بررسی طرح های بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهرها(نمونه موردی: بافت قدیم کرمانشاه)

با افزایش رو به رشد جمعیت شهری و مشکل اسکان سرریز جمعیت که در حال حاضر به معضلات شهرها تبدیل شده، برای رفع این معضل ضرورت اتخاذ سیاست بهسازی و نوسازی روش مناسب و بهینه می باشد. بافت قدیم شهرهای ما از مشکلات در هم تنیده کالبدی،اجتماعی، اقتصادی وزیست محیطی رنج می برند، از جمله سیاست های موثر وحساس توسعه شهری را می توان برنامه های مداخله دربافت های قدیمی شهر دانست. که در ابعاد مختلف قابل تجزیه وتحلیل هستند. بافت تاریخی شهرها جزئی از سرمایه ملی و فرهنگی کشورهستند که نه تنها به لحاظ زیبا شناسی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهرهای ما ارزشمند هستند، بلکه محل سکونت و معیشت میلیون ها نفرمحسوب می شوند، با این حال، به دلیل عدم برنامه ریزی و مدیریت مناسب این بافت ها رو به افول و تخریب می باشند. فرسودگی و ناپایداری در بافت قدیم شهر کرمانشاه یکی از معظلات کنونی است . که طرح های بهسازی و نوسازی در این راستا قابل نقد و متأسفانه نقطه اتکاء مثبتی فراروی مسئولین برای انجام اقدامات جدی در این زمینه قرار نمی دهد. طرح های بهسازی و نوسازی در بافت های قدیم، مداخله در زندگی ساکنین آنهاست. طرح های بهسازی و نوسازی بافت های قدیمی در ایران تا دهه 1370، غالبا در چارچوب طرخ های جامع وتفصیلی صورت می گرفت اما در سال های اخیر به اشکال طرخ های باززنده سازی،روانبخشی، طراخی،ساماندهی و بهسازی و نوسازی توسط سازمان های مختلفی صورت گرفته است. دراین مقاله ضمن بررسی طرح های بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهرها وبا تاکید بر بافت قدیم شهر کرمانشاه و معرفی مسائل ومشکات بافت قدیم شهر کرمانشاه به ارزیابی و ارائه راهکار های در جهت بهسازی و نوسازی آن می پردازیم.

کلمات کلیدی: بهسازی، نوسازی، بافت فرسوده، بافت قدیم، کرمانشاه

مقدمه

تا قبل از جریان جهانی ناشی از انقلاب صنعتی، تغییرات جوامع شهری بسیار بطئی و نامحسوس بوده و به تبع آن، کالبد شهرها نیزدگرگونی قابل توجهی مواجه نبود. چرا که شهر نیز همچون سایر پدیده های مصنوع انسان ساخت در طول زمان دچار تغییر، تحول، رشد و توسعه می گردد (حبیبی ودیگران، 15،1386). باورودبه عصرجدیدوظهورجرقه های مدرنیسم درایران شهرهادرمسیرتحولاتی قرارگرفتند که حیات اجتماعی_اقتصادی وکالبدی آنهاراشکل دیگربخشید.

شهرهای ایران که در طول دوره های تاریخی ، با تکیه بر خلاقیت و ابتکارات ملی به صورت ارگانیک ودرون زا،به رشد وتکامل رسیده بودند، به تدریج طی چند دهه اخیر به کلی دگرگون گردیدند و خصوصیات کالبدی، ارزش های فرهنگی، ویژگی های اجتماعی،هنری وتاریخی خود را از دست دادند(حبیبی ودیگران،10،1387).

بیش از چند دهه است که بافت های قدیمی شهرها به فراموشی سپرده شده اند.در بافت های قیمی،کیفیت شرایط زیست محیطی به پایین تر از هر استاندارد قابل تحمل انسانی تنزل یافته است.این بافت ها روز به روز بی رونق و فرسوده تر می شوندوبه بافت های مسئله دارومشکل زا در برنامه ریزی ومدیریت شهری مطرح می باشند.وساماندهی واحیای بافت های قدیمی ضرورتی است که اهمیت آن با شناخت ارزش ها،توان اقتصادی،کالبدی،فرهنگی واجتماعی بافت روشن می شود.تداوم وضعیت تخریب کالبد فیزیکی بافت به همراه تنزل شرایط زیست محیطی،منجر به حرکت گروههای توانمنداز این محله ها به سایر قسمت های شهر وهجوم و اشتغال آن به وسیله گروههای کم درآمدوکارگر گردیده است که نتیجه آن تسریع فرایند رکود وتنزیل است(رهنما، 11،1375)

در حالی که شهر از درون تهی شده و می پوسد،نقاط پیرامونی آن بیشتر وبیشتربه خود توسعه بخشیده ومی بخشندوهر گونه تلاش برای شهربا برنامه را به بن بست می کشاند،نفاط پیرامونی شهرها،دوردست ها،مقصد توسعه های آتی شهر می گردند،واین در حالی است محدوده ای وسیع در درون شهرتحت عنوان" بافت قدیم"رها شده باقی می ماندوهر زمان بیش از زمان دیگر فرو می ریزد.رشد شهر از برون سبب گردیده است تا شهر قدیم از نو ساختن خویش باز بماند،معاصر نگردد وجریان زمان در آن راه نیابد."شهرکهن"از زیستن باز مانده است.او را هوائی تازه باید وحالی دیگر شاید.لازم است که فرایند تاریخی "نو شدن"بدان باز گردانیده شود،لازم ایت که فلسفه" رشد شهر از درون"دگر باره رخساره نماید تا شهر در کلیت امروزی آن مفهومی نو بخشدوهویتی بارز دهد(حبیبی،233،1384).

