نقش اوقات فراغت در تکامل فردی و سلامت اجتماعی

مفهوم شناسی اوقات فراغت

فراغت، در لغت به آسایش و آسوده شدن از کار روزانه معنا شده است. در لغت لاتین نیز فراغت، معادل «leisure» به معنای رخصت و رهایی از اشتغال و کار آمده است. در اصل، اوقات فراغت، فرصت هایی است که انسان مسئولیت پذیر هیچ گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده دار نیست و زمان در اختیار اوست تا با میل و انگیزه شخصی به امر حاضر بپردازد.

در تعریف اوقات فراغت، مفهوم رضایت، انگیزه و عامل انتخاب، نقش اساسی دارد. در حقیقت برجسته ترین ویژگی اوقات فراغت، این است که انسان از روی رضایت باطنی و انگیزه شخصی، از میان مجموعه متنوع و گسترده ای از فعالیت ها، به اختیار خویش یکی را برگزیند.

ناگفته نماندکه اوقات فراغت به معنی بی کاری، وقت آزاد یا وقت مرده نیست، بلکه ضرورتی است که انسان، رها از برنامه ها و وظایف شغلی، مدرسه ای و اجتماعی خویشتن با رضایت و اختیار کامل عهده دار چگونگی گذران عمر خویش می شود. به سروده مولانا:

انسان موجودی است که همواره با خود، اجتماع، طبیعت و خدا در ارتباط است و هر یک از آنها الزاماتی برای او به همراه می آورد. حال اگر آدمی از این گونه تعهدات مذهبی، اجتماعی و شغلی رهایی یافت و فرصتی آزاد داشت تا از بایدها و نبایدها آسوده خاطر باشد، به اوقات فراغت دست یافته است.

پیام متن:

اوقات فراغت، به معنای رها بودن از الزامات اجتماعی و شغلی است.

نقش اوقات فراغت در تکامل انسان

کارشناسان علوم اجتماعی، اوقات فراغت را معیار مناسبی برای تشخیص سلامت و استحکام ساختار تربیتی جامعه می دانند. از این رو، بهره برداری شایسته از زمان های فراغت، جامعه را به سوی سازندگی اخلاقی و شکوفایی اقتصادی هدایت می کند و در مقابل، استفاده نامناسب از این فرصت ها، ناهنجاری های اجتماعی را بیشتر خواهد کرد.

در جامعه ما، همواره میان مسئله اوقات فراغت و جوانان ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. دوران جوانی و نوجوانی که آمیزه ای شیرین و شگرف از شور و شعور، اندیشه و احساس و فعالیت برای رسیدن به آرزوها و هدف هاست، از مهم ترین روزهای زندگی یک فرد به شمار می رود. جوانان، شریان گرم و حیاتی جوامع آگاه و بیدار و بازوان کارآمد دولت ها هستند. بنابراین، برای بهره گیری مناسب از توان مندی های آنان و فراهم ساختن وسایل آرامش آنها، به برنامه ریزی دقیق و سودمند نیاز است تا از این رهگذر، اوقات فراغت ایشان نیز پربارتر سپری شود. البته گاهی به این امر توجه می شود، ولی آن گونه که در خور شأن جوانان و بهره مندی ایشان از اوقات فراغت باشد، تلاشی نشده است. معمولاً اهمیت اوقات فراغت و نقش سازنده و تربیتی آن نادیده گرفته می شود. خداوند در این دنیا نعمت های بی شماری در اختیار آدمی گذارده است که هرچند همه موهبت های الهی ارزشمند و مفید هستند، در این میان، «سرمایه حیات» پرفروغ ترین آنهاست. به برکت این فرصت ها، انسان می تواند از دیگر نعمت های الهی بهره برد و در راه پیشرفت و تکامل خویش و جامعه و در نهایت، رسیدن به خوشبختی و رستگاری گام بردارد.

با توجه به اهمیت اوقات فراغت در زندگی انسان، بی توجهی به آن، آسیب ها و انحرافات فراوان به بار می آورد. امام صادق علیه السلام در هشدار به موقع در بهره گیری درست از زندگی می فرماید:

انسان اگر به کاری مشغول نباشد، از فرط خوشی و بی کاری و بیهودگی، به کارهایی دست می زند که ضررش بر او و نزدیکانش بسیار است.

پس درمی یابیم که اوقات فراغت، زمینه مناسبی برای شکل گیری حس رضایت و توان انتخاب گری در هر فرد است؛ امری که لازمه احساس استقلال و خودشکوفایی آدمی است و این امر به نوبه خود، در رشد اخلاقی و فکری افراد اجتماع نیز مؤثر است. اگر برنامه های اوقات فراغت با جهت گیری سودمند و سالم انتخاب شود، بسیاری از نابسامانی های روحی و جسمی مردم درمان می یابد و خلاقیت های فردی و اجتماعی به بار خواهد آمد.

