وضعيت كشت و توليد سويا در ايران و جهان

به تازگي مشكلا‌ت كمبود مواد غذايي به تفصيل در يك سطح بين‌المللي مورد بررسي قرار گرفته است. اگر چه در بسياري از كشورهاي در حال توسعه سوء تغذيه وجود دارد اما اين معضل تنها خاص مناطق يادشده نيست. در كشورهاي غني و ثروتمند هم بخشي از مردم از اين مشكل رنج مي‌برند. سوء تغذيه از كمبود كالري ناشي مي‌شود اما كمبود پروتيين از كمبود كالري شيوع بيشتري دارد. به علت اينكه پروتيين‌هاي حيواني گران هستند و اغلب كمتر از مقدار مورد نياز در دسترس قرار دارند، به تازگي پروتيين‌هاي گياهي مورد توجه زيادي قرار گرفته است. در بين انواع منابع جديد پروتيين، پروتيين لوبياي سويا در مقام اول قرار گرفته است. لوبياي سويا، مزاياي زيادي نسبت به ساير منابع پروتييني دارد. طي ساليان دراز از فرآورده‌هاي سويا به عنوان يك منبع پروتيين، كالري و اسيدهاي چرب ضروري در اكثر كشورها استفاده شده است. وقتي آن را با پروتيين‌هاي حيواني از نظر قيمت مورد مقايسه قرار دهيم، سودمندي اين منبع پروتييني بيشتر مشخص مي‌شود. يك مزيت مهم لوبياي سويا بر ساير مواد پروتييني، فراواني آن است. انواع مختلف پروتيين‌هاي خوراكي سويا به طور صنعتي توليد مي‌شود و در دسترس مردم قرار دارد، در حالي كه مسايل مربوط به انواع ديگر پروتيين هنوز از نظر اقتصادي، تكنيكي و قانوني حل نشده است. در حال حاضر بيش از 90 درصد روغن لوبياي سويا در ساخت مواد غذايي مصرف مي‌شود. روغن سويا براي پيشگيري از بيماري‌هاي قلبي، مفيد است. در اين روغن لينولئات زياد و اسيدهاي اشباع كمتر وجود دارد. اگر چه توسعه و رشد زيادي در كيفيت روغن سويا ايجاد شده اما بازار فروش پروتيين‌هاي سويا هنوز نيازمند توسعه است. افزايش هزينه پروتيين‌هاي حيواني، باعث شده كه كيفيت فرآورده‌هاي سويا بهبود يابد. در حال حاضر، نيمي از روغن مصرفي مردم از سويا تأمين مي‌شود، مصرف بلغور به موازات روغن زياد شده است و تصور مي‌شود كه از نظر مقدار، نخستين فرآورده پروتييني مكمل براي مصرف طيور و دام باشد. در واقع بلغور سويا يك عامل كليدي در توليد ارزان گوشت طيور و دام است. همچنين بين كشاورزان درجه اهميت آن بعد از ذرت و بيش از گندم، سيب‌زميني، جو، پنبه و ساير محصولا‌ت زراعي شناخته شده است.

پيشينه توليد سويا در جهان
سويا يا سوژا حدود 40 گونه دارد كه به صورت بوته‌هاي در هم پيچيده ديده مي‌شوند و در منطقه آسيا استراليا پراكنده‌اند. درباره منشـأ سويا ديدگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد. برخي اعتقاد دارند كه منشأ آن شمال شرقي چين است و برخي ديگر معتقدند كه شرق آفريقا و استراليا موطن اصلي اين گياه است. يك نظريه جديد استراليا را به عنوان مركز محتمل پراكندگي، براي تمام منطقه اقيانوس آرام، از جمله چين مي‌داند و اعتقاد دارد پرندگان مهاجر ناقل بذر آن بوده‌اند.
