نارنجستان قوام ................ شیراز

<?xml:namespace prefix = o />

شیراز شهر باغهاست اما مجموعه نارنجستان قوام در شهر شیراز یکی از زیباترین اماکن دیدنی است که کمتر با هجوم مسافران روبرو می شود.
به جز روزهای عید که از دو میلیون مسافر شیراز ، چند هزارتایی به نارنجستان سر می زنند ، بقیه روزهای سال نارنجستان قوام مکانی خلوت و الهام بخش است.

نارنجستان مکانی است که انگار زمان در آن می ایستد ولی قلب با شدت تمام می تپد. مکانی عمیق برای عمیق شدن.
این مجموعه از آثار معماری دوره قاجار است و احداث آن توسط علی محمد خان قوام الملک 1267-1257 شروع شده و در حدود سال 1300 ه. ق تكميل شده است.
ساختمانی بزرگ و زیبا به مساحت 940 متر در باغی به مساحت 3500 متر.
ساختمان و اتاقها با نقش برجسته ها و مینیاتور های بسیار چشم نواز فضایی متین ، و آرام بخش پدید آورده اند.
زیر زمین نارنجستان قوام ، نیز نمایشگاهی از عتیقه و اسناد تاریخی در خود جای داده که به تنهایی یک گنجینه است.نارنجستان قوام در خیابان لطفعلی خان زند قرار دارد.
آنگونه که گفتم شیراز شهر باغهاست. هر گوشه شهر یک باغ قدیمی پیدا می شود که مسافران را به خود فرا می خواند. باغ ارم ، باغ دلگشا ، با غ صفا ، باغ عفیف آباد و باغهای دیگری که هرکدام داستان خود را دارند.

نارنجستان قوام يا باغ قوام از عمارات دوره قاجاريه شيراز است كه در محله بالاكفت و در قسمت شرقي انتهاي خيابان لطفعلي خان زند واقع است. احداث اين بنا توسط علي محمد خان قوام الملك 1267-1257 شروع شده و در حدود سال 1300 ه.ق. توسط ميرزا محمدرضا خان نوه قوام الملك اول و پدربزرگ قوام تكميل شده است. اين بنا يك بار توسط ابراهيم قوام مورد مرمت قرار گرفته است.

ساختمان نارنجستان در حدود 940 متر مربع در زميني به مساحت 3500 متر در دو قسمت شمالي و جنوبي بناشد، باقي مانده آن در حدود 2560متر محوطه سازي شده. اين بنا با 3085 متر مساحت، در دوره قاجاريه به بيروني معروف بوده و با عمارت اندروني كه همان خانه زينت الملوك بوده و در طرف غرب آن بنا قرار گرفته كوچه اي فاصله داشته است كه توسط راه زيرزميني بدان راه مي يافتند.

از ويژگي هاي اين مجموعه عمود بودن محور بيروني و اندروني آن بر يكديگر است.اين عمارت بيروني به منظور انجام امور تجاري و نيز برگزاري تشريفات و جشن ها و استراحت و پذيرايي از ميهمانان ساخته شده است.

در ورودي اصلي باغ رو به جنوب در راستاي محور اصلي بنا به يك دالان يا هشتي گشوده مي شود. سر در ورودي آن داراي تزئينات آجركاري است. بر پيشاني در ورودي كتيبه اي از سنگ مرمر سرخ رنگ شامل آياتي از قرآن قرار گرفته كه در دو طرف آن ابياتي از آسوده شيرازي درباره باني باغ و تاريخ احداث آن حجاري شده است. هم چنين تاريخ سال 1305 ه.ق در اين قسمت ديده مي شود. بر روي ازاره سنگي دو طرف درگاه، نقش دو سرباز تفنگ به دست دوره قاجاريه، حجاري شده است. در ورودي از چوب ساج است كه بر روي آن منبت كاري صورت گرفته است. سقف هشتي يا دالان ورودي آجركاري و كاشي كاري به صورت ستاره و مقرنس كاري گچي شده است. در پشت دالان (رو به حياط) تصويري از سه خدمتكار كه گلاب و شراب و شربت به دست دارند، كاشي كاري شده است.