پیام متن:

1. ضرورت برنامه ریزی مناسب برای اوقات فراغت جوانان.

2. اوقات فراغت، زمینه ای مناسب برای شکوفایی استعدادها و درمان نابسامانی های فردی و اجتماعی.

پی آمدهای مثبت اوقات فراغت

رشد و تعالی انسان ها با گذر زمان معنا می یابد. در این میان، پاره ای از وقت ها، به لحاظ شرایط و ویژگی های برترشان، نقش بیشتری در این مهم دارد. اثر تربیتی ساعت های فراغت، انکارناپذیر است. در حقیقت، این گونه لحظه ها، فرصتی است کم یاب برای انسان تا به ارزیابی عملکرد گذشته خویش بپردازد.

عادت های ناپسند گذشته خویش را با رضایت و انگیزه باطنی ترک کند و برنامه های ناتمام خود را به انجام برساند. نیز به دور از فشارهای روانی و خستگی های روحی و جسمی روزانه، با نشاط و سروری باطنی و روحیه عالی به کسب عادت ها و صفت های نیک همت گمارد. از این رو، در روایت ها توصیه شده است: «رستگار، کسی است که کار روز خویش را اصلاح کند وزیاده روی ها و نقصان های دیروزش را جبران سازد».

در حقیقت، می توان در پرتو برنامه ریزی دقیق و با عمل به آموزه های دینی، به فراغت گوارایی که امام سجاد علیه السلام آن را درخواست می کند، دست یافت؛ فراغتی که با ویژگی های زیر همراه است:

«خداوندا! اگر برای ما فراغتی ازکارهای دنیا مقدر فرموده ای، آن را فرصتی همراه با سلامتی قرار ده که در آن رنجی حاصل نشود و ملالی به وجود نیاید. تا اینکه فرشتگانی که به ثبت گناهان مأمورند، با صحیفه ای خالی ازگناه از پیش ما بروند و فرشتگان مأمور به نیکی ها، به خاطر اعمالی که از ما نوشته اند، خوشحال از نزد ما برگردند».

پیام متن:

اوقات فراغت، زمانی مناسب برای ارزیابی عملکرد گذشته.

آثار منفی اوقات فراغت

اوقات فراغت، به همراه خوبی های فراوان، می تواند بر اثر غفلت و بی توجهی انسان، عاملی برای انحراف و ارتکاب لغزش ها نیز باشد. هنگامی که انسان بی کار است، زمینه دچار شدن او به انحراف های اخلاقی و رفتاری برای او فراهم است. به همین علت، در روایت ها، امامان دین هشدار داده اند که انسان نباید فراغت محض داشته باشد. چنان که حضرت علی علیه السلام می فرماید: «سزاوار نیست که انسان زمانی داشته باشد که به هیچ کاری مشغول نباشد».

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام دراین زمینه آمده است:

«اگر انسان فراغت فردی داشته باشد و به هیچ کاری مشغول نباشد، این خود، زمینه بروز انحرافات فردی و اجتماعی را فراهم می آورد».

همچنین، اگر برنامه درستی برای اوقات فراغت ریخته نشود و سرگرمی ها و فعالیت های ناسالم جای آن را برای فرد پر کند و درباره گروه هایی که افراد در آن شرکت می جویند، مطالعه ای صورت نگیرد، در حقیقت زمینه انحراف فرد فراهم می آید.

بنابراین، نداشتن برنامه ای برای اوقات فراغت، یا فرد را به تنهایی و سردرگمی کامل وبدون هیچ گونه نگرش مثبتی می کشاند یا زمینه های روابط ناسالم را برای او فراهم می آورد.

متأسفانه، برخی جوانان به علت استفاده نادرست از آزادی اجتماعی و اوقات فراغت و نیز هدایت نشدن آنها به دنبال خوشی های زودگذر رفته و سرمایه کشور را به رخوت و روزمرگی کشانیده اند. اهمیت اوقات فراغت ولزوم بهره گیری بهینه از آن، زمانی بیشتر حس می شود که صاحبان زر و زور و تزویر با شبیخون وسیع فرهنگی و با در اختیار داشتن پیشرفته ترین تکنولوژی ها، به رواج فساد و ابتذال بین نوجوانان و جوانان دامن می زنند. پس شایسته است که برنامه ریزی دقیق و کارآمدی را برای اوقات فراغتمان داشته باشیم و هماره این کلام نورانی حضرت امیر علیه السلام را در نهان خانه وجودمان بنشانیم که:

«فراموش نکن که با بهره گیری از سلامتی، نیرو، فراغت، جوانی و شادابی است که آخرت را هم به دست می آوری».