بافت قدیم به عنواان هسته اولیه شهرهای کشوروبه عنوان شبکه به هم پیچیده ای روابط کالبدی ودرونزابه یادگارازنسل های پیشین با وجوددگرگونی های زیاددرطی دهه های اخیر نتوانسته است بانیازهای جامعه واحتیاجات روزسازگارگردد. ولی به دلیل جایگاه خود درمرکزیت شهر،ازبهترین محدوده ها برای تمرکز خدمات تجاری،اداری،فرهنگی،سیاسی واقتصادی به شمار می روند.که اهمیت این بافت ها در کالبد شهرها به عنوان قلب تپنده اقتصادی وارائه خدمات بهتر،استقرار بازاروفعالیت های تجاری،پاسخگویی به نیازهای جمعیت روبه تزاید،اهمیت بار فرهنگی این بافت ها،وجود عناصر والمان های با ارزش تاریخی ومیراث فرهنگی،جاذبه های توریستی،اهمیت ولزوم خدمات رسانی به این مناطق به ویژه درزمان بحران،اهمیت ساماندهی واحیاءاین نوع از بافت های شهری رادو چندان می کند.

رسیدن به سلسه نیازهای مناسب وطبقه بندی شده وامکانات،محدودیت ها وپتانسیل ها،قبل از هر اقدامی ضروری به نظر می رسد،چرا که شاید با بررسی آنها وبدون انجام عملیات خاص وتنها برنامه ریزی واتخاذ تصمیمات کار آمد در حوزه های اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی و.....بتوان مشکلات را مهار کرده وبر آنها فائق آمد (حناچی وهمکاران،105،1386)

ناپایداری مهمترین شرط فرسودگی بافتهای قدیمی وتامین زیرساختهاوایجادکاربریهای ارزش افزامهمترین رکن ساماندهی وتملک مهمترین عامل درفراهم نمودن بسترلازم وتولیدزمین مناسب جهت تامین زیرساختهالازم دراجرای ساماندهی بافتهای قدیمی است ومشارکت مردمی امری است که بدون آن بهسازی و نوسازی بافتهای قدیمی امکان پذیرنیست(عندلیب،90،1386).

مروری بر پیشینه تخقیق

بافت های قدیمی و فرسوده شهری به معضلی مهم برای برنامه ریزان، مدیران و شهروندان بدل شده است. در حالیکه این بافت ها با ارزش های تاریخی،فرهنگی به مثابه هویت شهری وبه عنوان قلب تپنده اقتصادی ودارا بودن پتانسیل های مناسب فضای شهری دارای ارزش می باشد. در تحولات جدید شهر نشینی در جهان وظهور مشکلات ناشی از آن بخش های قدیمی شهرها بیشتر از سایر نقاط شهری در معرض عوارض نا مطلوب توسعه شهری قرار گرفته اند. درایران نیز پس از دخالت های سریع و بدون مطالعه در اکثر بافتهای قدیمی در اوایل سده حاضر به تدریج تجربیاتی در بهسازی ونوسازی بافتهای قدیمی به اجرا در آمد.

تنوع تجارب جهانی در زمینه مرمت و احیاء بافتهای قدیمی بسیار شایان توجه است . کشورهای مختلف با فرهنگها ، زبانها واعتقادات متفاوت ، تجارب بسیار ارزنده ای را در طول تاریخ از خود بر جای گذاشته اند که نشان دهنده هویت هریک از شهرهای تاریخی در جهان می باشد . این تجارب با کارهای هوسمان در پاریس و نوشته های راسکین وموریس در انگلستان و اقدامات سیت در اتریش آغاز شد . پس از جنگ جهانی دوم خصوصا بعد از دهه 1960 اتفاقات مهمی رخ داد که سبب تغییر جهت روند مرمت شهری در جهان شد ( حبیبی و مقصودی ، 1386 : 71 ).

نظریات توسعه کالبدی وساماندهی واحیائ بافت های قدیمی غالبادر 150سال اخیرازطرف محققان ارائه شده است . اما پیشینه توجه به بافتهای موجود شهری به طور عام و بافتهای تاریخی به طور خاص به حدود نیم قرن پیش باز می گردد . توجه به بافتهای تاریخی شهرها در سطح جهان ، طی دهها های اخیر شکلهای کوناگونی را به خود گرفت . ظهور و پیدایش علوم مرتبط با شهرسازی و برنامه ریزی شهری نیز باعث گسترش ونشر افکار وتئوریهای مختلف در باب شهر و توسعه کالبدی شهر گردیده است ( حبیبی ودیگران،1386، 23 ).

مجید غمامی(1371) در اثری با عنوان « بررسی ونقد اجمالی طرحهای شهری » مداخله دولت در روند رشد و توسعه شهرها را در دهه های اخیر به وسیله ابزارهایی چون طرحهای جامع – تفصیلی و هادی مورد ارزیابی قرار داده و علل نارسایی وعدم کفایت نظام موجود مدیریت امور شهری به طور اعم وطرحهای جامع شهری به عنوان ابزار اصلی مدیریت شهری به اخص را در سه زمینه نا هماهنگی طرحها با طبیعت وماهیت شهر ، ناهماهنگی طرحها با شرایط اجتماعی جامعه و نارسایی نظام موجود مدیریت امور شهری ذکر می نماید.

سید محسن حبیبی(1375) در اثری با عنوان « از شار تا شهر » با برداشت و تحلیل از فرایند تاریخی توسعه و با استفاده از متون برجای مانده ، تحول شهری ایران از گذشته تا به امروز مفهوم شهر وسیمای کالبدی آن را که تکوینی از مفهوم شار به شهر است ، تبیین وتدقیق می نماید . از جمله مهمترین مباحث این اثر تاثیرپذیری شهر ایرانی از الگوهای غربی در گذر تاریخ ، شکل گیری برنامه ریزی متمرکز و دولتی ، ارائه ابعاد چهارگانه ذهنیت ، عینیت ، مکان وزمان برای بازساخت فضایی شهر ایرانی می باشد . مولف اعتقاد دارد که شهر ایرانی در فرایند تاریخی خود تحت تاثیر برنامه های درون زا و برون زا از شهر معبد به شهر قدرت ، سپس شهر سراب و امروز نیز شهر نیرنگ تغییر ماهیت داده است

دکتر محمد مهدی عزیزی در سال( 1379) در پژوهشی با عنوان « تحلیل فرایند توسعه شهری معاصر در ایران » به سیر تحول سیاستهای مداخله در بافت کهن می پردازد ، که پس از بررسی مبانب نظری و مداخله در بافتهای قدیمی شهری اقدامات اجرایی وقانونی در توسعه بافتهای قدیمی را در سه مقطع حکومت قاجار تا پایان دوره اول پهلوی ، دوره پهلوی دوم تا پیروزی انقلاب از سال 1320 تا 1357 ، ودوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا مقطع کنونی بررسی و تحلیل می کند.