اين هشتي به وسيله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط مي يابد. اين باغ در سه ضلع شمالي، شرقي و جنوبي داراي ساختمان است و در طول حياط داراي بيست و يك عدد طاق نما است. در دو طرف هشتي، شش اتاق وجود دارد كه در جلو هر يك از آنها ايوان هاي وسيعي قرار گرفته كه در گذشته از اين اتاق ها به عنوان دفتر كار استفاده مي شده و ايوان هاي مقابل اين اتاق ها نيز جهت اتاق انتظار مورد استفاده قرار مي گرفته است. در جلو هر ايوان چهار ستون چوبي و دو نيمه ستون ديده مي شود. اين ستون هاي چوبي در دوره قاجاريه منبت كاري شده است. اين بخش از عمارت كه ضلع جنوبي بنا است داراي ديوارهايي گچ كاري شده است. كف ايوان ها با كاشي هاي سفيد و آبي پوشيده شده است.

ازاره بنا با سنگ پوشيده شده و پنج باب پنجره سنگي حجاري شده، به عنوان نورگير در جلو ايوان ها نصب شده است. ساختمان جنوبي باغ به وسيله راه پله اي به زمين هاي طرفين راهروها راه دارد.در وسط اين ساختمان يك طاق نماي بزرگ و دو طاق نماي كوچك ايجاد شده كه به سبك دوره زنديه، كاشي كاري شده است.

در طاق نماي بزرگ نقوش سه تن از خدمتكاران دوره زنديه بر روي كاشي ديده مي شود كه لباس هاي بلندي دارند و در دست يكي از آنها قدحي و در دست ديگري جامي است و شخص سوم نيز ظرفي پر از ميوه در دست دارد. در بالاي اين طاق نما دو لچكي كاشي كاري با مناظري از طبيعت و تصويرهايي برگرفته از داستان هاي شاهنامه (رستم، حضرت سليمان) و نيز مناظر شكارگاه و تصاوير مينياتوري ديده مي شود.ازاره اين بخش از نما از سنگ هاي سرخ و نقش برجسته هايي برگرفته از تصاوير تخت جمشيد تشكيل شده است.

حد فاصل عمارت جنوبي و عمارت اصلي واقع در ضلع شمالي باغ وسيعي وجود دارد كه از دوره قاجاريه با نرده آهني محصور شده است.

ضلع شرقي ساختمان داراي چند اتاق و حياط كوچكي است كه به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در وسط حياط، ورودي آشپزخانه حوض كوچكي وجود دارد كه پاشويي آن از قطعه سنگ هايي سرخ رنگ و بدنه آن از كاشي هاي فيروزه اي تشكيل شده است.در وسط اين حوض نيز فواره اي ديده مي شود. در ضلع جنوبي حياط آشپزخانه ستون سنگي حجاري شده اي به عنوان پايه گلدان وجود دارد.

اما عمارت اصلي اين ساختمان در ضلع شمالي آن قرار گرفته است.اين عمارت داراي دو طبقه و يك زيرزمين است. در گذشته اين زيرزمين به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي گرفت.

طرح بناي اصلي اين عمارت برگرفته از معماري دوره زنديه است. در اين عمارت، تالار بزرگي به طول 9 متر، عرض 5.10 متر و ارتفاع 6 متر با ستون هايي بلند مشرف بر حوض واقع در وسط باغ، وجود دارد.

در قسمت شمالي تالار، شاهنشيني وجود دارد كه ديوارها و سقف آن آينه كاري و نقاشي شده و كف اتاق از سنگ هاي مرمر مفروش شده است. اين تالار محل پذيرايي ميهمانان بوده.

اين تالار داراي دو ستون سنگي يك پارچه و بلند است. در دو طرف تالار، راهرويي وجود دارد كه به وسيله پلكاني به طبقه دوم متصل مي شود.اين پله ها به دو بهارخواب متصل است. در هر طرف نيز يك سالن بزرگ و يك اتاق وجود دارد. طبقه دوم اين عمارت داراي چهار اتاق است كه دوتاي آن در عقب واقع شده و داراي هشتي و پنجره هايي مشرف بر ايوان است. بيش از اين، اين اتاق ها محلي براي اقامت مهمانان بوده است. اين مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل 5 اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر كدام با دو اتاق و شش اتاق تك است.

