مطالبي در مورد خراسان جنوبي ( قسمت اول )

آقای رجبعلی لباف خانیکی در مقاله خود تحت عنوان "تأملی در نام بیرجند"، بیرجند را مرکب از دو جزء "بیر" و "جند" می‌داند. "بیر" در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" که معرّب "کند" است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و ...، این وجه تسمیه درست تر به نظر می‌رسد.

پیش از اسلام :

علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی ، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستای کوچ ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره "استاد تنگل"، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد. همچنین علاوه بر وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا .[۷] که دال بر قدمت تاریخی این منطقه‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و ...

پس از اسلام :

قدیمی‌ترین اثر درون شهری بیرجند، مسجد جامع آن است که در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده‌است. احتمالا یاقوت حموی اولین جغرافیدانی است که از «پیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران, انگور, میوه و اندکی غله به دست می‌آمده‌است.زین العابدین شیروانی, بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده‌است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه. بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستانهای بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌های چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.

صفویه :

در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه , بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راههای دریایی و زمینی , بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان, جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.

قاجاریه :

در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک گرگور درباره شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی درباره تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است.

سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه , از کوههای معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات, محصولات زراعی بویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالی بافی ساکنان منطقه و مذهب آنها و نیز شهر بیرجند - که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته - مطالبی آورده‌است. لمتون نیز در سالهای قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قنات‌های قائنات و نیز نظامهای آبیاری در آبادیهای پیرامون بیرجند اشاره کرده‌است. در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب, شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.

تاسيس كنسولگري روس و انگليس در بيرجند :

آغاز قرن نوزدهم و فرارسيدن جنگ ايران و هرات و موقعيت سياسي بيرجند. بدين منظور در سال 1894 هياتي به سرپرستي كلنل بيت به بيرجند آمد و موجبات گشايش كنسولگري را فراهم ساخت.

کنسولگری‌های انگلستان و روسیه :

در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند به عنوان خط دوم جبهه، از نظر ارسال غله و اسلحه، انگليسيها را متوجه ساخت كه براي حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان ضرورت دارد در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تاسیس کنسولگری در بیرجند نمود. انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تاسیس نمود.به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه ، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسوگری‌های دو کشور تعطیل گشتند.

تاسيس مدرسه شوكتيه (آموزش نوين) در بيرجند :

هم زمان با انقلاب مشروطيت، امير اسماعيل‌خان شوكت‌الملك اول كه فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه كرد و توليت آنرا به برادر كوچكش محمد ابراهيم‌خان واگذار نمود. محمد ابراهيم‌خان علم موسوم به شوكت‌الملك دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حكمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذكور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند. شوكت‌الملك تحت تاثير اقدام حسنه اميركبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون، در سال 1285 شمسي - 1325 ه.ق در محل حسينيه شوكتيه كه براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل‌خان در سال 1273 ه.ش - 1312 ه.ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوكتيه نمود. قابل ذكر است كه مدرسه شوكتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون (سال 1268 ه.ق) و مدرسه ابتدايي رشديه كه به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشيديه (سال 1315 ه.ق) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي‌شد. براي مديريت و تاسيس مدرسه شوكتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل كاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوكتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه.ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب‌انگيز و دالانها، اتاقهاي متعدد، حوضخانه، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است. متعاقب مدارس شوكتيه بيرجند، مدارس ديگري در قاين در سال 1298، نهبندان 1299، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زير كوه، در ميان، گزيك، خوسف، درخش، گل فريز، مود، گيو، موسويه، مختاران نيز مدارس شوكتيه تاسيس گرديد. در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوكت‌الملك براي تاسيس مدارس شوكتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين كار موفق شد و اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.

حوزه علميه معصوميه بيرجند :

مشهورترين مدرسه علميه منطقه، مدرسه معصوميه بيرجند مي‌باشد. اين مدرسه توسط امير معصوم‌خان در اواخر سده دوازدهم قمري ساخته شده است. اين مدرسه داراي صحني بزرگ با حجره‌هايي در چهار طرف آن مي‌باشد. ضلع جنوبي مدرسه در دو طبقه بنا گرديده است.

مطالبي در مورد خراسان جنوبي ( قسمت اول )

مطالب مشابه :

مطالبي در مورد خراسان جنوبي ( قسمت دوم )

محمد رضا حسینی مود

توضیحی كوتاه در مورد تات های خراسان شمالي

مختصری در مورد کوراوغلو

مطالبي در مورد خراسان جنوبي ( قسمت چهارم )

مطالبي در مورد خراسان جنوبي ( قسمت اول )

مطلبی در مورد خراسان جنوبی

شعر چیست ؟دکتر ضیا موحد

یادی از اخوان؛ «امید» شعر خراسان

شعر نو در خدمت شعر کلاسیک