مهندسین مشاور شارمند (1379)در اثری با عنوان « شیوه های تحقق طرحهای توسعه شهری » با نگاهی سیستمی دربرنامه ریزی و طرح ریزی شهری ، فرایند تهیه ، تصویب ، ابلاغ و اجرای طرحهای توسعه شهری را مورد بررسی قرار داده است . بررسی مفهوم ، مجتوا ، شیوه های تهیه ، تصویب و اجرا و بررسی مسائل و نارسائیهای طرحهای توسعه هشری ایران در مراحل مختلف با موارد مشابه در جهان مورد بررسی واقع شده و با تشریح این مسئله که در حال حاضر مبانی نظری تهیه طرحهای شهری در ایران متکی بر مدل پوزیتیویستی ( شناخت / طرح / سیاست ) در حالیکه شیوه رلیج در کشورهای مختلف جهان مدل سیستماتیک ( تحلیل / طرح / سیاست ) می باشد ، راهکارهایی را جهت تهیه طرحهایی با انعطاف پذیری و امکان تحقق پذیر بودن ارائه داده که از آن جمله می توان مشارکت مردمی و مدیریت محلی را درمراحل انجام طرح ذکر کرد.

در سال (1380) دکتر علی شماعی در رساله دکتری خود با عنوان « اثرات توسعه فیزیکی یزد در بافت قدیم و راهکارهای ساماندهی واحیای آن » به بررسی و تحلیل اثرات توسعه فیزیکی ناموزون ونامتعادل شهر یزد وبافت قدیم و ارائه راهکارهای مناسب درراستای توسعه پایدار متعادل شهری است . که در اثر توسعه فیزیکی نامتعادل در حاشیه شهر و عدم توجه کافی به ساماندهی واحیاء بافت قدیم ، مهاجرت جمعیت از آن شدت گرفته و ساختار جمعیتی آن نام تعادل و ناموزون گردیده است . و سیاستها و برنامه های دولت در توسعه فیزیکی نا موزون و نا متعادل شهر و رکود بافت قدیمی نقش عمده ای داشته است . در پایان جهت بهبود ، ساماندهی واحیاء بافت قدیم شهر یزد راهکارهایی پیشنهاد شده است

درسال (1382) دکتر علیرضا ربیع پژوهشی با عنوان « توانمند سازی محله ای ، رویکرد جایگزینی برای تلفیق سنت ومدرنیسم در بافتهای قدیم شهری » احکام وضوابط طرحهای جامع و تفصیلی را به عنوان حکم اعدام بافتهای سنتی محله های قدیمی برشمرده است.

با وجودی که پیشینه مطالعات بافت قدیم کرمانشاه به چند دهه قبل بر می گردد و در اولین طرح جامع شهر نیز ضرورت توجه به مرکز شهر مطرح شد و در ادامه در طرح جامع و تفصیلی دوم در اوایل دهه 1360 نیز بهسازی بافت قدیم و محلات دارای اسکان نامتعارف دوباره مطرح شد . اما تا سال 1375 که سازمان مسکن و شهرسازی استان به طور جدی مطالعات طرح بهسازی و نوسازی مرکز شهر کرمانشاه را در دستور کار قرار داد ، اقدامی جدی و عملی صورت نگرفت . در این سال مطالعات عمومی طرح بهسازی بافت قدیم کرمانشاه با مساحت 285 هکتار آغاز شد و همزمان با آن مطالعات ساماندهی بخشی از بافت با عنوان « بافت مسئله دار » و همچنین طرح « احیاء و مرمت بازار کرمانشاه » شروع شد و« طرح بهسازی محله فیض آباد » به عنوان اولین طرح در این راستا مورد توجه قرار گرفت. مهندسین مشاورتدبیرشهر(1386)دراثری به عنوان"طرح ساماندهی بافت مرکزی شهر کرمانشاه"به مطالعه و شناخت بافت مرکزی شهرکرمانشاه پرداخته است.

بهسازی

بهسازی شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تخقق یافته است، در کوتاه مدت صورت می پذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودکی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حادث شده باشد. بدین ترتیب می توان گفت بهسازی فرایندی که طی آن می توان به بهبود وضعیت فضا، مجموعه وبنایی نه چندان مطلوب موجود پرداخت و با تغییر عملکرد و معاصرسازی، سازمان فضایی مطلوب را ایجاد کرد( حبیبی و مقصودی،1386،19).دراین نوع مداخله اصل بر وفاداری بر گذشته و خفظ آثار هویت بخش در آنهاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت وتضعیف جنبه های منفی صورت پذیرد(حبیبی ودیگران، 62،1386).