پیام متن:

1. اوقات فراغت، می تواند عاملی برای انحراف اخلاقی جوانان باشد.

2. سوء استفاده صاحبان زر و زور از اوقات فراغت برای به ابتذال کشاندن جوانان.

بایسته های اوقات فراغت

برنامه های اوقات فراغت باید هم شادی آفرین، سرگرم کننده و لذت بخش باشد و هم ضامن رشد و کمال انسان. این برنامه ها باید سعادت فردی و سلامت اجتماعی را به همراه داشته باشد. از سوی دیگر باید در تقویت ارزش های اخلاقی، عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و سیاسی زندگی انسان مؤثر باشد. دراین برنامه ها، بایدنوعی تعادل رعایت شود و زیاده روی و کوتاهی در آن پرهیز کرد، برای مثال نباید وقت زیادی را به تماشای تلویزیون اختصاص داد. همچنین، برنامه های اوقات فراغت نباید خلاف شرع و موازین اخلاقی باشد و اگر این معیار به درستی رعایت شود، از بسیاری نابسامانی ها و کج روی ها جلوگیری می شود. دین و اخلاق، همواره مسئله تعالی و کمال انسانی را در نظر دارد و دین اسلام، ناب ترین و جامع ترین برنامه ها را دراین باره ارائه کرده است. همچنین، قانون هایی برای روابط و رفتارهای انسانی وضع کرده و آنها را به منظور دست یابی به والاترین ویژگی های انسانی در اختیار آدمیان گذارده است. دین اسلام همواره تأکید می کند که نباید برنامه ها عامل نابودی ارزش های اخلاقی باشد. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: «بسیارند لذت های کوتاه مدتی که اندوه و درد دراز مدتی در پی دارد».

پیام متن:

تعادل در برنامه های اوقات فراغت.

راه های پر کردن اوقات فراغت

یکی از برنامه هایی که می تواند اوقات فراغت را پر کند، ورزش است. در اسلام به ورزش، به ویژه ورزش هایی که هم بنیه فردی و هم روحیه اجتماعی یک ملت را تقویت می کند، ورزش هایی مانند تیراندازی، اسب دوانی، شکار و شنا توصیه شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «به فرزندانتان شنا و تیراندازی یاد بدهید.» بنابر روایتی دیگر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برنامه اسب دوانی را در مدینه اجرا کرد و برای برنده اول، دوم و سوم جایزه قرار داد.

از برنامه های دیگر برای پرکردن اوقات فراغت، سفر و گشت و گذار در طبیعت و مناظر و دیدنی و تاریخی است. به تعبیر صائب تبریزی:

رسول خدا صلی الله علیه و آله با اشاره به نقش سفر در تأمین تندرستی، می فرماید: «سفر کنید تا صحت و سلامت داشته باشید».

به گفته سعدی نیز:

پرداختن به کارهای دستی و هنری، از دیگر فعالیت هایی است که زمان های آزاد فرد را به شایستگی پر می کند. این فعالیت ها از قبیل مجسمه سازی، صحافی، سبدبافی، قالب سازی، سفالگری و نقاشی، افزون بر تقویت مهارت های حسی و حرکتی و نیز پرورش قوای تخیلی فرد، زمینه ورود او را به صحنه اجتماع فراهم می آورد.

مطالعه کتاب و نشریه های مهم نیز وسیله مناسبی برای پر کردن اوقات فراغت است. دراین میان، وجود کتابخانه ها عامل مؤثری درجذب جوانان به مطالعه و کتاب است. تعداد کتاب خانه ها و کتاب خوان ها در هر جامعه، با فرهنگ و رشد و توسعه همه جانبه آن جامعه رابطه مستقیم دارد. بدین منظور، کاستن قیمت کتاب، جذابیت نوع چاپ و جلد آن، انتخاب عنوان های درست برای کتاب، عرضه محتوای کتاب ها منطبق با نیازهای افراد، تأسیس، تجهیز و بهینه سازی فضای کتاب خانه ها نیز تا حد زیادی می تواند در فرهنگ سازی این امر مؤثر باشد. افزون بر این، پخش کتاب های رایگان، مجهز کردن اتوبوس ها، قطارها و هواپیماها به تعدادی کتاب جذاب با محتوای عالی برای مسافران ساخت و پخش برنامه هایی با موضوع کتاب خوانی از رادیو و تلویزیون، می تواند مشوق افراد به کتاب خواندن باشد.