نگاهی نقد گونه به معماری معاصر ایران

معماري معاصر در ايران در چهار پرده

اولين حركت‌ها در راه پرداختن به معماري معاصر ايران با انتشار نخستين شماره از مجله آرشيتكت در سال 1325 آغاز شده است . با اين حال كتاب معماري ابران در عصر پهلوي را مي‌توان به عنوان نخستين گام جدي در زمينه پژوهش و بازشناسي معماري معاصر ايران به شمار آورد . اين اثر با وجود ديد يكسوگر و جانبدارانه خود نسبت به آثار پديد آمده در اين دوران تا حدود زيادي چگونگي دگرگوني‌هاي معماري ايران در دوران پهلوي را دوره پهلوي را بيان مي‌نمايد . پس از پيروزي انقلاب و خصوصاً در سال‌هاي اخير نيز تلاش‌هاي پراكنده‌اي در زمينه مكتوب سازي جريان‌هاي معماري معاصر ايران در نشريات مختلف تخصصي معماري صورت گرفته است . نوشتاري كه در پي آمد مي‌آيد با جستجويي در ميان منابع فوق و نيز برخي از رسالات ارائه شده در اين زمينه ، گردآوري و تدوين شده است . و كوشش شده علاوه بر توصيف سبك‌ها و گرايش‌هاي رايج در هر دوره حتي‌الامكان ريشه‌هاي اجتماعي ، سياسي و اقتصادي آن نيز مورد بررسي قرار گيرد .

پرده اول : معماري در دوره قاجار

تا اواسط دوره قاجار تحولات معماري ايران در سيري آرام و پيوسته به صورت مجموعه‌اي واحد قابل درك و شناسايي است . هرچند كه ريشه بدعت‌هاي نو و الگوبرداري از نمونه‌هاي اروپايي از دوره كريم خان زند آغاز شده بود از جمله بناي ديوانخانه كريم خان در شيراز كه براي اولين بار سقف شيبدار به عنوان پوشش آن به كار گرفته شده ، اين سقف‌ها در دوره قاجار نيز در تمام بناهاي بزرگ مورد استفاده قرار مي‌گيرد .

در اين دوره با ورود شبه سفارتخانه‌ها به ايران كه به سبك اروپايي ساخته شدند و از سويي با مسافرت‌هاي مكرر ناصرالدين شاه به اروپا و نيز اعزام اولين گروه دانشجويان به لندن به مرور شاهد تأثيرگذاري اين مبادلات بر معماري مي‌باشيم . اين تأثيرات ابتدا در ظواهر و تزئينات ابنيه جلوه‌گر مي‌شوند . و در سازمان فضايي بنا‌ها چنان نمودي ندارند . از ميان نمونه‌هاي شاخص اين دوره مي‌توان مجموعه كاخ گلستان اشاره كرد كه در نما‌سازي و نقوش به كار رفته به طرز ناشيانه‌اي از نقاشي اروپا الگو برداري كرده است .

در اين دوره با وجود نظام جديد اداري به شيوه اروپايي ، دولتمردان كه عمدتاً صاحب منصب بودند و در ديوانخانه (ميهمانخانه بخش بيروني) به رتق و فتق امور مي‌پرداختند ، كم‌كم پنجره‌هايي را از كناره‌هاي بيروني منازل خود به كوچه‌ها مي‌گشايند و به اين ترتيب زمينه‌هاي تبديل معماري درون گراي ايراني به يك معماري برون گرا فراهم مي‌گردد .

براي درك تفكرات غالب در اين زمان به نقل مطلبي از ممتحن‌الدوله مي‌پردازيم . وي پس از آن كه نقشه‌هاي مربوط به وزارتخانه‌هاي ميدان ارگ را آماده مي‌كند و به چند تن از مهندسين خارجي مقيم ايران عرضه مي‌كند ، چنين مي‌نويسد : " همه مهندسان نقشه‌هاي بنده را به دقت كامل رسيدگي و تصديق كردند كه مثل طرح يكي از بناهاي بسيار زيبا و عالي اروپا كشيده شده است" .