نوسازی

نوسازی از زمانی انجام میشود که فضای شهری ،مجموعه ویا بنا ااز کارکردی مناسب ومعاصر برخوردار بوده ولی فرسودگی نسبی کالبدی فضایی سبب کاهش بازدهی وکارای آن شده است . نوسازی مجموعه اقداماتی راشامل می شود که در عین حفاظت بنا ، مجموعه ویا فضای شهری کهن سازمان فضایی مربوط را معاصر سازی نموده وامکان بازدهی بهینه آنرا فراهم آورد .بدین ترتیب می توان گفت که نوسازی فرآیندی است که طی آن می توان شاهد ایجاد وضعیتی مناسب در کالبد وفضای فرسوده اثر بود (حبیبی ،مقصودی،1386،20)

بازسازی

بازسازی به معنای از نوساختن است. بازسازی زمانی صورت می گیرد که در بنا،مجموعه ویا فضای شهری،فرسودگی به صورت کامل ایجاد شده باشد. فرسودگی کامل معمولا بر اثر (فرسودگی نسبی و کامل) فعالیت و کالبد توامان صورت پذیرد. این امرمعمولا برای ایجاد حیات جدید در سازمان فضایی فرسوده به کار میلاد سیابانی رود. امروز آنچه از آن به عنوان بازسازی مراد می شود ایجاد فضای شهری معاصریا سازمان فضایی جدید یا موزون است که بتواند گفت وگوی خلاق بینگذشته وآینده را نشان دهد( حبیبی و مقصودی،1386،20)

بافت قديم

آن بخش از بافتهاي شهري را شامل مي شود كه قبل از1300 شكل گرفته ولكين به دليل فرسودگي كالبدي و فقدان استانداردهاي ايمني، استحكام وخدمات و زيرساختهاي شهري عليرغم برخورداري از ارزشهاي هويتي از منزلت مكاني و سكونتي پايين برخوردارند. مداخله دراينگونه بافتها يا ساير بافتهاي شهري متفاوت بوده و اقدامات از نوع بهسازي، روانبخشي و نوسازي خواهد بود كه در قالب طرحهاي ويژه به اجرا درخواهند آمد.

بافت فرسوده

بافت فرسوده شهري به عرصه هايي از محدوده قانوني شهرها اطلاق مي شود كه به دليل فرسودگي كالبدي، عدم برخورداري مناسب از دسترسي سواره، تاسيسات، خدمات و زير ساختهاي شهري آسيب پذير بوده و از ارزش مكاني، محيطي واقتصادي نازلي برخوردارند. اين بافتها به دليل فقر ساكنين ومالكين آنها امكان نوسازي خودبخودي را نداشته و نيز سرمايه گذراران انگيزه‌اي جهت سرمايه گذاري در آن را ندارند، معيارهاي اساسي شناسايي و تشخيص اينگونه بافتها در ادامه ارائه مي گردد. فرسودگی یکی از مهمترین مسائل مربوط به فضای شهری است که باعث بی سازمانی،عدم تعادل،عدم تناسب وبی قوارگی آن می شود.فرسودگی عاملی است که به زدودن خاطرات جمعی،افول حیات شهری واقعه ای ومشکل گرفتن حیات شهری روزمره ای کمک می کند(حبیبی، مقصودی ،15:1386)

مروری بر طرح ها و برنامه های بهسازی و نوسازی شهری در ایران

- پیش از انقلاب اسلامی:١٣۵7 نوگرایی/معاصرسازی

مداخلات مستقیم دولت مرکزی در نوسازی و بازسازی بافتهای کهن با رویکرد معاصرسازی و نوگرایی پیش از انقلاب اسلامی – نخستین دوره ١٣٠٤ـ١٣٢٠

-مداخلات مستقیم دولت مرکزی در نوسازی و بازسازی بافتهای کهن با رویکرد معاصرسازی و نوگرایی دهه ٤٠ و ٥٠

سیاستهای مورد عمل در بهسازی و نوسازی بافتهای شهری دوران پس از انقلاب اسلامی به پنج دوره قابل تفکیک است. نخستین دوره (١٣۵٨–١٣٦٨) متاثر از شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پس از انقلاب وجنگ دارای تفاوتهای بارزی با سایر دوره هاست. انقلاب اسلامی نوید بخش دوره جدیدی در احیای ارزشهای فرهنگی جامعه ، توجه ویژه به اقشار تهیدست و دخیل کردن مردم در اداره امور خود بود. سرمایه اجتماعی حاصل از این مشارکت عظیم موجب حضور مردم در صحنه های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور شد. شروع برنامه های تحت عنوان "روانبخشی بافت" نخستین اقدام مردم محور در بهسازی و ساماندهی بافتهای شهری شناخته می شود. اگر چه شرایط وخیم اقتصادی و تمرکز مجدد نظام تصمیم گیری و سیاست گذاری شکل و روش این برنامه را تغییر و تحقق پذیری آن را به چند پروژه موضعی در محلات شهرهای اصفهان، شیراز، کرمان وسمنان محدود کرد، خود موجب شکل گیری برنامه جامع تری تحت عنوان بهسازی بافت شهری گردید که به دلیل ماهیت و مقیاس مشابه تحت عنوان یک رویکرد در جدول مورد بررسی قرار گرفته است.

- سالهای حد فاصل ١٣۵٨– ١٣٦9: روانبخشی / بهسازی

-سالهای حد فاصل ١٣٦٩–١٣۷3: محورهای فرهنگی - بهسازی مراکز شهری

-سالهای حد فاصل ١٣۷٣–١٣۷6: تجمییع / باقت مسئله دار شهری

-سالهای حد فاصل ١٣۷٦–١٣٨٣: عمران و بهسازی

-سالهای حد فاصل ١٣٨۴ تاکنون: نوسازی و بازسازی بافت فرسوده

صول محوری بهسازی و نوسازی بافتهای قدیم و فرسوده شهری:

احیاء ، بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان شهری ، موضوعی پیچیده ، چند وجهی است که نه فقط یک کارفیزیکی بلکه فرایندی با ابعاد قوی اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و زیست محیطی است که در تحقق آن ، موارد زیر بعنوان اصول محوری مورد توجه قرارمی گیرد:

1. اولویت بافتهای فرسوده شهری دربرنامه ریزی توزیع و استقرار جمعیت شهری

2. جلب مشارکت مردم به ویژه ساکنان و مالکان بافتهای فرسوده شهری و توسعه سرمایه

گذاری بخش غیر دولتی در یک ساز و کار تشویقی از تهیه طرح تا اجرا و بهره برداری.