ديواره ها و سقف تمام اتاق ها گچ بري و نقاشي شده است. همچنين در اين طبقه، دو اتاق وجود دارد كه نقاشي هايي بر تيرك هايي چوبي آن ترسيم شده است. نقاشي هاي سقف ايوان بزرگ و بيشتر اتاق ها غالبا"به وسيله لطفعلي خان صورتگر، نقاش مينياتوريست آن دوره، انجام شده است.

دو ستون تالار طبقه اول نيز از سنگ مرمر يكپارچه و بدنه استوانه اي و سر ستون هاي مقرنس كاري شده تشكيل شده است.

در وسط سقف تالار مدالي بزرگ ترسيم شده و در اطراف آن شش منظره بيضي شكل ترسيم شده است. ديواره هاي اتاق ها نيز با تصاوير گل و بوته، اشكال حيوانات و منظره شكارگاه تزيين شده است. در ناحيه جلويي عمارت اصلي درهاي ارسي با شيشه هاي رنگي ديده مي شود.هلالي ميان ايوان دو ستوني و شاه نشين هم داراي شيشه هاي رنگي است. اين شيشه هاي رنگي در دوره قاجاريه از اروپا به ايران آورده شده، صدف هاي به كار رفته در تزيينات درها نيز از خليج فارس آورده شده است.ازاره اتاق ها و بخاري ديواري شاه نشين از سنگ هاي مرمري است كه از يزد تبريز و شيراز به دست آمده است.روي اين بخاري نقش داريوش هخامنشي حكاكي شده است، اطراف آن نيز مزين به رنگ طلايي است.دو تصوير از محمدرضا خان قوام الملك در دو طرف بالاي اين بخاري حكاكي شده است.ازاره پايين عمارت، از ازاره سنگي عمارت ديوانخانه كريم خان زند است. بر روي سنگ هاي ازاره تصاوير سربازان قاجاريه تفنگ به دست، شير، گور، خرگوش و گل و بوته ديده مي شود.

هلالي هاي بالاي عمارت اصلي

بالاي عمارت اصلي سه هلالي وجود دارد كه در هلالي وسط نقش دو شير ديده مي شود كه صفحه اي را نگاه داشته اند، بر روي اين صفحه عبارت نصر من ا... و فتح قريب، نگاشته شده است، دو فرشته بر فراز اين صفحه قرار گرفته، آن را به دست گرفته اند. در هلالي هاي كاشي كاري شده طرفين نيز نقش پلنگي ديده مي شود كه آهويي را شكار كرده است.زمينه اين تصاوير مزين به خطوط اسليمي است. نارنجستان قوام كه به دليل كاشت درخت هاي نارنج فراوان در آن، بدين نام معروف شده است، از طرف ابراهيم خان به نوه اش شهرام بخشيده شد و شهرام قوام آن را به مؤسسه آسيايي دانشگاه پهلوي اهدا كرد. فرح پهلوي مخارج تعميرات آن را متقبل شد، پس از آن اين بنا تبديل به موزه اي شد كه در آن مجموعه اي از كتاب هاي پروفسور پوپ نگاهداري مي شد.

نارنجستان قوام كه در ان اثر هفت هنر ايراني، گچ بري، نقاشي سنتي، آينه كاري، آجركاري، سنگ تراشي، معرق كاري، و منبت كاري، قابل مشاهده است، در ارديبهشت ماه 1353 با شماره 1073 به ثبت تاريخي رسيد.

اين بنا در سال 1345 به دانشگاه شيراز واگذار گرديد و بين سال هاي 1348 تا 1358 مورد استفاده مؤسسه آسيايي تحت سرپرستي پروفسور آرتور اپهام پوپ بود. اين بنا و برخي از ساختمان هاي اطراف آن از سال 1378 در اختيار دانشكده هنر و معماري دانشگاه شيراز قرار گرفته است.