شکلگيري خيابان ايران در عصر ناصري با نگاه به نقشه 1309قمري
خيابان ايران يکي از خيابان‌هاي پررونق قديمي و اعيان‌نشين تهران در دوره‌هاي مختلف. اين مطلب که ورودي به پرونده خيابان ايران است، در جست‌وجوي نخستين روزهاي ظهور و شکلگيري اين خيابان، نگاهي تاريخي دارد به موقيت اين خيابان در مهم‌ترين سند تاريخ شهرنشيني تهران؛ نقشه دارالخلافه ناصري.
چهاردهم جمادي‌الثاني سال 1284ق/1246ش، ناصرالدين‌شاه قاجار در مراسمي که بيرون از دروازه شمالي تهران موسوم به دروازه دولت برپا شده بود، در حضور وزيران، شاهزادگان و سفيران مقيم دربار، کلنگ طرح گسترش دارالخلافه تهران را بر زمين زد تا از چهارسو بر مساحت شهر افزوده شود (اعتمادالسلطنه، 1367، ص1566). داستان خياباني که امروز خيابان ايران خوانده مي‌شود و قبلا خيابان عين‌الدوله نام داشت، از همين زمان آغاز شد؛ چرا که پيش از آن، اين حدود که بيرون از دروازه نگارستان (شميران) بود، جزء اراضي شهري به حساب نمي‌آمد و غالبا جايگاه باغات و مزارع بود (اسناد تصويري...، 1378، ص147).
با تحولات سال1284 محله‌اي به‌نام دولت در سراسر نوار شمالي تهران شکل گرفت که خيابان ايران هم جزئي از آن بود. اگر بخواهيم در يک کلام حال و هواي محله دولت را شرح دهيم، بايد بگوييم که محله دولتمندان و دولتمردان بود؛ چرا که در جاي‌جاي آن باغ‌هاي بزرگي توسط شاهزادگان، ديوانسالاران و اعيان و اشراف بنا شده بود. کساني چون ميرزا يوسف مستوفي‌الممالک، صدراعظم ناصرالدين‌شاه که تمام زمين‌هاي حسن‌آباد و يوسف‌آباد، بهجت‌آباد و ونک از آنِ او بود و باغ بزرگش در محله دولت بالغ بر 250هزار متر‌مربع مساحت داشت. يا ميرزا علي‌‌اصغر‌خان امين‌السلطان که چند سالي بعد از ميرزا يوسف، صدراعظم شد و علاوه‌بر خانه‌اي در خيابان لاله‌زار، در شمال محله دولت باغي موسوم به پارک اتابک داشت که اکنون جايگاه سفارت روسيه است يا ميرزا‌علي‌خان امين‌الدوله که بعدها صدراعظم مظفرالدين‌شاه شد و در جايي بين سه‌راه ژاله و خيابان فخرآباد امروزي باغي به سبک و سياق باغات فرنگي ساخته بود و پارک امين‌الدوله مي‌خواندش و همچنين شاهزادگاني چون ظل‌السلطان و کامران‌ميرزا، فرزندان ناصرالدين‌شاه که اولي حاکم اصفهان بود و دومي نايب‌السلطنه و وزير جنگ و به اين‌ها بيفزاييم انبوه اروپايياني را که محله دولت را به محله‌اي «فرنگي نشين» تبديل کرده و موجب ترقي قيمت زمين‌هايش شده بودند.
سخن از خيابان ايران است که در شرق محله دولت، ميان انبوهي از باغ‌ها و مزارع کشاورزي قرار گرفته بود و در سال 1309ق-1271ش که عبدالغفار همداني، نقشه جديد تهران را ترسيم کرد رو به مسکوني شدن مي‌رفت. اين خيابان از سه‌راه امين‌حضور در انتهاي خيابان اميرکبير (چراغ برق - چراغ گاز) شروع مي‌شد و تا خيابان مجاهدين اسلام (خيابان دروازه دوشان‌تپه) امتداد پيدا مي‌کرد؛ يعني جايي که به نام چهار‌راه آبسردار مي‌شناسيم و نامش يادگار روزگاري پيش از سال 1284ق است که خانباباخان سردار در اين حوالي باغ و قناتي را ساخته بود (مستوفي، 1341، ص258).
طبق نقشه عبدالغفار، بخش عمده ضلع شرقي خيابان ايران تا حدود خندق ناصري و خيابان 17شهريور بعدي، زمين کشاورزي بود. البته نه در قطعات کوچک، بلکه در دو قطعه بزرگ: يکي متعلق به ورثه حاجي سيد‌حسن نام و ديگري متعلق به سادات اخوي. اين سادات اخوي از اعقاب سيد‌حسن تقوي‌تهراني بودند که چون با فتحعلي‌شاه صيغه اخوت خواند، به اخوي موسوم شد (همان، ص39). هنوز هم در خيابان ايران، نبش خيابان سقاباشي، مسجدي به نام سادات اخوي وجود دارد که حضور ديرينه اين خاندان در اين محله را گواهي مي‌دهد. در سال1374 ساختمان تاريخي مسجد را درهم کوبيدند تا ساختمان نامتناسب اما چشم پرکن امروزي را جايگزينش کنند.
غير از دو قطعه زمين ياد‌شده، دو يخچال هم در ضلع‌شرقي خيابان ايران وجود داشت؛ يکي به نام حاجي آقا‌محمد در قسمت جنوبي و يکي موسوم به عالم‌شکن در قسمت شمالي و بر خيابان مجاهدين اسلام. اما نکته مهم‌تر اين‌که درست در ميانه اراضي ورثه حاجي سيد‌حسن به نام «محله امين‌حضور» برمي‌خوريم و تعدادي کوچه و زمين‌هاي قطعه‌بندي شده که نشان مي‌دهد در اين تاريخ، ساخت‌و‌ساز در مزارع شرق خيابان ايران آغاز شده بود و اين قسمت رو به مسکوني شدن مي‌رفت. امين‌حضور که سه‌راه امين‌حضور در تقاطع خيابان‌هاي ري، اميرکبير و ايران به دليل راه بردن به املاک او به اين نام خوانده مي‌شد (و مي‌شود)، داروغه دفترخانه و وزير بقاياي دربار ناصرالدين‌شاه بود و وزير بقايا کسي بود که حساب صاحب‌جمعان و مستوفيان ديوان را از نظر مي‌گذراند و باقيمانده آن را وصول مي‌کرد (همان، ص370). در نقشه عبدالغفار، کنار محله امين‌حضور، باغ و خانه او جانمايي شده است.
اکنون مي‌توانيم به ضلع غربي خيابان ايران برويم؛ جايي که باغ سردار قرار داشت و توسط عبدالحسين‌خان فخرالملک، پسر خانباباخان سردار قطعه‌قطعه و به افراد مختلف فروخته شد. در سال 1309ق جنوب اين بخش يعني حدود سه‌راه امين حضور و غرب خيابان اميرکبير، جزئي از محله «بيرون دروازه شميران» بود. شايد اين يادآوري خالي از فايده نباشد که خيابان‌هاي اميرکبير و ري هر دو به‌جاي حصار شاه‌تهماسب صفوي ساخته شدند و سه‌راه امين‌حضور در کنج شمال‌شرقي اين حصار بود. افزايش سريع جمعيت تهران در دوره ناصري موجب شده بود که حتي پيش از توسعه شهر در 1284ق عده‌اي از مردم به بيرون دروازه‌ها نقل مکان کنند و محله‌هايي مانند محله بيرون دروازه دولاب، بيرون دروازه شاه‌عبدالعظيم و بيرون دروازه شميران شکل بگيرد. تا آن‌جا که مي‌دانيم، در سال 1286ق مجموعا 16هزار و 853نفر معادل 11درصد کل جمعيت تهران بيرون دروازه‌ها از جمله بيرون دروازه شميران زندگي مي‌کردند (سعدونديان و اتحاديه، 1368، ص349). از اين رو، اين قسمت از خيابان ايران را که حالا در تصرف فروشندگان لوازم خانگي و فروشگاه‌هاي صوتي و تصويري است را از حيث سابقه سکونت بايد قديمي‌تر از قسمت‌هاي ديگر بدانيم.
در نقشه عبدالغفار نبش خيابان ايران و خيابان اميرکبير، «باغ خانه حاجي‌ميرزا‌حسين صراف» جانمايي شده که امروزه در اختيار خاندان مهدوي (حاج‌امين‌الضرب) است. حاجي ميرزا‌حسين، پسر حاجي‌ميرزا کريم صراف‌شيرازي بود که با سرمايه پدرش به ميزان 100هزار تومان به تهران آمد و اين قطعه زمين را خريد و بيروني و اندروني، خلوت، تکيه و باغ بزرگي را در آن ساخت. اين ساختمان و اثاثيه‌اش آن‌قدر مجلل بود که مردم از اقصا نقاط شهر به ديدنش مي‌آمدند اما گشاده‌دستي آميخته به ولخرجي او، باعث شد که خيلي زود مقروض شود و اين خانه باشکوه را در برابر يکي از قروض خود به حاجي‌محمد‌حسن امين‌الضرب واگذارد.(همان، ص522)
حاجي‌محمد‌حسن و فرزندش حاجي‌محمد‌حسين امين‌الضرب دوم نامي بلند در تاريخ اقتصادي و سياسي معاصر دارند. هر دو، تجار نوگراي روشنفكري بودند که بسياري از تاسيسات نوين صنعتي از جمله صنعت برق را به ايران آوردند و مهم‌تر اين که پرچم مطالبات سياسي تجار در عصر ناصري را به دست گرفتند. در جنبش تحريم تنباکو نقش امين‌الضرب پدر و در جنبش مشروطه نقش امين‌الضرب پسر کاملا پررنگ بود. بنابراين خانه آن‌ها که مرده‌ريگ بناهاي عصر قاجار در سه‌راه امين‌حضور است، بيشتر به يک موزه مي‌ماند تا خانه.
ادامه مطلب را می توانید در همشهری معماری شماره 13 بخوانید.
مطالب مشابه :
اسامی قدیم و جدید محله های تهران+نقشه تهران برای موبایل
كت - اسامی قدیم و جدید محله های تهران+نقشه تهران برای موبایل - لینکهای مفید و جالب
رزرو اینترنتی فرهنگیان در خانه معلم استانهای سراسر کشور
خیابان شهید مطهری-روبروی به راحتی نقطه مورد نظر خود را ثبت کنید در نقشه جی پی اس
تلفن و آدرس خانه های معلم در شهرهای مختلف ایران
خیابان مطهری. موقعیت مجتمع بر روی نقشه مراسم تجلیل از مقام معلم با حضور سفیر
شکلگيري خيابان ايران در عصر ناصري با نگاه به نقشه 1309قمري
خیابان ایران - شکلگيري خيابان ايران در عصر ناصري با نگاه به نقشه 1309قمري - عین الدوله سابق
نمایی از خیابان ایران
نقشه محله ایران. منزل محل شهادت مطهری، مفتح و اندرزگو ثبت ملی تقاطع خیابان ایران و کوچه
سردار نقدی
نقشه محله ایران محل شهادت مطهری، مفتح و اطرافیانش، آتش به جان ملت و خیابان ها بیاندازد
آدرس بيمارستانهاي تهران
نقشه تهران. مجتمع بیمارستان توس خیابان مطهری ، بین خیابان ولیعصر و میرزای شیرازی ، خیابان
نام، آدرس و شماره تلفن و مشخصات همه هتلهای ایران (1)
هتل هزار (* * *): خیابان مطهری- خیابان اسفندیاری - كوچه شماره 5. نقشه آنلاین ترافیکی ایران
نمایندگان بیمه ملت در تهران صفحه 3
تهران - خیابان مطهری - بین سهروردی و ترکمنستان - نبش خیابان وزوایی آدرس ما روی نقشه
برچسب :
نقشه خیابان مطهری