درس و عظ و مریدان و شاگردان جلال الدین را دگرگون کرد.

6) چنان که خود گفته است به سه دوره می توان تقسیم کرد:

حاصل عمرم سه سخن بیش نیست خام بدم، پخته شدم، سوختم

1- مرحله ی خامی: از کودکی تا دوره ی جوانی

2- مرحله ی پختگی: از جوانی تا دیدار شمس و تا مرگ صلاح الدین

3- مرحله فنا شدن و سوختن: انقلاب روحی تا پایان عمر

7) مثنوی معنوی

8) مولوی خوش نام ترین و مردمی ترین شاعر زمانه ی خویش و حتی سراسر ادبیات فارسی است. او خداوندگار شعر و ادب فارسی است، کسی که عشق و عرفان را در اوج قله ی ادب نشاند: مولوی یکی از ارکان اصلی فرهنگ و ادب ایرانی است.

9) شعر جوششی برخاسته از جذبه ها و کشش های عمیق درونتی شعر است. که از اعماق وجود او بر می خیزد و بر لب او جاری می شود و حاصل یک نوع بی خودی و جوشش عشق است. اما شعر کوششی و پیوندی از دل بر نمی خیزد و حاصل جذبه و عشق نیست. شاعر می کوشد الفاظ را در قالب وزن ها و قافیه های دلخواه بریزد و سپس به رفع اشکالان آن بپردازد و ...

شعر مولوی جوششی است، که بر ذهن و زبان او جاری می شده است و مریدان او می نوشته اند.

پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 164

1) تحفقه العراقین است که شاید بتوان آن را کهن ترین و مهم ترین سفرنامه ی منظوم حج در زبان فارسی دانست. تأثیر حدیقه ی سنایی در آن پیداست.

2) به طور کلی تفاوت شعر او با شاعران پی.ش از وی عبارتست از:

1- معانی پیچیده 2- ترکیبات و تعبیرات تازه 3- تشبیهات و استعارات غریب و ..

3) مادرش از نژاد ترسایان بود و این امر باعث شد که اصطلاحان ترسایی وارد شعر او شود. حبسیه هایی که سروده نشان از زندانی هایی است که دچار آن شده و مرثیه هایی که در فراق فرزند فرزند سروده نشان از داغ هایی است که بر جگر داشته است.

4) نظامی شیفته ی زر و زور نبود، پاکدامن بود که قناعت و گوشه نشینی را به جای تمایلات دنیوی انتخاب کرد. شاعری بوده که لفظ را به زشتی نیالوده است. بزرگ بود و بزرگ ماند.

5) بنا بر روایاتی غیر موثق در حمله ی خانمان سوز مغول به شهادت رسید.

6) سبک بیان عطار در این منظومه تمثیلی است و از نوع ادب تعلیمی شمرده می شود.

7) سبک بیان عطار در این کتاب ساده و روان است. جمله های کوتاه و ایجاز از ویژگی های نثر این اثر است.

8) مجموعه ی نامه هایی است که مولانا به این این و آن نوشته است.

9) پیرو مرشد، راهنمای کسانی است که راه طلب حق و حقیقت قدم بر می دارند که بی همرهی او نمی توان به مقصد رسید:

ترک این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی (حالفاظ)

جایگاه او در ادب عرفانی بسیار والا و ارزشمند و اطاعت از او مبذول بوده است.

10) خود مولانا فرموده است:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار آمدیم

عطار برای مولانا که خود را وام دار و دنباله ی سنایی و عطار می دانست راه رسیدن به اوج عارفانه ای را که در مثنوی و غزلیات شورانگیز شمس می بینیم، هموار کرده است.

بخش دهم عصر سعدی

در آمدی بر عصر سعدی در اوج واعتدال

نکته های مهم

- عصر سعید عصر فروپاشی قدرتها حتی قدرت معنوی خلافت بغداد نیز هست.

- در این دوره گسترش زبان فارسی در بیرون مرزهای جغرافیایی ایران به اوج خود رسید.

- عصر سعدی روزگار کسایی نسبی بازار قصیده و رونق بازار واعتبار غزل است.

- با رسمیت یافتن ثبت نام یا تخلص شاعر در غزل شاعران هویت شعری خود را در غزل یافتند .

- درشعر عصرسعدی قصیده از رونق می افتد اما نمی میرد و مسیر تازه ای می یابد.

