دمام , سنج و شاخ

طنین سنج و دمام از آبادان
نگاهی به آیین های نوحه خوانی و عزاداری حماسه محرم درخطه جنوب

درنواحی جنوب غربی ایران تا جنوب شرقی آن، نوحه خوانی، نوازندگی سنج و دمام در ماه محرم و صفر حکایت از دردها و غمهای فراوان دارد.
در ماه محرم و صفر از سازهایی جهت نوازندگی غم و حماسه بنام سنج، دمام و بوق استفاده می شود که نواختن آن حالتی در انسان بوجود می آورد که او را برای سینه زنی و عزاداری آماده می نماید. در گذشته دور بدلیل نبود سیستم اطلاع رسانی و صوتی، بانواختن سنج و دمام ساکنین محلات را جهت عزاداری خبردار می کردند.
سنج و دمام و بوق هر سه از سازهای تشکیل دهنده این همنوازی است که سابقه آن به بیش از ۱۰۰سال می رسد و آن طور که از گذشته باقی است از کشورهای آفریقایی بدلیل مسافرتهای دریایی جنوبیها، به ایران آورده شده است.
زنگبار افریقاو مسلمانان آن به نوعی عزاداری با سازهای مذکور پرداخته و ملوانان چون وجه مشترک دردهای و غمهای خودشان را با آنان احساس کرده از این سازها درمراسم عزاداری خود در ایران استفاده کرده و نسل به نسل تحویل ما گردید.
ازیک طرف صدای سنج و دمام تداعی کننده طبل زمان جنگ و حماسه روز عاشورا است و از طرف دیگر وسیله ای برای خبر و آمادگی مردم آنزمان بوده است که همراه با یک نوع بوق مخصوص که از شاخ حیوانات ساخته می شود، همگی نوعی تهیج وتحریک رادرمردمی که قصد عزاداری و سینه زنی دارند، بوجود می آورد.
ترتیب و تعداد دمام زنان و نوازندگان سنج در نقاط مختلف جنوب، متفاوت است، در بوشهر مجموع دمام و سنج زنان ۷،۵و ۹و گاهی بیشتر است، یعنی یک نفر به عنوان “اشکون”(که دمام زن حرفه ای است) در کله صف دمام زنان قرار دارد و بقیه نفرات در طرفین او قرار می گیرند دو در سمت راست و چپ اشکون وظیفه “غمبر” را ایفا می نمایندو مابقی با آهنگی موزون با آنان همراهی می کنند، در پایین صف دمام زنان یک نفر سنج زن قرار می گیرد و مابقی سنج زنان در لابلای دمام زنان قرار گرفته و براساس یک نت مشخص نوای سنج و دمام را به گوش و دلهای عزاداران می رساندند.
در آبادان تعداد دمام زنان زوج است و جای سنج زن در پایین صف یک دمام زن ماهر پر می کند، تعداد دمام زنان بستگی به توان و بضاعت حسینیه و دمام زنان دارد و در جاهایی حتی ۱۸دمام و ۱۰سنج نواخته می شود. شروع دمام زنی با نواختن بوق مخصوص بوده و پس از لحظاتی که از نواختن سنج و دمام گذشته، مجددا بوق بصدادرمی آید واین وضع راتاپایان نوازندگی هر از گاهی بعهده دارد.
زمان نواختن سنج و دمام چیزی حدود ۲۰تا ۸۰دقیقه و در پاره ای موارد مثل شب و ظهر عاشورا آن، صف دمام صف دمام زنان چیزی حدود سه ساعت در مسافتهای طولانی با دستجات دیگر در کوچه و معابر و حسینیه ها به نوازندگی می پردازند، پس از اتمام نوازندگی بلافاصله سینه زنی شروع می شود.