3. محوریت مدیریت شهری در اجرای طرح های بهسازی و نوسازی و اصلاح و تقویت سازوکارهای موجود .

4. عدم اتکای تحقق طرح های بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده به درآمد عمومی دولت. کمک دولت صرفا برای تامین بخشی از اعتبار لازم برای توسعه معابر و تامین زیرساختها تاسیسات عمومی مطابق سرانه های شهری وتوانمندسازی ساکنان و مالکان بافتهای فرسوده و سازندگان خواهد بود.

5. اعمال حاکمیت و ایفای نقش دولت در قالب سیاستگذاری ، برنامه ریزی ، هدایت ، نظارت و حمایت و تشویق امر بهسازی و نوسازی توسط بخش غیر دولت

بافت قدیم کرمانشاه

شهر کرمانشاه گهواره تمدن و بعنوان یک شهر کهن تاریخی و باداشتن محدوده بافت قدیمی که در برگیرنده بافت تاریخی دارای میراث تاریخی وفرهنگی و بافت های فرسوده ومتروک می باشد که بعنوان یک کمیت پویا و در حال تغییر مد نظر و مورد مطالعه قرار گرفته است که در دهه های اخیر دچار بی توجهی و در نتیجه فرسودگی شدید شده است.بافت قدیم شهر کرمانشاه از ساختار کالبدی، عملکردی متناسب با نیازش برخوردار نیست.وبا شاخص های پایداری واستانداردهای زیستی فاصله خزش دارد.تنگناه ها و فرسودگی های کالبدب وکارکردی،وظایف جاری وروزمره اش را با اختلال وچالش وآینده اش را باتهدید بقا وموجودیت مواجه ساخته است.حتی با عمل به طرح های توسعه شهری،وعمل به قوانین ومقررات موجوداز انفعال و درماندگی خارج نمی شود،چون هیچکدام واجد جامعیت وهدفمندی لازم نیستند.

بافت قدیم شهر کرمانشاه،محدوده ای با مساحت تقریبی 285هکتار که از شمال به خیابانهای سیلو،امیری وکشاورز،ازشرق به خیابان های اسدآبادی وشریعتی،از غرب به خیابان های کارگر وشهید مدنی،از جنوب به خیابان فاطمی محدود است. ابتدا مطالعات بافت قدیم در سطح 283 هکتار متشکل از 16 محله آغاز گردید. این مطالعات تحت نظارت سازمان ملی زمین ومسکن و توسط مهندسان مشاور طرح وآمایش آغاز گردید وپس با تعیین اهداف اصلی توسط شرکت عمران وبهسازی شهری با همکاری سازمان مسکن و شهرسازی استان کرمانشاه، شرکت مسکن سازان و با تشریک مساعی با استانداری کرمانشاه و شهرداری بوده است.

در طرح تفصیلی محدوده بافت قدیم به 16 محله تقسیم شده است. اخیرا سازمان میراث فرهنگی بافت قدیم شهر کرمانشاه را با توجه به ضوابط این سازمان تعیین نموده است. می توان گفت که محدوده تعیین شده توسط میراث فرهنگی برای قسمت تاریخی شهر کرمانشاه به عنوان یک منبع قابل استفاده مطالعاتی می باشد.

مسائل و مشکلات بافت قدیم کرمانشاه

بافت قدیم شهرهای ما از مشکلات در هم تنیده کالبدی،اجتماعی اقتصادی وزیست محیطی رنج می برنداز جمله سیاست های موثر وحساس توسعه شهری را میتوان برنامه های مداخله دربافت های قدیمی وتاریخی شهر دانست.که در ابعاد مختلف کالبدی،اجتماعی،اقتصادی،سیاسی،فرهنگی وزیست محیطی قابل تجزیه وتحلیل هستند.

مشکلات ومحدودیت های کلانی چون،گسترش بی رویه محدوده قانونی شهر ناشی از طرح جامع ملاک عمل،کمبود در برخی از سرانه هاکاربی های خدماتی متناسب با نیازهای جدید شهری همچون پارکینگ علی رغم استفاده شدید از فضاهای شهری،فقدان سلسله مراتب متناسب در شبکه ارتباطی وعدم امکان نفوذپذیری به داخل بافت ارگانیک،وجود کاربری های ناسازگار،فقدان فضای سبز کافی وناکارامدی طرح های تیپ جامع وتفصیلی توسعه شهری،بدنه های فرسوده وکیفیت ضعیف ابنیه به جهت قدمت بناهاواستفاده ازمصالح نا مناسب،نظام تفکیک مبتنی بر قطعات کوچک،عدم وجود تاسیسات وتجهیزات شهری مناسب وقرارگیری بسیاری از بافت های شهری در حریم آثار تاریخی وضوابط نارسای ساخت وسازدرآن،بورس بازی شدید زمین با کاربری های مختلف در محدوده یا حاشیه شهری ودر نتیجه آنافزایش کاذب وشدید قیمت مسکن،کم رنگ شدن وازدست دادن نقش وعملکرد بازارقدیم شهری در مقابل توسعه حاشیه خیابان های اصلی باعث گرید،این بافت های قدیمی،مرکزی وبا ارزش جمعیت خود را به نفع مناطق حاشیه ای وشهرک های در حال آماده سازی از دست دادند. نتیجه این امر بی رونقی ومتروک شدن بخش مرکزی یا بافت قدیم شهر وسیر نزولی آن می باشد(حبیبی ودیگران،19:)

با توجه به اینکه بافت قدیم شهر کرمانشاه علاوه بر فرسودگی کالبدی، با مشکلاتی نظیر کارکرد نامناسب، تمرکز اقشار کم درآمد، فقدان شبکه دسترسی وتاسیسات شهری مناسب،مساکن غیر استاندارد وقرارگیری در معرض تخریب زیاد در هنگام وقوع زلزله و...روبه رو هستند. بنابراین در شرایط توسعه ناپایدار به سرمی بردوضرورت داردکه ضمن رفع مشکلات این بافت ها حداکثر استفاده ازاین فضا به عمل آید.چرا که این بافت ها در تنگنای عدم قابلیت انطباق با نیازهای معاصرگرفتار آمده ودر آستانه اضمحلال قرار گرفته است.

