درس چهارم " خردمندی - دریای خرد "

" علم و فرهنگ "

گهر بی هنر زار و خوار است و سست به فرهنگ باشد روان، تندرست

(شاهنامه ی فردوسی)

گهر: اصل و نژاد زار: نحیف، ناتوان، لاغر هنر: استعداد،شایستگی، فضیلت،لیاقت سست: ناپایدار فرهنگ: علم، دانش، ادب، معرفت

معنی بیت: اگر انسان با اصل و نسب ، دارای فضیلت و دانش نباشد ، چنین اصل و نسب و نژادی پست و بی فایده است و آنچه به روح و روان انسان شادابی و سلامتی می بخشد فرهنگ، ادب و هنر است .

واژه

معنی واژه معنی

استوار

محکم خداوند صاحب اقرار اعتراف خِرد دانش بد گوهری بد ذاتی خَموشی سکوت بُن ریشه دانشوری دانشمندی تن پروری تنبلی، سستی داوری قضاوت تهی مغز نادان گیتی دنیا جدل جنگ، ستیز، مباحثه کردن محقّق پژوهشگر جُست پیدا کرد مصلحت چاره اندیشی جمال زیبایی مُلک سرزمین جهل نادانی مهتری سروری، بزرگی چارپایی حیوان چهارپا، بارکش نشاید شایسته نیست حُکما دانشمندان یزدان خدا

" خردمندی"

دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند: یکی آن که اندوخت و نخورد و دیگر آن که آموخت و نکرد.

نثر مسجّع

معنی: دو گروه از مردم رنجی بی ثمر بردند و تلاشی بی فایده کردند: یکی آن که مال زیادی جمع کرد ولی خودش از آن استفاده نکرد، و دیگری آن که علم آموخت ولی به آن عمل نکرد.

علم چندان که بیش تر خوانی چون عمل در تو نیست نادانی

خوانی و نادانی: کلمات قافیه

معنی بیت: هر اندازه هم که مطالعه کنی و علم بیاموزی تا وقتی که به آموخته هایت عمل نمی کنی هم چنان نادان و بی دانش هستی.

نه محقّق بَوَد نه دانشمند چارپایی بر او کتابی چند

دانشمند و چند: کلمات قافیه

معنی بیت: کسی که به علم خویش عمل نمی کند ، نه دانشمند است و نه محقّق ، بلکه همچون حیوانی است که بارش کتاب است .

آن تهی مغز را چه علم و خبر که بر او هیزم است یا دفتر

خبر و دفتر: کلمات قافیه

معنی بیت: چهارپای بی مغز ( انسان نادان )، از این که بارش کتاب است یا هیزم، کمترین اطّلاعی ندارد.

***

علم از بهر دین پروردن است نه از بهر دنیا خوردن.

پروردن و خوردن کلمات سجع

معنی: علم برای تقویت دین و ایمان است نه به خاطر جمع آوری مال دنیا.

مُلک از خردمندان جمال گیرد و دین از پرهیزگاران کمال یابد.

جمال و کمال کلمات سجع

معنی:هر سرزمینی با دانشمندانش آبادتر و زیباتر میشود و هر دینی با پارسایانش به رشد و شکوفایی می رسد.

هر که در حال توانایی نیکویی نکند، در وقت ناتوانی سختی بیند. نادان را به از خموشی نیست و اگر این مصلحت بدانستی، نادان نبودی.

آرایه ی تضاد: ( توانایی و ناتوانی )

معنی:هر کسی که به هنگام توانایی، به دیگران خوبی و کمک نکند، به هنگام ناتوانی و سختی، کمکی نمی بیند و دچار رنج و عذاب می شود. برای انسان نادان چیزی بهتر از سکوت نیست؛ و اگر این مصلحت و خیر اندیشی را می دانست، نادان نبود.

هر که با داناتر از خود جدل کند تا بدانند که داناست، بدانند که نادان است.

آرایه ی تضاد: ( دانا ، نادان )

معنی:هر که با انسان داناتر از خود بحث و گفتگو کند تا دیگران گمان کنند که او دارای علم و دانش است؛ بر آن ها معلوم می شود که نادان است.

یکی را از حُکما شنیدم که می گفت: « هرگز کسی به جهل خویش اقرار نکرده است مگر آن کسی که چون دیگری در سخن باشد، هم چنان تا تمام نا گفته، سخن آغاز کند ».

آرایه ی تضاد: ( تمام ، آغاز )

معنی:از حکیمی شنیدم که می گفت: « هرگز کسی به نادانی خود اعتراف نکرده است مگر آن کسی که در میان صحبت دیگران، سخن خود را آغاز کند ».

سخن را سر است ای خردمند و بُن میاور سخن در میان سخُن

آرایه ی تضاد: ( سر ، بن ) بُن و سخُن: کلمات قافیه

معنی بیت:ای انسان عاقل، سخن دارای شروع و پایان است؛ بنابر این در میان سخن دیگران سخنی نگو.

خداوندِ تدبیر و فرهنگ و هوش نگوید سخن تا نبیند خموش

هوش و خموش: کلمات قافیه

معنی بیت:انسانی که دارای اندیشه، فرهنگ و هوش است،هرگز تا سکوت نباشد سخن نمی گوید.

( گلستان سعدی )

" دریای خرد "

به گیتی بهتر از دانشوری نیست به جز دانش به گیتی مهتری نیست

معنی بیت:در دنیا هیچ تلاشی ارزندهتر از دانشاندوزی و کسب علم نیست و هیچ کس جز به سبب دانایی بر دیگری برتری ندارد.

سری سخت و دلی ستوار باید که کاردین و دانش سرسری نیست

معنی بیت: انسان باید دلی استوار و محکم داشته باشد چرا که علم و دین ، نسنجیده و بی هدف نیست .

ز دانشور سخن باور توان کرد که نادان هرچه گوید باوری نیست

معنی بیت:سخن انسان عاقل ، باورکردنی و درست است امّا انسان نادان هر چه بیان کند کسی باور نمی کند.

به نادان داوری بردن نشاید که جز دانش به گیتی داوری نیست

معنی بیت:صحیح و شایسته نیست که از فرد نادان بخواهیم در امری داوری و قضاوت کند در حالی که در دنیا چیزی جز علم و دانش و اگاهی، شایسته ی امر داوری و قضاوت نیست.

ز دریای خرد گوهر توان جست که دریایی بدان پهناوری نیست

آرایه ی تشبیه: خرد به دریا تشبیه شده است. خرد: مشبّه دریا: مشبّه به پهناور: وجه شبه ادات تشبیه: -----------

معنی بیت:ارزشمندترین مرواریدها را میتوان از دریای عقل آدمی پیدا کرد؛ زیرا دریایی به این وسعت، وجود ندارد.

ز نادانی سوی یزدان پناهم که نادانی بجز بد گوهری نیست

معنی بیت: از نادانی و کم خردی به خداوند پناه می برم؛ چرا که نادانی با بد ذاتی و پلیدی برابر است.

به راه دانش ای مرد خردمند زیانی بد تر از تن پروری نیست

معنی بیت:ای انسان عاقل در مسیر فراگیری دانش ، تنبلی و تن آسایی بدترین ضرر و زیان است .

(میرزا حبیب خراسانی)

کلمه ی نیست ردیف وواژه ی قبل آن قافیه می باشد.

" دانش های زبانی و ادبی "

نکته ی اوّل

کلمات به دو دسته تقسیم می شوند.

۱- کلمات ساده :کلماتی هستند که از یک جزء دارند مانند میز ،کتاب،کاغذ،قلم

این کلمات به اجزای کوچکتری که دارای معنی باشند قابل تقسیم نیستند.

۲- کلمات غیر ساده :کلماتی هستند که بیش از یک جزء دارند. مانند :بی ادب،گوینده، دانش، مدادتراش، آشپز، آبدارچی

کلمات غیر ساده به سه گروه تقسیم می شوند :

۱- مشتق: کلماتی که ازیک جزء معنی دار و یک یا چند جز بی معنی ساخته شده اند مانند :

دانشگاه ( دان + ش + گاه ) ، باهوش ( با + هوش )

به جزء معنی دار پایه گفته می شود و به جزءهایی که بی معنی هستند و به پایه افزوده می گردند،" وند " می گویند. وندها اگر در ابتدای پایه بیایند " پیشوند " و اگر در آخر آن بیایند " پسوند " نامیده می شوند.

۲- مرکّب: کلماتی که از دو یا چند جز معنی دار تشکیل شده اند مانند:

سرآشپز ( سر + آش + پز ) ، کتابخانه ( کتاب + خانه )

۳- مشتق مرکّب: کلماتی که حداقل دو جز معنی دار و یک یا چند جز بی معنی داشته باشند مانند:

دانشجو ( دان + -ِش + جو ) ، دلپیچه ( دل + پیچ + ه ) ، آشپزی ( آش + پز + ی )

نکته ی دوم

همه ی بیت های یک شعر از نظر زیبایی و تاثیرگذاری به یک اندازه نیستند. بعضی از بیت ها خیلی ساده و سریع بر دل می نشینند و بر زبان جاری می شوند.

زیباترین و برجسته ترین بیت غزل یا قصیده را از لحاظ لفظ و معنی، بیت الغزل و بیت القصیده و یا شاه بیت می گویند.

بيت الغزل و بیت القصیده معمولاً در غزل و قصيده كاربرد دارد امّا شاه بيت در ديگر قالب های شعری.

دهخدا پس از نقل قول شمس قيس رازی از « فرهنگ آنندراج » سخنی می آورد بدين مضمون که بيت الغزل و بيت القصيده بيتی را گويند که از جميع ابيات هر دو قسم، در لفظ و معنا، دل پسند و مطبوع باشد. هم او در برابر بيت الغزل تعريف « غياث اللغات » و « بهار عجم » را شاهد می آورد، يعنی «بيت انتخابی و بهتر» و نيز تعريف آنندراج را، يعنی « بيت منتخب و گزيده». و سرانجام خود اضافه می کند: « بيت الغزل، بيتی که در غزل از ديگر ابيات برتر و بهتر باشد.» و کاربرد حافظ را گواه سخن خود می آورد.

« شعر حافظ همه بيت الغزل معرفت است آفرين بر نفس دلکش و لطف سخنش »

درس چهارم " خردمندی - دریای خرد "

مطالب مشابه :

آسمان فرهنگ و ادب گلستان مفاخر و مشاهیرگرگان زمین

رابطه ی علم با فرهنگ و تمدن اسلامی از دیدگاه شهید مطهری

سال 1398 را سال بزرگان گرگان زمین بنامیم!

مسابقه طراحی یادمان شهدای دانشگاه علم و صنعت

درس چهارم " خردمندی - دریای خرد "

اهمیت علم و دانش در اسلام

گلستان

پیام دکتر جلالی داتشمند برجسته IT ایران به همایش رباتیک علم و صنعت گنبد16 اسفند87