نوحه خوانی و نوحه سرایی و سینه زنی همچون نوازندگی سنج و دمام از سابقه ای طولانی برخوردار است، نوحه خوانی در استانهای خوزستان، بوشهر و هرمزگان، خواستاران فراوانی دارد، در گذشته بدلیل وجود مشکلات و مصائب و کمبودهای اجتماعی، دلهای دردمند با نوای غم در شرایط عادی و با نوحه سرایی ونوحه خوانی در ماههای محرم و صفر و شبهای ۱۹تا ۲۳ماه مبارک رمضان بنحوی خودشان را تسکین داده و سبک وزلال می نمودند،دراین میان نوحه از اقبال و استقبال بی نظیر عمومی بهره مند است.
مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی ملودرام غم انگیز است تحقق می یابد، این مراسم باترتیب وبرنامه خاصی شروع شده و ارج آن موقعی است که نوحه خوان اعلام “واحد” می کند. ابتدا شخص بعنوان سرخوان با تانی و آهسته و آرام نوحه خوانی را آغاز میکند و سینه زنان یکی پس از دیگری به جمع سینه زنی اضافه می گردند و زمانی که “بر” سینه زن به اندازه کافی بزرگ شد نوحه خوان اصلی به در انداز نوحه می پردازد. تکنیک اصلی آن به این شکل است که نوحه اول را از لب و قسمتی از فضای دهان و نوحه دوم را از فضای کامل دهان ونوحه سوم راازحلق و حنجره و نوحه چهارم را که عمولا قبل از واحد است از کله، سر می دهد، در این موقع سینه زن شور و حال زیادی به خود گرفته و با “مرمی” کردن برای نوحه خوان خود را آماده می کند که واحد را اعلام نماید.
سینه زن در مرحله اول با زدن دست به سینه و حرکت پا طبق یک ضابطه مشخص و ریتم معین به سینه زنی می پردازد بطوری که هنگام عقب نشینی پای چپ و به جلو آوردن پای راست یک دست به سینه می خورد. این نوع سینه زنی را سینه زنی دو ضرب یا دو دست می نامند که در موقع واحد این حرکت به نصف تقلیل یافته و همانطور که مشخص است نتیجه آن یک میشود یک در زبان عربی واحد می باشد و این کلمه در نوحه خوانی با همین لفظ استعمال می شود. پس از بزرگ شدن دایره(بر) سینه زنان شخصی که برها را می سازد اقدام به تشکیل بر دوم و سوم و… در مواقعی تا ۱۰بر و بیشتر می رسد، البته وجود بر کم از کیفیت سینه زنی کاسته و وجود بر زیادتر از ۱۲نیز از کیفیت و کنترل دقیق نیز خواهد کاست. بدون اغراق و تعصب باید گفت کیفیت سینه زنی در بوشهر بویژه در زمان مداحان معروفی چون “عباس دریانورد”، “محمد شریفیان” و “جهانبخش کردی زاده” در حد بالایی بوده و کثرت سینه زن در زمان این مداحان بزرگ معنی نداشته و بیشتر به کیفیت و نظم و ایجاد یک هارمونی دقیق توجه داشته اند. “سید مرتضی داوودی” یکی از کارشناسان اجتماعی پیرامون نحوه نوحه خوانی در آبادان می گوید: برخی از مداحان به مدد سیستمهای صوتی نواقصشان به سختی قابل تشخیص بوده و نمی توان مشخص کرد چه کسی بر دیگری رجحان دارد و به همین دلیل هر کسی بخودش اجازه داده که براحتی نوحه سرایی کند. او اضافه کرد: سینه زنان امروز با گذشته تفاوت دارند و به مرور سبکهایی را از خود بروز داده که از نظر فن و صاحبنظران مورد تایید نیست.

دمام , سنج و شاخ

مطالب مشابه :

سنج و دمام

اولین زنجیرزنی محرم در بازار تهران

دمام , سنج و شاخ

«محرم در روستای قلعه نو»

مراسم سنتی «جَغجَغه زنی» در روستای ابیانه

سنج و دمام

سنج و دمام آبادانی‌ها روايتگر دردها و غم‌های سيدالشهدا است

شگفتی ناظران از سنگ زنی کاشیان در تکیه های تهران(نگاهی به آیینی چند هزار ساله)

مراسم محرم در دیزج شاهرود: