صفحه 10--21 اذر 88

شیرازی
نگاهی به لهجه ی مردم شیراز
نوشته و پژوهش: محمود سپاسدار
ناشر: انتشارات آوند اندیشه با همکاری بنیاد فارس شناسی، چاپ اول، 1388
معرفی از: ابوالقاسم فقیری
برای نخستین بار تعدادی از واژه های شیرازی را در کتاب شیراز در گذشته و حال استاد حسن امداد دیدم. شاید همین دیدار انگیزه ای شد که به جمع آوری واژه های
محلی شیراز دست یازیدم. زنده یاد احمد شاملو چاپ صفحات کتاب کوچه را در هفته نامه فردوسی شروع کرده بود... (1339) واژه های شیرازی را برای ایشان فرستادم که چاپ شد. بعدها همین واژه ها را در کتاب ترانه های
محلی- انتشارات محمدی شیراز دیدم... (1342)
در سال 1348 کتاب ارزنده علی نقی بهروزی به نام «واژه ها و مثل های شیرازی و کازرونی» منتشر شد. چاپ کتاب «شعر شیراز» دکتر بیژن سمندر سبب شد که مردم به گویش محلی شیراز توجه بیشتری پیدا کنند. بعدها آقای حسین خدیش «ایرج» گوشه ای از واژه های محلی شیراز را به تدریج در اختیارم گذاشت که در صفحه «فرهنگ ولایت» روزنامه خبرجنوب چاپ شد.
سپس دانشنامه فارس-1379 همین مجموعه را به نام «فرهنگ مردم شیراز» منتشر کرد. فرهنگ مردم شیراز چاپ دیگری هم به خود دید که ناشرش انتشارات نوید شیراز بود.
آخرین کتابی که در این زمینه دیده ام همین کتاب «شیرازی - نگاهی به لهجه مردم شیراز» محمود سپاسدار است. سپاسدارها را می شناسم همه از اهالی فرهنگ اند. خداوند برایشان خوش بخواهد.
همیشه وایه «آرزو» داشتم مطلبی دقیق و زبان دار در ارتباط با گویش شیرازی ببینم. از گذشتگان یادش به خیر زنده یاد استاد واجد را می شناسم که نوید دیدار را در شرح کتاب «کان ملاحت و مثنوی سه گفتار» را به زبان محلی شیرازی رازگشایی کرد. «نوید دیدار» ایشان خواندنش پر تکلف است.
از جمله کتابهایی است که باید با مطالعه کافی به سراغش رفت. مثل اینکه اطلاعات لازم درباره لهجه شیراز تنها در اختیار ایشان بوده است. بعد از استاد کسی را ندیدم که جرأت کند به سراغ لهجه شیرازی برود. شنیده بودم که آقای سیفی در این زمینه صاحب تجربیاتی است، روزی ایشان را در محل انتشارات نوید شیراز ملاقات کردم از ایشان خواهش کردم که در این باره مطلبی بنویسند و اطلاعات خودشان را درباره لهجه شیرازی در اختیار علاقمندان قرار دهند که به مرادم نرسیدم. «نگاهی به لهجه مردم شیراز» آقای محمود سپاسدار قدم مثبتی است که در شناساندن بیشتر لهجه شیراز برداشته شده است. این اقدام مفید می تواند توسط خود ایشان و دیگر علاقمندان لهجه شیراز دنبال شود باید سپاسگزار ایشان بود. دست این پژوهشگر ارجمند را صمیمانه می فشارم و به ایشان دست مریزاد می گویم.
کتاب اکنون پیش روی من است.
کتاب دارای بخش های متعددی است که با هم بدان نظری افکنده می گذریم. از عنوان کتاب شروع کنیم: «شیرازی، نگاهی به لهجه مردم شیراز»، من نگارنده معنی شیرازی را نفهمیدم، در حالی که «نگاهی به لهجه مردم شیراز» به اندازه کافی گویاست. خیلی چیزها را در بردارد. بلیغ و زیباست. کتاب را انتشارات آوند اندیشه با همکاری بنیاد فارس شناسی به بازار کتاب عرضه کرده است. پیشگفتار کتاب مطلب کوتاهی است از آقای مجید روزی طلب مدیر وقت بنیاد فارس شناسی و این دومین کتابی است که در زمان مدیریت ایشان چاپ شده است. فرازی از این پیشگفتار را می خوانیم:
«...امروزه ادیبان، نویسندگان، شاعران و عارفان شیرازی با همت و دلسوزی در کار حفظ و حراست از کاخ رفیع و پرافتخار ادب فارسی هستند. تلاش و کوشش مجدانه آنها آشکار است. بنیاد فارس شناسی در مساعدت و تشویق فرهیختگانی که در شناسایی و معرفی گنجینه های
پر گهر فارس می کوشند کوتاهی نمی کند...»
بعد فهرست کتاب آمده، سپس می رسیم به «راهنمای آواها» که بسیار گویا تنظیم شده است. اضافه می کنم خواننده کتاب باید حتماً «راهنمای آواها» را با دقت بخواند. بعد به سراغ مطالب بعدی برود چرا که «راهنمای آواها» نوعی رمزگشائی برای مطالب کتاب است.
در مقدمه کتاب نویسنده حرفهایی را مطرح کرده است از جمله می نویسد: ... در بین خانواده های شیرازی، کم نیستند کسانی که بدون تکلف، به لهجه ای سخن می گویند که تنها تفاوتش با فارسی معیار، همان تفاوتی است که بین زبان گفتار و زبان نوشتار است.
انگیزه نخستینه برای تألیف این کتاب، نوشتن
واژه نامه ای بود جهت حفظ و نگهداری لهجه اصیل شیرازی و نشان دادن تفاوت های این لهجه با زبان فارسی معیار، مؤلف در طول یادداشت برداری دریافت که بسیاری از واژه ها در قالب ضرب المثل، کنایه و سروده های
عامیانه مفهوم خود را بهتر نشان می دهند، از این رو این قالب ها را هم به واژه نامه افزود.
وی با حوصله بسیار به مصاحبت با تعدادی از شیرازی های
میانسال به بالا پرداخت و با لهجه شیرازی با آنها سخن گفت و از آنها سخن شنید و از این راه، شک و تردیدهایی را که در مورد ضبط و توضیح بعضی از مدخل ها داشت، به کمترین حد رساند؛ با وجود بر این مؤلف حاصل کار را به دور از عیب و نقص نمی داند و از خوانندگان مطلع و فرزانه استدعا دارد در صورت امکان وی را از معایب این کتاب آگاه سازند تا چنانچه فرصتی پیش آید به اصلاح و جبران آن بپردازد.
از این جا به بعد به بخش های گوناگون کتاب
می پردازیم:
مختصری درباره شیراز
با خواندن این بخش با سابقه تاریخی شیراز، باغ های شیراز، آب و هوا، بقاع متبرکه، مساجد، محله های شیراز، بافت شهر و سایر بناهای قدیمی شیراز آشنا می شویم و بدین ترتیب شیراز را بهتر می شناسیم.
دیدگاه هایی درباره شیراز و شیرازی

در این بخش اظهارنظر برخی از اندیشمندان درباره شیراز و شیرازی را شاهدیم که قدیمی ترین اظهارنظر به قرن چهارم هـ.ق می رسد مؤلف حدود العالم من المشرق الی المغرب درباره مردم شیراز چنین اظهارنظری دارد: «مردمان این ناحیت سخن دان و خردمندند»
و تازه ترین نظریه مربوط می شود به قرن بیستم
م. ادوارد براون خاورشناس انگلیسی درباره شیراز و شیرازی می نویسد: «تمام کسانی که راجع به ایران مطالعه کرده اند
در این گفته متفق العقیده هستند که شیراز نه فقط مکان زیبایی است بلکه سکنه آن بین ایرانیها، از همه خوش ذوق تر و اجتماعی تر و بانشاط تر می باشند و زبان آنها تا امروز آهنگ قشنگ و مشخصات خود را حفظ کرده است».
شعرا به شیراز عنایتی خاص دارند شعرهایی که درباره شیراز سروده شده می تواند خود کتابی باشد. شیراز در ترانه های محلی هم جایگاهی ویژه دارد.
مقایسه
در این بخش به منظور مقایسه لهجه شیرازی با زبان فارسی معیار، به فرایندهای واجی ابدال، ادغام، کاهش، افزایش، قلب و... پرداخته می شود. به این بخش باید با دقت نگریست رازهای ناگشوده لهجه شیرازی را در همین بخش می توانیم ببینیم. در این بخش از واژه های:
یکسان با فارسی معیار، ناهمسان، ابدال «بدل کردن- گذاشتن حرفی به جای حرفی دیگر»، ادغام، کاهش «حذف»، افزایش، قلب «جابه جایی»، ابدال و ادغام، ابدال و حذف، ابدال و افزایش، ابدال حذف و ادغام و حذف و قلب... سخن به میان آمده است.
دستور
مؤلف خود در این باره می نویسد: ساختار دستوری لهجه شیراز تفاوتی با ساختار دستوری زبان فارسی ندارد، آن چه زیر عنوان دستور در این بخش آمده مبتنی بر تفاوت های لهجه ای است این تفاوت ها در حوزه های مصدر، فعل، ضمیر و دو پسوند شیرازی ارایه شده است.
واژه نامه
87 صفحه کتاب به واژه های اصیل شیرازی اختصاص یافته. واژه ها همگی آوانویسی شده و همه را به کار می آید و نشان می دهد که مؤلف جهت تنظیم آن زحمات زیادی را متحمل شده است. امیدوارم در چاپهای بعدی این بخش را گسترده تر ببینم چون وجود دارد واژه های شیرازی که آنها را نمی بینیم. جایشان در این مجموعه خالی است مؤلف می تواند به کتاب ترانه های محلی ناشر: محمدی شیرازی و فرهنگ مردم شیراز ناشر: دانشنامه فارس هم توجهی نماید.
مثل، کنایه، استعاره ...
بخشی از فرهنگ مردم مثل، کنایه و استعاره است که در محاورات روزانه از آنها استفاده می کنیم. تا گفته ما تأثیرپذیری بیشتری داشته باشد.
مؤلف سعی کرده از مثل هایی استفاده کند که به شکلی رنگ و بویی از شیراز داشته باشد و خود
می نویسد: «در این بخش کوشیده ام که آنچه را
می آورم یا در اصل شیرازی باشد یا دست کم رنگی پر از لهجه شیرازی داشته باشد که کارش همراه با موفقیت است.
سروده های عامیانه
این بخش 48 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده، در این بخش جلوه هایی از فرهنگ مردم را
می بینیم. مثل: ترانه های عامیانه، ترانه های مادران، واسونک، واگوشک «چیستان- نغز»، ترانه محلی، نغمه طوافان شیراز، لالائی و متل...
همچنین ترانه هایی در این بخش آمده که تنها مورد استفاده مردم نیست و هر کدام مربوط به یک بازی ویژه کودکان است. مانند این ترانه ها:
آرد جو خراسونی
به مرد ما می رسونی؟
مرد ما سپر داره
شمشیر بر کمر داره
الی آخر «ص 199»
* * *
اتل متل توتوله
گاب حسن چه جوره
الی آخر «ص 201»
* * *
جمبون، جمبون، هبیزه
خاله اش رفته ببیزه
آورده مرغ ریزه
الی آخر «ص 218»
* * *
رفتم به باغی
دیدم کلاغی
سرش بریده
خونش چکیده
الی آخر «ص 227»
* * *
لی لی لی لی حوضک
ای افتاد تو حوضک
ای درش آورد
ای شستش
ای پختش
ای کله گنده خوردش
«ص 238»
* * *
بیو بک بک رینا
بیا جون دلینا
بیا بر سر کوچه
بخوریم قند و کلوچه
الی آخر «ص 215»
این ترانه مربوط به قصه «قورماقورینا» می باشد دو روایت از آن را در کتاب قصه های مردم فارس آورده ام. با این همه بیان این چند نکته از ارزش کتاب نمی کاهد. به همشهری ارجمند پیشنهاد می کنم در چاپهای بعدی که حتماً کتاب چاپهای بعدی را هم به خود خواهد دید، مطالب را دسته بندی کرده و جدا از هم بیاورد: 1- ترانه های
محلی 2- ترانه های عامیانه 3- ترانه های مادران
4 - ترانه های کودکان 5- لالائی ها و واسونک و...
چند اسم و عنوان به لهجه شیرازی:
در زیر این عنوان از نویسنده می خوانیم: «تعدادی از نام ها به ویژه هنگامی که با عنوان همراه، یا در هر حال بیش از یک کلمه باشند لهجه شیرازی، تحت تأثیر برخی از فرآیندهای واجی، ساده، نرم و جز در دو سه مورد کوتاهتر می شوند».
در گفتگوی روزانه مرسوم است که مردم کوچه و بازار برای سهولت در کار واژه ها را به صورت معمولی بیان نمی کنند بلکه آنها را تا می توانند کوتاه می کنند و فعل ها
را می شکنند. در شهرستانهای دیگر فارس هم این دگرگونی را داریم از گذشته بوده به امروز رسیده یقیناً به فردا هم می رسد و این همان است که بدان «فرهنگ» می گوییم.
این هم چند نمونه از این واژه ها:
مَمدَسَن MAMDASAN = محمدحسن
کَلَلی KALALi= کربلائی علی
مَم مِدی MAM MEDi= محمد مهدی
فاطی - فاطو FATi-FATU= فاطمه
بازی:
در این بخش نویسنده نگاهی دارد به بازی محلی شیراز و توصیه می کند اگر متن بازی ها را می خواهید به کتاب بازی های محلی فارس کاری از ابوالقاسم فقیری مراجعه کنید.
راستی می دانید بازی ها نخستین سرگرمی بشر اولیه بوده است. بازی ها انواع مختلفی دارند مانند بازی دختر بچه ها، بازی پسر بچه ها، بازی جوانان، بازی زنان و بازیهای نمایشی متأسفانه این بازی ها بین خانواده های شیرازی دارد کمرنگ می شود.
حیف است که بازی های محلی بمیرند. این هم اسامی بعضی از بازی های محلی شیراز:
آرامورا، آزنگه شیر، آفتاب مهتاب، آگرگه، اتل متل توتوله، اولی اول بهاره، باقله به چند مثقال، تب تپو، تُرونه تو خط، چارخونه، چلک مُسه، چیش بگیرک، حموم شاه مولچه داره، دُقل دقلینا، شیر گنده، شیش خونه، عمویادگار، قوتور، کوش، گردوباری، گرگم و گله
می برم، لی لی لی لی حوضک، هولی حمالی و...
جای ها:
در این بخش نویسنده خواننده را به محله های شیراز می برد و جای های دیدنی را معرفی می کند. این جای ها
برای مردم شیراز اکثراً خاطره انگیزند، گر چه همه قدیمی هم نیستند.
............
بدین بخش نویسنده نامی نداده است و می نویسد
می توانید آن را ندیده بگیرید.
و من بر این باورم که چرا؟ در شیراز چهل پنجاه سال پیش محله ها برای خودشان شکوه و شوکتی داشتند هر محله بزرگتر و ریش سفیدی داشت. روی حرف بزرگتر کسی حرفی نمی زد، بزرگتر احترامش به جا بود، مال ومنال بود... ولی بزرگتر احترام خاص خودش را
داشت.
چیزی که در گذشته بود ولی الان نیست صفا و محبت بود. اکنون صفا و محبت سالهاست که افسانه شده است. در هر محله شخصیت مثبت بود شخصیت منفی هم بود، آنها در جوار مردم زیست می کردند آقای سپاسدار ما را با عده ای از این نام آوران آشنا
می کند.
شیرازی های قدیمی از شیراز قدیم و این افراد خاطره هایی
دارند، آدم هایی مثل: آمحمد عطار، حاج حبیب، نایب دوغی که دوغش حرف نداشت، بهار که می شد جلو مغازه اش جمعیت انبوهی در انتظار دوغ ناب محلی بودند بعدترها یکی دیگر آمد روی دست نایب دوغی و اسم مغازه اش را گذاشت دوغ نایب شکن! ولی دوغ نایب کجا و دوغ نایب شکن کجا؟در این بخش نویسنده از مطرب های شیراز هم نام برده است. مثل: رحیم قانونی، جلال قانونی، اصغر ماتیکی و داوود کته. از اهالی موسیقی هم یاد شده است مثل: شکر شیرازی، صمد عقاب، زیگلری، عباس منتجم، غضنفر راستی. پهلوان آن زمان: خلیل عقاب، اُسُ کرامت= معروف ترین ختنه گر شیرازی و عروس ننی خورشید= زنی کلیمی بود و شکسته بندی می کرد.
عبارت هایی به لهجه غلیظ شیرازی
در این بخش عباراتی به لهجه غلیظ شیرازی آمده خواندنش مشکل است اما زیباست. نویسنده تکلیف کرده که خواننده به بخش واژه ها مراجعه کند یکی دو عبارت را برایتان برگزیده ایم، بخوانید:
یی ما آزگاره افتاده تو جُ
YEY-MA-AZEGARE-OFTADE-TUJO
یک ماهی است که در بستر افتاده
* * *
نَمدونَم چه بایِسُم کرد؟
NAMDUNAM-CE-BAYESOM-KERD
نمی دانم چه بایستی بکنم؟
سرودهایی به لهجه شیرازی
این بخش آخرین بخش کتاب است. مؤلف به ترتیب از این شعرا نام برده است.
-شاه داعی الله
-میرزا حبیب اله شیرازی متخلص به قاآنی
-سید اسداله شیرازی متخلص به غرا
-حاج محمدتقی ملقب به فصیح الملک متخلص به شوریده
-محمد جعفر پازارگادی متخلص به سرود
-دکتر بیژن سمندر
-یداله طارمی
که باید بیش از اینها باشند. این هم برای نمونه چند بیت از این بومی سرایان:
باغ پر طاووس چون گرمابه های پر «کدو» شد
بلبلی هر سو نواخوان از برای «پیرسوکی»
«شوریده»
پر کنید از پول جیب و کیسه ام
از تنم بیرون کنید این رخت «شر»
«غرا»
چیشاش سیا، گیساش سیا، مثل کمونه ابرو وا
بی خود نی بُ یی نگا آتیش زده به جون ما
«طارمی»
شمع شیراز منم، نکته پرداز منم
همه طناز منم، تو چه گوئی کلکو! «پسرو»
«قاآنی»
شیرازه میگن ناز واسی آفتاب جنگش
قلبار گرن می زنه به هم تِرشه تنگش
«سمندر»
* * *
در پایان این مختصر برای مؤلف محترم کتابهای محمود سپاسدار که دل به فرهنگ مردم این سامان دارد انتشارات جوان آوند اندیشه، بنیاد فارس شناسی که به همت آنان کتاب وارد بازار کتاب شده آرزوی موفقیت دارم و مطالعه کتاب را به اهالی فرهنگ و همه کسانی که عشق شیراز را به سینه دارند توصیه می کنم.

صفحه 10--21 اذر 88

مطالب مشابه :

روزنامه خبر جنوب پنجشنبه 29 تیر صفحه 20

نقدي بر عملكرد ۵ روزنامه محلي در شيراز

صفحه 10--21 اذر 88

علی شاهسون جزو برترین های جشنواره خبرنگاران فارس شد

اطلاعیه قطعی گاز شهری

قصه ناتمام

گزارشی از کمیته کوهنوردی کانون وکلای دادگستری مرکز