-فرسودگی و ناپایداری دربافت قدیم کرمانشاه

-آشفتگی و ناکارآمدی شبکه ارتباطی و نفوذ ناپذیری آن

-ریز دانگی وکیفیت نامناسب بناها

-فقر و محرومیت و مهاجرت ساکنین بافت و جایگزینی افرادفرودست بجای آنها

-ناامنی و معضلات اجتماعی

-آسیب پذیری در برابر زلزله و.........

مجموعه این شرایط بافت قدیم کرمانشاه را به سوی فرسودگی و تخریب روز افزون سوق داده است، به طوری که سرزندگی و تداوم حیات آن به شکل طبیعی و خود بخودی امکان پذیر نبوده و به مداخله آگاهانه و سنجیده نیاز داشته است.

مبانی نظری احیای بافت قدیم کرمانشاه

سابقه دخالت در بافت قدیم کرمانشاه به اوایل دوره پهلوی برمی گردد. طرخ های این دوره موجب دخالت های شتاب زده ای شدکه هدف آن نوگرایی در عرصه شهرسازی بود. این روند یعنی خیابان کشی های اوایل قرن حاضربا تحمیل ساختار جدید در تقابل با ساختار بافت قدیمی قرار گرفت. در این دوره خیابان های مدرس و بعد از آن جوانشیروشریعتی وسپس مطهری و معلم ایجاد شدند.

نخستین دیدگاه های احیای بافت های شهری کرمانشاه در سال 1364در تحقیق توسط دانشگاه دورهام مطرح شد. در این تحقیق، که مدارک آن موجود است، ضمن بررسی جامع مسائل شهری، به این نتیجه رسیدند که بافت متقدم شهر در آستانه سقوط است، بر ضرورت یافتن راحلهایی برای جلوگیری از فروپاشی آن تاکید شده است. جاذبه های نوسازی و سلطه سوداگری های زمین، بی تدبیری و بی کفایتی مدیران و فقدان دیدگاه های عتمی، مانع حرکت برنامه های احیای بافت قدیم کرمانشاه ر گذشته بوده است (کلهرنیا81،1381).از دهه 1340 به بعد، آنچه بجای شهرسازی و معماری ارگانیک گذشت، نوسازی های کلان مقیاس بود. نخستین دیدگاهای جدید پیرامون بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه، در طرح جامع شهر طی سال های 1361-63بروز پیدا کرد. در این طرح، تامین دسترسی و سازماندهی مراکز محله ای برای تمامی بافت بافت قدیم و حاشیه ای و شبکه های دسترسی آنها نیز ترسیم شد.هر چند تعمیم این دیگاه می توانست راه گشای احیای بافت قدیم شود، ولی همزمان این مطالعات با وقوع جنگ و جریان های واگذاری زمین شهری، از توجه به بهسازی و نوسازی بافت قدیم ممانعت گردید.

آرایی که در دهه 1370 به منظور احیای بافت قدیم شهر کرمانشاه ابراز شدند به سه دسته اصلی تقسیم می گردد:

1- نظریه اول : محوریت بافت قدیم به جای بافت حاشیه ای در طر های تفصیلی

2- نظریه دوم: دخالت و مدیریت مستقیم دولتی در تملک، اجرا و نظارت

3- نظریه سوم: تامین تاسیسات و تجهیزات شهری و کاربری های خدمات عمومی هش جباری

به طور کلی اقدامات به عمل آمده به عنوان (مداخله در بافت قدیم شهر) در بافت قدیم کرمانشاه را می توان به سه بخش متمایز تقسیم نمود:1-عملیات تملک 2-عملیات تخریب و پاکسازی3-عملیات اجرایی.

طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه

در اولین طرح جامع شهر ضرورت توجه به مرکز شهر مطرح گردید ودر طرح جامع و تفصیلی دوم شهر که در اوادل دهه 1360 تهیه شد، نه تنها بهسازی و نوسازی بافت قدیمی بلکه اهمیت و ضرورت نوسازی محلات حاشیه ای مورد توجه قرار گرفت. ولی تا سال 1375 که وزارت مسکن وشهرسازی مطالعات طرح بهسازی و نوسازی مرکز شهر کرمانشاه را آغاز کرد اقدام جدی وموثری برای تغییر شرایط این حوزه گسترده انجام نگرفت. از همان ابتدا نظرات متعدد و متفاوتی در مورد این طرح ها در سطح مجامع تخصصی، مسئولان ومجریان مطرح شد، ولی تا سال 1378 هماهنگی آنها با این نظریات و بهینه سازی روش های پیشنهادی وانتخاب اهداف این طرح ها ادامه داشت.

نظریه ی ورویکرد طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه

نظریه اولیه ای که محرک طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه بود. که به دنبال چند دهه توسعه شهری و پراکنده شدن بافت های جدید، گستردگی و رشد شتابان و ناموزون شهربافت قدیم شهر مورد بی توجهی و زوال قرار گرفت.

1- رشد سطحی شهرهای بزرگ متوقف گردد و تا قبل از احراز تراکم های مناسب و بهروری بهینه آن رشد سطحی شهرها در پیرامون متوقف گردد.

2- بافت های قدیمی و مراکز شهری که در دهه های گذشته دچارفرسودگی و ناپایداری شده بودند بهسازی و نوسازی گردند.

3- از قابلیت های توسعه درونی شهرها برای اسکان جمعیت شهری در چارچوب طرح بهسازی و نوسازی بافت استفاده گردد.

اهداف بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهر کرمانشاه

اهداف کالبدی: ساماندهی سازمان فضایی کالبدی شهر، کاربری زمین بهینه، تامین معیارها و استانداردهای ساخت وساز در بافت

اهداف اقتصادی:جذب سرمایه گذارانبخش خصوصی،توانمندسازی ساکنین وایجاد اشتغال، بازسازی اقتصاد شهری

اهداف اجتماعی-فرهنگی: احساس تعلق به مکان در ساکنین و هویت شهری، تقویت میراث فرنگی و معماری

اهداف زیست محیطی: مبارزه با آلودگی و بهبود شرایط زندگی وزیباسازی بافت

مشکلات فراروی اجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه

- مهم ترین مانع طرح بهسازی و نوسازی بافت قدیم کرمانشاه مشکلات مالی می باشد.

- فقدان قوانین پشتیبانی کننده کافی برای اجرای طرح

- عدم ثبات مدیریت شهری و تداخل وظایف سازمانی

- نبود سازمان اجرایی متخصص و نیرومند که ابزارهای قانونی، فنی، اجرایی، مالی و مدیریتی را در اختیار داشته باشد.

- عدم اطمینان ساکنین بافت درباره طرح و دخالت ندادن آنها در طرح

علی رغم این تحولات، برنامه های بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان با چالشهای عمده ای روبه روست. عناوین ذیل بازگو کننده محورهای عمده ی چالشهای موجوداند:

• تاکنون بالغ بر پنجاه و چهار هزار هکتار بافت فرسوده در بیش از دویست و هفت شهر کشور شناسایی شده اند.

• بیش از ده درصد ساکنان شهرها (بالغ بر هفت میلیون نفر) در بافت های فرسوده (در خانه های نا امن و غیر استاندارد) ساکن اند. این بافتها از حداقل خدمات، تجهیزات و زیرساختهای شهری بی بهره اند.

• افزایش جمعیت شهری و در نتیجه گسترش بی رویه شهرها از توان مدیران شهری و برنامه ریزان پیشی گرفته.

• روشهای سنتی و معمول برنامه ریزی و مدیریت شهری قادر به تعادل بخشی و ساماندهی این بافتها نمی باشد.

• جمعیت تهیدست این بافتها توان مالی لازم را جهت نوسازی در اختیار ندارد.

• قوانین موجود امکان تحقق برنامه های بهسازی و نوسازی را فراهم نمی کند.

• تعدد دستگاه های متولی موجب بروز ناهماهنگی هایی در نظام برنامه ریزی و سیاست گذاری، عدم همگرایی منابع و شیوه های مواجه شده است.

• سیاستهای توسعه شهری از همگرایی و هماهنگی لازم برخوردار نیستند. ضمن آنکه سیاست توسعه درونی در الویت برنامه ریزی نیز قرار ندارد.

• علی رغم تمرکز زدایی و برنامه های برون سپاری امور به بخش خصوصی، سهم قابل ملاحظه ای از برنامه ها به ساختار مرکزی دولت وابسته است.

• مشارکت مردم به شکل عملی در برنامه ها تحقق نیافته است.

نتیجه گیری

با توجه به آنچه بیان گردید ،میتوان چنین نتیجه گرفت که طرحهای بهسازی ونوسازی فاقد الگو ونظریه مبنا میباشد واز دانش وتخصص کافی بهرمند نبوده است فضای بافت قدیم به عنوان یک ثروت اجتماعی و فرهنگی منحصر به فرد می باشد.بافت قدیم شهرها در طی زمانی طولانی وبراساس تجارب گذشتگان روند تکاملی خود را طی کرده است که به عنوان هسته های اصلی شکل گیری شهرهای ایران،کارایی وهویت خود را از دست داده وبا انواع بحرانهای شهری مواجه گردیده است. در کشوری با سابقه دیرینه شهرنشینی،فرسودگی ونابودی بسیاری از بافت های تاریخی وقدیمی،خسران اقتصادی و ضایعه ای فرهنگی به شمار می آید.

از مهمترین راهکارها و سیاستهای مداخله در بافت قدیمی ، گذربندی و تحمیل بی مطالعه آن بر کالبد شهر است . که این نوع مداخله در بافت به نحوی صورت گرفته که بیشترین میزان جابه جایی ساکنان و تخریب بافت را در پی داشته است .

اگر اقدامی فوری، جدی و اساسی درامر ساماندهی و احیائ مداخله کارا و بهینه در بافت های فرسوده و قدیمی که بر اثر عدم برنامه ریزی صحیح و ناهماهنگ، به فضاهای مخروبه و متروک و مسئله دار تبدیل شده اند واز نظر کالبدی، اجتماعی، اقتصادی به معضلی پیچیده تبدیل شده اند. بافت قدیم شهر کرمانشاه از ساختار کالبدی، عملکردی متناسب با نیازش برخوردار نیست.وبا شاخص های پایداری واستانداردهای زیستی فاصله خزش دارد.تنگناه ها و فرسودگی های کالبدب وکارکردی،وظایف جاری وروزمره اش را با اختلال وچالش وآینده اش را باتهدید بقا وموجودیت مواجه ساخته است.حتی با عمل به طرح های توسعه شهری،وعمل به قوانین ومقررات موجوداز انفعال و درماندگی خارج نمی شود،چون هیچکدام واجد جامعیت وهدفمندی لازم نیستند.

متأسفانه آنچه تاکنون در مداخلات انجام گرفته در بافت قدیمی مورد توجه سازمانهای مسئول و مداخله گر بوده مسئله تملک و تعریض معابر بوده است. که این نوع مداخله در بافت به نحوی صورت گرفته که بیشترین میزان جابه جایی ساکنان و تخریب بافت را در پی داشته است که طبیعی است هیچگاه نمی توان مسئله پیچیده بافتهای قدیمی رادر تملک و تعریض معابر خلاصه نمود.