سويا از طريق چين در كشورهاي همسايه(كره و ژاپن)، جنوب شرقي آسيا و سرانجام در اطراف جهان پراكنده شد. اين دانه‌روغني به عنوان يك محصول بومي تا آغاز اين قرن كه آمريكا آن را به يك محصول تجارتي عمده تبديل كرد در انحصار آسيا باقي ماند. در نوشته‌هاي آمريكايي، در سال 1804 از سويا نام برده شده است كه ابتدا به صورت انحصاري به عنوان علوفه مصرف مي‌شد تا اينكه در سال 1915 نخستين روغن اين محصول از سويايي كه در خانه كاشت شده بود، گرفته شد. سويا در سال 1882 به برزيل راه يافت اما به طور تقريبي به مدت صد سال اهميتي نيافت. برزيل اكنون يكي از توليدكنندگان و صادركنندگان عمده سويا در جهان است. اروپاييان هم در قرن 17 با سويا به عنوان يك غذاي عجيب شرقي آشنا شدند و بذر آن كه توسط مبلغان مذهبي از چين فرستاده شده بود در باغ نباتات پاريس در سال 1704 كاشت شد. سويا در سال 1790 به انگلستان راه يافت و در باغ‌هاي نباتي سلطنتي كاشته شد. در حال حاضر آمريكا بيشترين ميزان انواع سويا را در اختيار دارد كه هر چند از حيث ظاهر شباهتي به هم ندارند اما از نظر ژنتيكي مشابه هستند. همچنين آمريكا بزرگ‌ترين صادركننده سويا در دنياست و همراه با چين و برزيل بيش از 90 درصد نياز جهان را تأمين مي‌كنند. سويا در آسيا قرن‌ها يك غذاي اساسي بوده است و بيشترين مصرف خانگي را دارد. اين ماده غذايي به طور عمده از نظر تجاري به عنوان غذاي دام و انسان مصرف و براي روغن‌كشي كشت مي‌شود. در حال حاضر اين دانه روغني از نظر مجموع توليد و تجارت بين‌المللي مهم‌ترين دانه بقولا‌ت است.
سويا از طريق چين در كشورهاي همسايه(كره و ژاپن)، جنوب شرقي آسيا و سرانجام در اطراف جهان پراكنده شد. اين دانه‌روغني به عنوان يك محصول بومي تا آغاز اين قرن كه آمريكا آن را به يك محصول تجارتي عمده تبديل كرد در انحصار آسيا باقي ماند. در نوشته‌هاي آمريكايي، در سال 1804 از سويا نام برده شده است كه ابتدا به صورت انحصاري به عنوان علوفه مصرف مي‌شد تا اينكه در سال 1915 نخستين روغن اين محصول از سويايي كه در خانه كاشت شده بود، گرفته شد. سويا در سال 1882 به برزيل راه يافت اما به طور تقريبي به مدت صد سال اهميتي نيافت. برزيل اكنون يكي از توليدكنندگان و صادركنندگان عمده سويا در جهان است. اروپاييان هم در قرن 17 با سويا به عنوان يك غذاي عجيب شرقي آشنا شدند و بذر آن كه توسط مبلغان مذهبي از چين فرستاده شده بود در باغ نباتات پاريس در سال 1704 كاشت شد. سويا در سال 1790 به انگلستان راه يافت و در باغ‌هاي نباتي سلطنتي كاشته شد. در حال حاضر آمريكا بيشترين ميزان انواع سويا را در اختيار دارد كه هر چند از حيث ظاهر شباهتي به هم ندارند اما از نظر ژنتيكي مشابه هستند. همچنين آمريكا بزرگ‌ترين صادركننده سويا در دنياست و همراه با چين و برزيل بيش از 90 درصد نياز جهان را تأمين مي‌كنند. سويا در آسيا قرن‌ها يك غذاي اساسي بوده است و بيشترين مصرف خانگي را دارد. اين ماده غذايي به طور عمده از نظر تجاري به عنوان غذاي دام و انسان مصرف و براي روغن‌كشي كشت مي‌شود. در حال حاضر اين دانه روغني از نظر مجموع توليد و تجارت بين‌المللي مهم‌ترين دانه بقولا‌ت است.
سابقه كشت سويا در ايران
در خصوص زراعت اين گياه در زمان‌هاي گذشته اطلا‌ع دقيقي در دست نيست. در گذشته اقدام‌هايي براي رواج سويا در ايران انجام شده كه تمام اين اقدام‌ها به دليل عادت نداشتن مردم به مصرف آن و در نتيجه نبودن بازار فروش، بي‌نتيجه مانده است. در سال‌هاي 1310 و 1316، انواعي از سويا از چين و هندوچين به وسيله رييس دانشكده كشاورزي وقت كرج به ايران آورده شد و مورد آزمايش قرار گرفت. همچنين طي سال‌هاي 1318 و 1319 انواع مختلفي سويا از آلمان وارد كشور شد و در بنگاه‌اصلا‌ح نباتات كرج مورد آزمايش قرار گرفت. تمام اين آزمايش‌ها حاكي از عملكرد خوب توليد بود اما به دليل فقدان بازار، رواج و رونقي پيدا نكرد. در سال 1341، گروه صنعتي بهشهر مقداري بذر سويا را از ژاپن وارد كرد و پس از عقد قرارداد با زارعان براي بالا‌ بردن سطح زيركشت و توسعه آن تلا‌ش كرد. زراعت سويا به عنوان دانه روغني از حدود سال 1342 با وارد كردن بذر آن به ايران در مناطقي مانند مازندران آغاز و متعاقب آن كشت سويا توسط شركت سهامي‌دانه‌هاي روغني در برخي ديگر از نقاط كشور معمول مي‌شود. كشت سويا هم در زراعت بهاره و هم در زراعت تابستانه صورت مي‌شود كه كشت دوم آن در ايران بعد از محصولا‌تي چون گندم، جو، سيب‌زميني، كاهو و باقلا‌ انجام مي‌شود و بدين لحاظ نياز به اختصاص زميني خاص براي كشت ندارد. مهم‌ترين مناطق كشت سويا در كشور استان‌هاي مازندران، گلستان، لرستان، آذربايجان شرقي و دشت مغان است. اين گياه چون از خانواده بقولا‌ت است مي‌توان آن را به عنوان منبع ازت به منظور تقويت خاك براي كشت بعدي استفاده كرد. همچنين به دليل مصارف متنوع دانه سويا افزايش توليد آن ضروري به نظر مي‌رسد. البته دانه سويا به طور متوسط حاوي 18 درصد روغن و 44 درصد پروتيين است كه مي‌تواند مهم‌ترين ماده اوليه صنايع روغن‌كشي و توليد فرآورده‌هاي پروتييني و خوراك دام باشد. توليد سويا در سال 1357 به اوج خود طي سال‌هاي 1355 تا 1365 مي‌رسد كه اين افزايش ناشي از گسترش سطح زيركشت بدون توجه به افزايش بازدهي در سطح بوده است. در سال‌هاي بعد به رغم وجود تضمين مؤثر براي كشت، ميزان برداشت سويا به طور شديد كاهش يافت به گونه‌اي كه در سال‌هاي 1363 و 1364 توليد به نصف ميزان برداشت شده در سال 1357 مي‌رسد. پايين بودن عملكرد در هكتار (به طور متوسط 7/1 تن در هكتار) در مقايسه با متوسط سطح جهاني (2 تن در هكتار) از ديگر عوامل كاهش درآمد حاصل از كشت سويا در ايران است. البته با توجه به اهميتي كه در سال‌هاي اخير به دانه‌هاي روغني داده شده، وضعيت سويا در ايران نيز از لحاظ كشت و تحقيقات در زمينه كشت آن، رو به توسعه بوده است، به طوري كه در سال 1371 در اراضي مستعد مازندران 41920 هكتار زيركشت دانه‌هاي روغني رفت كه از اين مقدار 36924 هكتار آن مخصوص كشت سويا و ميزان محصول آن 117 هزار تن بود كه نشان دهنده افزايش قابل توجه نسبت به سال‌هاي قبل به خصوص در عملكرد است.
اهميت غذايي و صنعتي سويا
سويا مهم‌ترين گياه خانواده بقولا‌ت در توسعه تمدن‌هاي چين، كره و ژاپن بوده است. در ابتدا سويا براي توليد روغن كشت شد. از گياه سويا مي‌توان به عنوان مرتع، علوفه خشك، كود سبز يا علوفه تازه استفاده كرد. دانه‌هاي سويا ارزش غذايي زيادي دارند و در صنايع غذايي زيادي از آن استفاده مي‌شود. از بخش‌هاي مختلف دانه، از روغن آن در ساخت محصول صنعتي بهره‌برداري مي‌شود كه كنجاله سويا نيز در تغذيه دام‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد. بعضي از مهم‌ترين موارد مصرف سويا در جدول شماره يك آمده است.
مصارف و اقتصاد فرآورده‌هاي سويا
مسأله اقتصاد صنعت سويا بسيار پيچيده است اما در مجموع سه بازار عمده براي دانه، روغن و كنجاله وجود دارد. روغن سويا يكي از اجزاي اصلي بازار روغن خوراكي است و براي خوراك انسان به شكل‌هاي مختلف به‌خصوص مارگارين و روغن جامد فراوري مي‌شود كه از اين نظر با ساير روغن‌هاي نباتي رقابت مي‌كند. كنجاله سويا به عنوان يك منبع پروتييني براي اختلا‌ط با ساير خوراك‌هاي دام و مرغ هم مورد تقاضاست.
سويا براي خوراك انسان به موارد متفاوت ديگري تبديل مي‌شود كه البته مقدار آنها ناچيز است و تأثير چنداني بر قيمت سويا ندارد، قيمت سويا در منطقه و جهان در مجموع تحت تأثير تقاضا براي روغن و كنجاله است. كنجاله سويا در تغذيه مرغ و دام به عنوان پروتيين مصرف مي‌شود. ميانگين توليد كنجاله در حدود 79 درصد كل توليد دانه سويا بوده كه مقدار پروتيين آن حدود 50 درصد است. كنجاله سويا به عنوان يك منبع پروتييني مانند كنجاله پنبه‌دانه، آشغال گوشت، پودر ماهي و گلوتن حدود 10 درصد نياز حيوان به پروتيين را تأمين مي‌كند. روغن سويا يك روغن خوراكي است كه پس از تصفيه، در توليد فرآورده‌هاي گوناگون براي تغذيه انسان مصرف مي‌شود. دانه سويا حاوي 18 درصد روغن بوده كه مصارف اصلي در شكل روغن مايع براي آشپزي، سالا‌د، مارگارين و روغن جامد است. مقدار كمي نيز در تهيه بعضي از رنگ‌ها، روغن جلا‌ و رزين مصرف مي‌شود.

سويا براي خوراك انسان به موارد متفاوت ديگري تبديل مي‌شود كه البته مقدار آنها ناچيز است و تأثير چنداني بر قيمت سويا ندارد، قيمت سويا در منطقه و جهان در مجموع تحت تأثير تقاضا براي روغن و كنجاله است. كنجاله سويا در تغذيه مرغ و دام به عنوان پروتيين مصرف مي‌شود. ميانگين توليد كنجاله در حدود 79 درصد كل توليد دانه سويا بوده كه مقدار پروتيين آن حدود 50 درصد است. كنجاله سويا به عنوان يك منبع پروتييني مانند كنجاله پنبه‌دانه، آشغال گوشت، پودر ماهي و گلوتن حدود 10 درصد نياز حيوان به پروتيين را تأمين مي‌كند. روغن سويا يك روغن خوراكي است كه پس از تصفيه، در توليد فرآورده‌هاي گوناگون براي تغذيه انسان مصرف مي‌شود. دانه سويا حاوي 18 درصد روغن بوده كه مصارف اصلي در شكل روغن مايع براي آشپزي، سالا‌د، مارگارين و روغن جامد است. مقدار كمي نيز در تهيه بعضي از رنگ‌ها، روغن جلا‌ و رزين مصرف مي‌شود.

سويا به عنوان يك منبع توليد روغن با ساير گياهان روغني مانند خرما، آفتابگردان، بادام زميني، پنبه دانه، كلزا، نارگيل و زيتون در رقابت است. قيمت روغن سويا بيش از قيمت كنجاله يا دانه سويا متغير بوده و متأثر از ميزان ذخيره و موجودي سوياست. مصرف فرآورده‌هاي سويا يعني كنجاله و روغن تابع يكديگر نبوده و قيمت آنها در بازار به طور مستقل تغيير مي‌كند و تحت تأثير وضعيت توليد از نظر روغن يا پروتيين سوياست. مصارف ديگر سويا به خصوص در امر تغذيه از اهميت كمي برخوردار بوده و اثر ناچيزي بر قيمت سويا دارند.
تحولا‌ت سطح زيركشت سويا در جهان
سطح زيركشت سوياي جهان در سال 2006 حدود 79410495 هكتار بوده است. به طور كلي ميزان سطح زيركشت اين محصول از سال 1991 به بعد افزايش داشته است. در سال گذشته ميلا‌دي، آسيا 5/23 درصد، آمريكاي شمالي 3/42 درصد، آمريكاي جنوبي 31 درصد، اروپا 8/1 درصد، آفريقا 2/1 درصد و اقيانوسيه كمتر از 1/0 درصد از سطح زيركشت جهاني را به خود اختصاص داده‌اند. از ميان كشورهاي عمده توليدكننده سويا، ‌ آمريكا مقام اول را داراست و پس از آن برزيل، چين، آرژانتين و هند در رتبه‌هاي بعدي قرار مي‌گيرند.
تغييرات توليد در كشورهاي عمده توليدكننده
كل توليد جهاني سويا در سال 2006 حدود 179917302 تن بوده است. با وجود افزايش سطح زيركشت در سال 2006 نسبت به سال قبل آن، به دليل كاهش نسبي متوسط عملكرد در سال يادشده، توليد جهاني به ميزان 17/3 ميليون تن افزايش يافته است. براساس آمارها، توليد جهاني سويا در سال‌هاي پاياني دهه 90 نسبت به ابتداي آن حدود 8/42 درصد افزايش يافته و پيش‌بيني مي‌شود كه توليد و تجارت سويا در سال آينده به 180 ميليون تن برسد. از كل توليد جهاني سويا در سال 2005، حدود 7/48 درصد در آمريكاي شمالي، 4/34 درصد در آمريكاي جنوبي، 6/14 درصد در آسيا، 7‌/1 درصد در اروپا، 6/0 درصد در آفريقا و كمتر از 1/0 درصد در اقيانوسيه توليد شده است. در مقايسه عمده‌ترين كشورهاي توليدكننده سويا نيز در سال 2005 آمريكا با توليد بيش از 4/73 ميليون تن مقام اول را داشته است و پس از آن كشورهاي برزيل، آرژانتين و چين در رده‌هاي بعدي قرار دارند (جدول شماره3.)
بررسي روند عملكرد سويا در جهان
در سال 2006 متوسط عملكرد جهاني سويا برابر 2260 كيلوگرم در هكتار بوده است كه نسبت به سال قبل كمي كاهش نشان مي‌دهد. با وجود اين، در سال 1990 متوسط عملكرد جهاني 1898 كيلوگرم بوده كه در پايان دهه 90 اين مقدار حدود 5/13 درصد رشد داشته است. عملكرد، شاخص كارآيي بخش كشاورزي در توليد سويا بوده و از اين لحاظ ميزان آن در كشور ها و مناطق مختلف متفاوت است. مقايسه مناطق و قاره‌هاي مختلف نشان مي‌دهد كه آمريكاي شمالي داراي بيشترين ميزان متوسط عملكرد است و پس از آن به ترتيب آمريكاي جنوبي، اقيانوسيه، اروپا، آسيا و آفريقا قرار دارند (جدول شماره 4.)
سطح زيركشت سويا در ايران
در سال زراعي 1385 سطح زيركشت سويا در ايران حدود 74461 هكتار بوده است. از نظر پراكنش جغرافيايي اين محصول، بيش از 90 درصد از اراضي زيركشت سويا در استان‌هاي مازندران و گلستان قرار دارد. بنابراين وضعيت تناوب اراضي و به طور كلي الگوي كشت سالا‌نه در اين دو استان نقش عمده‌اي در تعيين ميزان سطح زيركشت سويا در سطح كشور دارد. براي مثال، افزايش 4/17 درصدي سطح زيركشت در بين سال‌هاي 1373 تا 1375 به طور عمده ناشي از افزايش قابل توجه آن در استان گلستان در اين سال‌ها بوده است. در سال زراعي 1385 استان‌هاي ‌مازندران 6/40 درصد، گلستان 51 درصد، لرستان 3/3 درصد و ساير استان‌ها حدود 1/5 درصد از سطح زيركشت اين محصول را به خود اختصاص داده‌اند (جدول شماره 5.)
تحولا‌ت توليد سويا در ايران
در سال زراعي 1385 ميزان توليد سويا در ايران حدود 141 هزار تن بوده است. ميزان توليد سالا‌نه در سال‌هاي 1373 تا 1385 نشان مي‌دهد كه روند افزايش توليد متناسب با گسترش سطح زيركشت بوده است. در بين سال‌هاي 1372 تا 1374 توليد سويا دچار كاهش شده و سپس روندي افزايشي يافته است. به طوري كه پيش از اين ذكر كرديم يكي از دلا‌يل اين امر، پراكنش جغرافيايي خاص كشت سويا در كشور است. تمركز كشت سويا در استان‌هاي مازندران و گلستان باعث مي‌شود تا منحني توليد كشور وابستگي زيادي به ميزان توليد در استان‌هاي يادشده داشته باشد. در فاصله سال‌هاي يادشده (1374-1372) به رغم افزايش نسبي توليد در ساير استان‌هاي كشور، كاهش توليد در استان گلستان و تا حدودي در مازندران باعث افت توليد كلي كشور شده است. در سال زراعي 1385 از كل توليد سوياي كشور در استان گلستان و مازندران 97 درصد و ساير استان‌ها 3 درصد توليد شده است (جدول شماره 6.)

در سال زراعي 1385 ميزان توليد سويا در ايران حدود 141 هزار تن بوده است. ميزان توليد سالا‌نه در سال‌هاي 1373 تا 1385 نشان مي‌دهد كه روند افزايش توليد متناسب با گسترش سطح زيركشت بوده است. در بين سال‌هاي 1372 تا 1374 توليد سويا دچار كاهش شده و سپس روندي افزايشي يافته است. به طوري كه پيش از اين ذكر كرديم يكي از دلا‌يل اين امر، پراكنش جغرافيايي خاص كشت سويا در كشور است. تمركز كشت سويا در استان‌هاي مازندران و گلستان باعث مي‌شود تا منحني توليد كشور وابستگي زيادي به ميزان توليد در استان‌هاي يادشده داشته باشد. در فاصله سال‌هاي يادشده (1374-1372) به رغم افزايش نسبي توليد در ساير استان‌هاي كشور، كاهش توليد در استان گلستان و تا حدودي در مازندران باعث افت توليد كلي كشور شده است. در سال زراعي 1385 از كل توليد سوياي كشور در استان گلستان و مازندران 97 درصد و ساير استان‌ها 3 درصد توليد شده است (جدول شماره 6.)
مقايسه عملكرد توليد سويا در ايران با كشورهاي عمده توليدكننده
متوسط عملكرد سويا در ايران براساس آخرين آمار (1385)حدود 1894 كيلوگرم در هكتار بوده كه نسبت به سال قبل (1384) افزايش يافته است. به طور كلي در بين سال‌هاي 1373 تا 1385 حدود 96 درصد افزايش در عملكرد توليد سويا مشاهده مي‌شود. ميان استان‌هاي كشور در سال زراعي 1385 عملكرد مهم‌ترين استان‌هاي توليدكننده (مازندران، گلستان و لرستان) نسبت به ساير استان‌ها كمتر بوده است. استان‌هاي مازندران و گلستان در فاصله سال‌هاي 1374 تا 1378 بيشترين ميزان عملكرد را داشته‌اند در حالي كه ساير استان‌ها بعد از سال 1378 روند افزايشي محسوسي را نشان داده‌اند. به لحاظ متوسط عملكرد كشور نيز پس از سال 1379، افزايش 5/11 درصدي نسبت به سال ما قبل آن ديده مي‌شود(جدول شماره 7 .)