- در شعر این عصر از خشکی زبان شعر آغازین خراسان و تکلف ها و واژه پردازی ها تازی مآبانه عصر انوری خبری نیست .

- خود عصر سعدی در خدمت تجربیات زندگی و دستاوردهای اخلاقی و عاطفی آن روزگار قرار دارد .

- بخشی از خرد عصر سعدی مصروف شناخت جامعه و محیط بیرون وبخش دیگر هم متوجه درون آدمی و بازشناسی ابعاد احساس و عاطفه شاعر می شود.

- غزلیات این دوره نغز و پر احساس است وغزلهای ناب را در کلیات سعدی می یابیم .

- بوستان بهترین جلوه گاه خرد و انسان خردمند عصر سعدی دراوج است .

- در شعر و ادب این دوره سعدی در اوج عظمت و اعتدال است .

- پاسخ خود آزمایی های نمونه صفحه 177

1) چون او با خلق شگرف و پر تأثیر مثل گلستان در عرصه نثر فارسی نیز هم چون شعر، بی رقیب مانده است. خود او چنین می گوید: «سخن ملکی است سعدی را مسلم»

2) بنا بر مشهور باید از نام سعدبن ابی بکر، اتابک سلغری زمان خود گرفته باشد. برخی از محققان اخیراً ابراز کرده اند به علت انتساب اجدادش به قبیله ی بنی سعد این نام در واقع نام خانوادگی او بوده است.

3) رموز عاشقی و معیارهای زیبا پسنداتنه در فضایی سرشار از عاطفه و احساس

4) نظام الدین اولیا عارف پر آوازه ی دهلی

5) کتاب مثنور، اعجاز خسرو دیوان اشعار، مثنوی خضر خان و دولرانی، خمسه ی او که به تقلید پنج گنح نظامی سروده است، عبارتند از: 1- مطلع الانوار 2- شیرین و خسرو3- مجنون و لیلی 4- آیینه ی اسکندری 5- هشت بهشت. میزان ابتکار او در داستان ها از حد همان نام هایی که برای کتاب هایش برگزیده فراتر نمی رود.

6) نام آوران این سبک عبارتند از: سعدی، حالفاظ، مولانا، نظامی، خاقانی، عطار نیشابوری و ...

در باره ی ویژگی سبک عراقی به بخش«در آمدی بر عصر انوری» نگاه کنید

پاسخ خود آزمایی های نمونه ی بخش دهم صفحه 178

1) دو حادثه ی مهم تاریخی: 1- جنگ های صلیبی میان مسیحیان و مسلمانان در آسیای صغیر 2- یورش تاتار: در این دوره علاوه بر فارس مراکز علمی و فرهنگی دیگری چون قونیه و دهلی در بیرون مرزهای جغرافیایی قبلی پیدا شد.

2) نشانه ی وسعت اندیشه و جامع نگری و اعتدال او است که همهی جنبه های هنری، فنی و جهان مضونی، فکری، اجتماعی و عاطفی و عقلی را مد نظر داشته است.

3) نویسندگان بسیاری گلستان سعدی را سرلوحه کار خود قرار دادند، از جمله: جامی، قاآنی، قائم مقام فراهانی، مجد خوافی و ...

4) نظامی

5) امیر خسرو و طوطی زبان آور هند است که نقش ارزنده و سازنده ای در معرفی زبان و فرهنگ ایرانی در شبه قاره داشته است. همچنین حجم آثارش در رواج و تبلیغ و فرهنگ ایرانی موثر بوده است

خود آزمایی تاریخ ادبیات ایران جهان 1

مطالب مشابه :

پاسخ خودآزمایی های تاریخ ادبیات ایران و جهان 1

پاسخ خودآزمایی ها و سوالات متن تاربخ ادبیات ایران و جهان (1 )سال دوم انسانی

پاسخ خودآزمایی زبان فارسی ( 1 )

پاسخ خودآزمایی تاریخ ادبیات ایران و جهان (2) سال سوم انسانی

خود آزمایی تاریخ ادبیات ایران جهان 1

پاسخ خودآزمایی تاریخ ادبیات ایران و جهان( 2)سال سوم انسانی

پاسخ خود آزمایی های تاریخ ادبیات ایران وجهان 1-دوم انسانی(نیم سال دوم)