در همين دوره است كه انديشه‌هاي ملي گرايي يكي از جريان‌هاي مشروطه كم‌كم در معماري نفوذ مي‌كند و اولين نمونه آن در طاق نصرت تاجگذاري احمد‌شاه با الگو ‌برداري از عناصر به كار رفته در تخت ‌جمشيد ظهور مي‌يابد . يكي ديگر از ويژگي‌هاي اين دوره پايين آمدن كيفيت اجراي ابنيه است كه بايد دلايل آن را در نياز فزاينده به ساخت و ساز و نارسايي در نيروي متخصص و ماهر جستجو كرد . گفته مي‌شود كاشي‌هاي به كار رفته در اين زمان ، بدترين نوع در طول تاريخ كاشي ايران است .

پرده دوم : معماري دوره پهلوي اول

افزايش بودجه مملكت با اخذ ماليات‌ها و عوارض و نيز كشف منابع طبيعي به‌ويژه نفت ؛ زمينه را براي آغاز به كار فعاليت شركت‌هاي خارجي در ايران فراهم مي‌كند (از جمله شركت يرژه كه به سال 1309 ساخت راه‌آهن را به عهده گرفت) . فعاليت‌هاي ساختماني و عمراني اين شركت‌ها موجب ورود مصالح و تكنيك‌هاي جديد ساخت و ساز به كشور مي‌شود به طوري كه حدوداً در سال 1311 استفاده از سيمان وارداتي در ساختمان‌هاي جديد آغاز مي‌گردد . و پل ورسك در سال 1312 به عنوان اولين پل پيش فشرده احداث مي‌شود . از سوي ديگر در اين زمان جريان جهاني مدرنيته با سرعتي بيش از گذشته به ساختارهاي سنتي كشور كه قادر به پاسخگويي به نيازهاي جديد نبودند هجوم مي‌برد . با ورود بانك‌ها ، وزارتخانه‌ها و ادارات مختلف و ديگر عملكرد‌هايي كه هيچ مسابقه‌اي در تاريخ ايران نداشتند و نياز شديد به ساخت و ساز‌هاي جديد كه ديگر با مصالح و امكانات سنتي امكان‌پذير نبودند . معماري بدون آن كه فرصت كافي براي جوابگويي داشته باشد در روندي ناگزير به تقليد از الگوهاي غربي مي‌پردازد . البته دگرگوني ارزش‌هاي اجتماعي و خصوصاً گرايش‌هاي قشر روشنفكر به تحول تجدد و نوا خواهي را نيز بايد به اين دلايل اضافه كرد .

در اين دوره براي دستيابي به اهدافي نظير احياي هويت ملي و اثبات موجوديت يك حالت نو پس از دوران قاجار ، همچنين با توجه به روابط نزديك ميان ايران و آلمان و بازگشت معماران ايراني از اين كشور‌كه سبك اكسپرسيونسيم آرمان

گرا را با خود به همراه آوردند بناها شكل مونومنتال پيدا مي‌كنند . ويژگي‌هايي نظير تقارن شديد ، پنجره‌هاي بزرگ‌تر از معمول و ستون‌هاي متعدد كه به صورت ريتميك تكرار مي‌شوند و القا كننده قدرت و عظمت هستند از گرايش‌هاي قالب معماري اين دوره‌اند (ساختمان راه‌آهن 1306 طاهر زاده بهزاد كه خود در آلمان تحصيل كرده از نمونه‌هاي گرايش است) .

از سوي ديگر استخدام هرتسفلد براي كاوش در تخت ‌جمشيد در نتيجه به دست آمدن مدارك بيشتري از معماري باستاني ايراني و همچنين گرايش‌هاي افراطي ملي گرايي در ساختار حكومت كه ريشه در انديشه‌هاي ملي گرايي برخي جريان‌هاي مشروطه داشت منجـر به تقليد مستقيم از عناصر و تزيينات هخامنشي در بناها مي‌گردد . به طوري كه رفته‌رفته معماري به اصطلاح سبك ملي از آميختن ويژگي‌هاي سبك اكسپرسيونيسم آرمانگرا و عناصر معماري قبل از اسلام شكل مي‌گيرد . دبيرستان انوشيروان دادگر (اثر ماركوف) از نمونه‌هاي اوليه و كاخ وزارت امور خارجه با الهام از كعبه زرتشت از نمونه‌هـاي تكامل يافته اين سبك معماري است