وابستگي شديد كشور ما به منابع خارجي در تأمين روغن‌نباتي موردنياز كه به حدود 90 درصد مي‌رسد، باعث شده كه سياست افزايش سطح زيركشت و افزايش توليد دانه‌هاي روغني با محوريت دانه كلزا به عنوان يكي از سياست‌هاي اساسي و راهبردي موردنظر دولت قرار گيرد و با تنظيم و تدوين طرح جامع افزايش توليد منابع روغني در كشور، نسبت به اجراي طرح‌هاي ويژه در اين زمينه اقدام شود. از اين جهت با توجه به اينكه تا رسيدن به مرز خودكفايي زماني چندين ساله را نياز داريم، مجبور به تأمين كسري حدود 90 درصدي روغن از ديگر كشورها هستيم كه در اين رابطه با توجه به الزام‌هاي قانوني، تمهيداتي انديشيده شده كه به جاي واردات مستقيم كنجاله و روغن، نسبت به واردات دانه روغني اقدام شود؛ در اين رابطه سرمايه‌گذاري‌هاي بسيار مناسبي هم در زمينه صنايع روغن‌كشي با ظرفيت مطلوب در كشور ايجاد شده است. با توجه به اينكه كشور برزيل و آمريكاي جنوبي به عنوان يكي از منابع مهم تأمين دانه‌هاي روغني و حتي روغن و كنجاله مورد توجه و طرف معامله ايران هستند، از اين رو، مي‌تواند به عنوان يكي از منابع قابل اتكا مورد توجه و بررسي قرار گيرد كه در همين رابطه محصول سويا، مورد مطالعه قرار گرفته است.
سخن آخر
در پايان اين نوشتار هزينه توليد هر هكتار سويا در ايران و برزيل مورد مقايسه قرار مي گيرد.
كشور برزيل به عنوان يكي از توليدكنندگان عمده محصولا‌ت كشاورزي و صنعتي، تأمين كننده عمده نيازهاي كشاورزي و دامي‌كشورمان است. بيشترين كالا‌هاي وارداتي از برزيل طي سال‌هاي اخير، روغن خام آفتابگردان، ‌روغن خام سويا، كنجاله، شكر، سنگ آهن و كنستانتره آن، گوشت گاو و مرغ، كاغذ و قطعات ماشين‌آلا‌ت بوده است. كالا‌هاي صادراتي ايران، به جز نفت خام و پروپان مايع شده، كالا‌هاي صادراتي سنتي ايران از جمله فرش، گليم، ريشه شيرين‌بيان، ‌مصنوعات ريخته‌گري از آهن و فولاد است. به طور خلا‌صه تفاوت‌هاي اساسي در هزينه‌هاي توليد و قيمت تمام شده دانه سويا در برزيل در مقايسه با كشورمان به شرح زير است:
الف اختلا‌ف اساسي و ويژه در مالكيت ارضي و سطح زيركشت كه مهم‌ترين دليل در تفاوت قيمت و برداشت در هكتار است به تبع اين ويژگي، كاهش هزينه نيروي انساني و استفاده مفيد از مكانيزاسيون و بهره‌وري مناسب از سرمايه، مزيد بر علت است.
ب موقعيت ويژه آب و آبياري و دسترسي آسان و بدون هزينه به منابع آب و آبياري با توجه به فراواني نزولا‌ت آسماني.
ج آنچه در كشورمان با عنوان ارزش بازدهي زمين يا هزينه اجاره زمين با ارقامي‌بسيار قابل توجه (كيلويي 750 ريال) وجود دارد در كشور برزيل به مراتب كمتر است.
د موضوع عملكرد هكتار كه ناشي از تفاوت‌هاي ياد شده است؛ در كشور برزيل متوسط برداشت حدود 3 تن در هكتار در مقابل 2 تن در هكتار كشور ما بوده كه در شرايط مشابه تفاوتي حدود 600 ريال در هر كيلو دانه سويا دارد.
و استفاده بسيار زياد از كود و سم كه هزينه‌اي بين 9-3 برابر را براي كشور دارد.
هـ در مجموع به رغم تفاوت‌هاي اساسي يادشده، اختلا‌ف جمع هزينه‌هاي توليد و قيمت تمام شده بين دو كشور نشان مي‌دهد در كشورمان حدود 25 درصد اضافه‌تر است كه البته اختلا‌ف زيادي نيست. بر اساس اين، دسترسي به قيمت تمام شده كمتر يا حتي در شرايط فعلي با افزايش سياست‌هاي حمايتي و ترويجي، دور از انتظار نيست. جدول 8 هزينه توليد هر هكتار سويا را در ايران با كشور برزيل مقايسه مي‌كند.
‌*كارشناس دفتر امور بازرگاني