پیشنهادات راهبردی و توصیه راهکارها:

با در نظر گیری درس های گرفته شده از سیاستها و برنامه های گذشته و همجنین توجه به چالشهای موجود پیشنهادات راهبردی به شرح ذیل ارائه میگردد:

- انسجام بخشی و ایجاد همگرایی در سیاستهای توسعه شهری، برنامه ریزی هماهنگ در توزیع و استقرار جمعیت شهری با الویت به سیاست توسعه درونی (استفاده بهینه از ظرفیتهای موجود در نظام توسعه شهری)،

- کاهش نقش تصدی گری دولت - تاکید بر نقش دولت در سیاست گذاری، برنامه ریزی، هدایت، نظارت، حمایت و تشویق امر بهسازی بافتهای نابسامان شهری بویژه از طریق بخش غیر دولتی،

- ارتقا؛ جایگاه و نقش مدیریت شهری و اصلاح و تقویت ساز و کارهای موجود با تاکید بر ضرورت ایجاد مدیریت واحد و توانمند شهری

- افزایش نقش نظارتی دولت مرکزی

- تفویض اختیارت به شهرداری ها و شورایاری های محلی

- پرهیز از از اقدامات صرفا "شرکت محور" و غفلت از "اجتماع محور" و مشارکت پذیر کردن برنامه ها بویژه برای ساکنان و مالکان محلی

- حمایت از شرکت های سرمایه گذاری خرد محلی

- اعتمادسازی و شفاف سازی اقدامات و اطلاع رسانی به موقع و به روز

- درگیر کردن نهادهای تخصصی بومی و عمومی در امر توسعه و بهسازی مناطق نابسامان

- تشکیل صندوق های محلی و تعاونی های مسکن و حمایت مالی و اعتباری از آنها

- برنامه ریزی جامع به منظور اسکان اقشار کم درآمد و توزیع عادلانه خدمات و امکانات شهری

- تنظیم اسناد، تدوین قوانین و تهیه طرح های منعطف در ایجاد همگرایی و هماهنگی بین دستگاهی، تنظیم روابط و تعدیل تقابل های حقوقی-ساختاری

- تدوین سند ملی بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان شهری با رویکرد توانمند سازی ومشارکتهای مردمی

- توجه به اصل مشارکت مردم به ویژه ساکنان و مالکان و ایجاد بسترها و ابزارهای مناسب برای تحقق آن

- نهادسازی در مقیاس محلی از طریق تشکیل دفاتر خدمات نوسازی محلات

- تاکید بر شناسایی و استفاده از ظرفیت های موجود و عدم اتکا؛ بر درآمد های عمومی دولت

- مراقبت و ممانعت از تخریب و ازیبن رفتن ارزشهای محیطی، تاریخی و طبیعی، حفظ و حراست از میراث فرهنگی ، تقویت ارزشها و اشاعه فرهنگ محلی بر پایه شناسایی هویت بومی مناطق

- تدوین قانون جامع ساماندهی بافتهای نابسامان شهری به منظور تبیین رویکردهای مداخله، سیاستها و برنامه ها در مقیاس ملی و محلی

- ایجاد شبکه فراملی به منظور تبادل آرا، تجربیات و دیدگاههای سایر سازمانها و دستگاههای متولی امر ساماندهی

منابع

1.اسداللهی، شیوا،1380، طرح مرمت شهری بافت مرکز تاریخی کرمانشاه، هفت شهر،فصلنامه عمران وبهسازی شهری، سال دوم، شماره4

2.افتخاری راد، زهراوجباری، حبیب،1380، تکاپوی زندگی دوباره وبازیابی جایگاه گذشته(گزارش تحلیلی طرح بهسازی و نوسازی مرکز شهرکرمانشاه:محله فیض آباد)مجله هفت شهر، فصلنامه عمران وبهسازی شهری، شماره4

3.حبیبی، کیومرث و پوراحمد، احمد و مشکینی، ابوالفضل، 1386 ، بهسازی و نوسازی بافت های کهن شهری ، انتشارات دانشگاه کردستان

4.رهنما، محمدرحیم، 1375، احیاء بافت قدیم وتوسعه شهری، نمونه بافت های مسکونی مرکز شهر مشهد، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس

5.شماعی، علی،1380 ، اثرات توسعه فیزیکی شهریزدبربافت قدیم و راهکارهای ساماندهی واحیائ آن، رساله دکترا،دانشگاه تهران

6.عزیزی، محمدمهدی، 1379، سیرتحول سیاست های مداخله دربافت کهن شهری درایران، مجله دانشکده هنرهای زیبا،شماره7، دانشگاه تهران

7.عندلیب، محمد،1386، نوسازی بافت های فرسوده،دفتر نوسازی شهرتهران، انتشارات تهران

8.مهندسان مشاور تدبیر شهر، 1387، ساماندهی وبهسازی بافت مرکزی شهر کرمانشاه، سازمان بهسازی ونوسازی شهر کرمانشاه

9-کلهرنیا،بیژن ،تجربه های نوسازی بافت قدیمی در کرمانشاه ، سال دوم ،شماره سوم ،بهار 80

،ص 80-89

منبع: هاشمی بیستونی، محمودرضا، یوسفی، صامت، کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد واحد ملایر، پاییز۱۳۸۸

بررسی طرح های بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهرها(نمونه موردی: بافت قدیم کرمانشاه)

مطالب مشابه :

آسيب شناسي قوانين ومقررات شغلي زنان

زنان سرپرست خانوار

آسيب شناسي اجتماعي - رضائيان- ثناءالدين پناه

خلاصه گزارش عملکرد گروه آموزشی فلسفه ومنطق بیضاء درسال تحصیلی91-90

لیست مقالات رسیده به دبیرخانه نخستین کنفرانس ملی هواشناسی و مدیریت آب کشاورزی

*دین زدگی و دین گریزی

بررسی طرح های بهسازی و نوسازی بافت قدیم شهرها(نمونه موردی: بافت قدیم کرمانشاه)