. با برنده شدن طرح وارطان هاوانسيان در مسابقه طراحي هنرستان دختران فصل جديدي در معماري دوره پهلوي گشوده مي‌شود . انديشه‌هاي وارطان كه از فعال‌ترين معماران اين زمان است به خوبي در مطلبي از وي كه به سال 1325 در مجله آرشيتكت به چاپ رسيد قابل بازشناسي است : "در موقعي كه تجارب طرفداران اسلوب قديم متوقف مي‌شد . چند آرشيتكت ايراني و خارجي كه به تهران وارد شدند منظره ساختمان‌هايي را كه از شيوه قديم تقليد شده بود ديده ، و مصمم شدند كه رابطه ميان گذشته و حال را در اين قسمت قطع كرده و به فكر آينده كه راهنماي آن افكار جديد معماري باشد بيافتند …" . قسمت اعظم بناهاي مسكوني به جا مانده از اين دوران در تهران توسط وارطان و پيروانش ساخته شده‌اند كه با ويژگي‌هاي زير شناسايي مي‌شوند :

استفاده از سطوح صاف يكدست در قالب شكست‌ها .

فرو رفتگي و بيرون زدگي‌ها .

همچنين بالكن‌هاي بيرون زده يا فرو رفته .

پرده سوم : معماري دوره پهلوي دوم

در دوره رضا پهلوي حركت‌هايي در جهت تعديل گرايش‌هاي تند روانه ملي انجام مي‌شود . از جمله اقداماتي كه نشان دهنده رويكرد اين دوره است ؛ احياء بازسازي امامزاده نزديك سرچشمه است كه در زمان رضا خان تخريب و به ورزشگاه دخترانه تبديل شده بود (توسط آندره گدار) . به طور كلي رويكرد اصلي اين دوره برخلاف دوره قبل به معماري اسلامي است . تجديد بناي كاروانسراي مخروبه مادر‌شاه اصفهان و تبديل آن به هتل عباسي از اولين نمونه‌هاي اين گرايش است كه رو‌كاري آجر آن به سرعت در اصفهان و سپس تمامي نقاط ايران مورد تقليد قرار گرفت .

دلايل اين رويكرد جديد در كتاب برداشت و گردآوري اطلاعاتي راجع به معماري سنتي ، مانسوتر بودن معماري اسلامي با عصر حاضر به دليل پيوستگي تاريخي آن ، هزينه‌هاي گزاف الگو‌برداري از معماران باستان و مهم‌تر از تمامي اين موارد عامل گرايش‌هاي جهاني به سمت ارزش‌هاي فرهنگي بومي بوي كه پس از ساخت و سازهاي انبوه بي‌هويت بعد از جنگ جهاني دوم در اروپا شكل گرفته بود . در اين زمان عده‌اي از معماران ايراني پس از آشنايي با اين گرايش به ايران بازگشتند و تلاشي را جهت پياده كردن اين افكار آغاز كردند . از جمله آنها فرح همسر شاه بود كه معماري را در فرانسه تحصيل كرده بود . وي دفتري به نام دفتر مخصوص فرح تأسيس كرد و با همكاري افرادي مانند مهرداد افخم و كامران ديبا كارهايي نظير موزه رضا عباسي ، موزه فرش ، موزه هنرهاي معاصر و … را به وجود آوردند .

برگزاري دو سمينار در مورد هويت معماري ايراني و رابطه صنعت و سنت در اصفهان و شيراز كه با حضور معماران بزرگ جهان برگزار شد از اقدامات اين دفتر در جهت برقراري پيوندي ميان ارزش‌هاي معماري سنتي و صنعت امروز بود .

پرده چهارم : معماري دوره پس از انقلاب

پس از انقلاب با اولويت‌هايي كه جنگ تحميلي پيش رو قرار داده بود و در شرايطي كه متوليان و فعالان معماري صحنه را ترك كرده بودند ، معماري به مدت حدود 15 سال دچار ركود مي‌گردد . اما پس از خاتمه جنگ از حدود سال 1370 بار ديگر بحث و گفتگو درباره معماري آغاز مي‌شود . مجله آبادي با انتشار خود در سال 1370 از اولين انعكاس دهندگان اين بحث‌ها بود . البته با توجه به تخريب‌هاي وسيع بافت‌هاي شهري در دوران جنگ ابتدا گرايش‌هاي بيشتر به سمت شهرسازي بود تا معماري . يكي از اقدامات مهم اين دوران كه در فعال كردن نيروهاي معماري و شناساندن آنها به جامعه نقش عمده‌اي ايفا كرد ، برگزاري مسابقات معماري بود ؛ به طوري كه در طول 6 سال اول دهه 70 ، 35 مسابقه در مقابل 7 مسابقه كل دهه 60 برگزار مي‌گردد . عمده‌ترين اين مسابقات ، طراحي كتابخانه ملي ، فرهنگستان‌ها ، بانك توسعه صادرات ، مسجد مركزي چابهار ، سينما آزادي و حرم حضرت معصومه است . از ميان ساير اقدامات اين دوره مي‌توان به موارد زير اشاره كرد :

تهيه پيش نويس آيين نامه برگزاري مسابقات در سال 1376 .

كنگره‌هاي دانشجويي اصفهان در سال 1376 .

كنگره‌هاي دانشجويي شيراز در سال 1378 .

كنگره‌هاي دانشجويي تبريز در سال 1380 .

تأسيس انجمن‌ها و كانون‌هاي مهندسي معماري در سال 1374 .

انتشار منشور اخلاق حرفه‌اي انجمن صنفي مهندسان مشاور معمار و شهرساز در سال 1374 .

يكي از پديده‌هايي كه در اين دوران به خصوص در مسابقات معماري رواج مي‌يابد ، نوعي غريبي از ادبيات معماري يا به عبارتي معماري ادبياتي است كه مي‌كوشد با تكيه بر توجيهات سنگين فلسفي به توجيه ضعف‌هاي هنري و فني آثار بپردازد . در اين دوره بحث‌هاي قديمي و به ظاهر جديد بحران هويت معماري و درگيري ميان سنت و مدرنيته نيز با شدت بيشتري پيگيري مي‌شود و … .

با بررسي تحولات معماري ايران در صد ساله اخير آن گونه كه در بالا آمده مي‌بينيم هر چه كه به دوران معاصر نزديك مي‌شويم با نوع هيجان زدگي ، عدم قطعيت و كثرت‌گرايي (كثرت زدگي !) در آثار معماران روبه‌رو مي‌شويم به طوري كه امروز حتي در آثار يك معمار خاص هم نمي‌توان گرايشي را شناسايي كرد و اين ويژگي جديد با روند بسيار آرام و تدريجي تحولات معماري سنتي كه در طول صدها سال با اندك تغييراتي تا چندي قبل تداوم يافته است بسيار متفاوت است . در ريشه‌يابي علل اين تفاوت‌ها بايد به روند شتابان تحولات در زمينه‌هاي اجتماعي ، فرهنگي ، ارتباطات و اكتشافات جديد علمي توجه كرد كه همگي عواملي هستند كه در هنري كاربردي نظير معماري تأثيرات مستقيمي را به جا مي‌گذارند . مرحوم پير نيا معماري ما را در يك بازه زماني سه‌هزار ساله به شش دوره تقسيم مي‌كند حال آن كه در طول صد ساله گذشته علاوه بر گرايش‌هاي بي‌شمار به ‌وجود آمده حداقل به همان تعداد مي‌توان سبك‌هاي كاملاً متفاوت معماري را برشمرد . با اين وصف به نظر مي‌رسد معماري امروز نيز بايستي با اين حركت پر شتاب همراه گردد چرا كه در غير اين صورت در زير گام‌هاي سريع و قدرتمند دگرگوني‌هاي اجتماعي ، اقتصادي و تكنولوژيك خرد خواهد شد . آنچه مهم است درك شرايط جديد در تمامي زمينه‌ها و تدوين اصولي فراگير بر پايه تفكر منطقي است . پيش از آن كه ناخواسته خود را با شرايط جديد رو به رو ببينيم .

نگاهی نقد گونه به معماری معاصر ایران

مطالب مشابه :

معرفی رشته کارشناسی ارشد مهندسی معماری

ساختمان جديد سفارت ايران در ژاپن

دانلود کتاب مبانی هنرهای تجسمی (دوم هنرستان رشته نقشه کشی معماری)

باغهاي ايراني

هنرستان هنرهای تجسمی

برای دانلود برنامه فیزیکی هنرستان معماری کلیک کنید.

نگاهی نقد گونه به معماری معاصر ایران

اولویت بندی منابع مطالعاتی کنکور کاردانی به کارشناسی ناپیوسته

معماري - مقالات

زواره، موزه معماري ايراني +تصاویر