نقش آلمان در جنگ ایران و عراق

چکیده:

استفاده از گازهای سمی و شیمیایی در جنگ ایران و عراق از نظر تنوع و پیچیدگی عناصر شیمیایی مورد استفاده، رکورد جدیدی را در جنگ ها به ثبت رساند که بعید به نظر می رسد تا سال های سال شکسته شود. با وجود این، در حالی که حدود پانزده سال از پایان این جنگ می گذرد، ابعاد مختلف این موضوع، به ویژه بعد حقوقی آن که می تواند در آشکار کردن مظلومیت مردم ایران در طول جنگ و استیفای حقوق آنان از عاملان تجهیز عراق به سلاح های مرگبار شیمیایی مؤثر باشد، کم تر مورد توجه قرار گرفته است. براساس آخرین افشاگری های انجام شده، در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق، حدود پنجاه شرکت اروپایی و امریکایی تجهیزات و امکانات ساخت و تولید عوامل شیمیایی را در اختیار رژیم بغداد قرار دادند. بدین ترتیب، عراق موفق شد به کمک این فناوری های نوین، بزرگ ترین مجتمع های شیمیایی را بنا و مهلک ترین عناصر شیمیایی را تولید کند و آنها را عملاً در در جبهه های جنگ و حتی در شهرها و روستاها علیه مردم غیرنظامی به کار گیرد.

مقدمه
استفاده از گازهای سمی و شیمیایی در جنگ ایران و عراق از نظر تنوع و پیچیدگی عناصر شیمیایی مورد استفاده، رکورد جدیدی را در جنگ ها به ثبت رساند که بعید به نظر می رسد تا سال های سال شکسته شود. با وجود این، در حالی که حدود پانزده سال از پایان این جنگ می گذرد، ابعاد مختلف این موضوع، به ویژه بعد حقوقی آن که می تواند در آشکار کردن مظلومیت مردم ایران در طول جنگ و استیفای حقوق آنان از عاملان تجهیز عراق به سلاح های مرگبار شیمیایی مؤثر باشد، کم تر مورد توجه قرار گرفته است. براساس آخرین افشاگری های انجام شده، در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق، حدود پنجاه شرکت اروپایی و امریکایی تجهیزات و امکانات ساخت و تولید عوامل شیمیایی را در اختیار رژیم بغداد قرار دادند. بدین ترتیب، عراق موفق شد به کمک این فناوری های نوین، بزرگ ترین مجتمع های شیمیایی را بنا و مهلک ترین عناصر شیمیایی را تولید کند و آنها را عملاً در جبهه های جنگ و حتی در شهرها و روستاها علیه مردم غیرنظامی به کار گیرد. هرچند در زمان جنگ، استعمال گسترده سلاح های شیمیایی با سکوت مجامع بین المللی و قدرت های بزرگ روبه رو شد و شکایات جمهوری اسلامی ایران به جایی نرسید، اما بعد از پایان جنگ، به ویژه پس از اشغال کویت از سوی ارتش عراق، اسناد و مدارک بسیاری درباره تأمین کنندگان اصلی عناصر و تجهیزات شیمیایی عراق افشا و بدین ترتیب، راه برای پیگیری قانونی دولت ایران هموار شد. با وجود این، ملاحظات سیاسی سبب شده است که اقدام شایسته ای در این زمینه صورت نگیرد. این موضوع، انگیزه ای شد تا در این پژوهش، ابعاد مختلف تولید، به کارگیری و پیامدهای جنگ افزارهای شیمیایی در جنگ هشت ساله ایران و عراق بررسی شود. در این پژوهش، نخست، کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ از سوی عراق در مقطع تجاوز و آزادسازی (شهریور ماه سال1359 تا خرداد ماه سال 1361) و دوره ورود نیروهای ایران به داخل خاک عراق با هدف تنبیه متجاوز (مردادماه سال 1361 تا پایان جنگ) مورد بررسی قرار می گیرد. هم چنین، به این پرسش نیز پاسخ داده می شود: چه ارتباطی بین تحول در جبهه های جنگ و صحنه نبرد با تشدید کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی از سوی عراق وجود دارد؟
نکته دیگری که در این مقاله بدان پرداخته می شود تشریح پیشینه تاریخی تلاش های عراق برای دستیابی به قدرت شیمیایی و کاربرد آن در دو دوره تجاوز به خاک جمهوری اسلامی و دوره آزادسازی است.
پیشینه تلاش های عراق برای دستیابی به سلاح شیمیایی
دولت بعثی عراق که از قدرت نظامی اسرائیل می ترسید، از اواخر دهه 60 م، به فکر تحقیق برای تولید عوامل سلاح های شیمیایی افتاد. این تحقیقات عملاً در پایگاه کوچک، ولی به شدت محافظت شده ای موسوم به راشد(پاورقی 2) در شمال شرقی بغداد در سال 1971 آغاز شد.(1) نخست، تحقیقات روی برخی از عوامل شیمیایی مانند گازهای اشک آور، (CS) گاز خردل (موستارد) و تابون انجام می گرفت، اما پس از تکمیل نسبی تحقیقات، به زودی تولید گاز زرد رنگ یا باران زرد در دستور کار قرار گرفت و مقداری از این گاز، تولید و ذخیره شد. البته، دولت عراق برای مخفی نگه داشتن این فعالیت، آنها را تحت پوشش تحقیقات تولید داروی شیمیایی دفع آفات کشاورزی انجام می داد تا این که در سال 1974، سازمان جدید و اختصاصی موسوم به حسن ابن الهیثم(پاورقی 3) بنیان گذاشته شد. در محل جدید، رژیم عراق با استفاده از تجهیزات و فناوری ای که شوروی (سابق) و برخی از کشورهای اروپای شرقی در اختیار این کشور قرار داده بودند، اقدامات تدافعی را برای مقابله با حملات احتمالی شیمیایی آغاز کرد.(2) در همین سال بود که نیروهای بعثی برای نخستین بار، علیه کردهای شمال عراق از سلاح های گازی استفاده و تعدادی از مردم بی دفاع را مصدوم کردند. در پی این اقدام، جنبش میهنی کردستان عراق طی نامه هایی از کورت والدهایم، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد و برخی دیگر از سازمان های بین المللی مسئول، برای جلوگیری از تکرار کاربرد گازهای شیمیایی علیه شهرها و روستاهای کردنشین عراق استمداد طلبید؛ اقدامی که در نهایت، بی نتیجه بود و(4) تنها روزنامه انگلیسی ساندی تایمز(پاورقی 4) چاپ لندن درگزارشی به نقل از خبرنگار خود در منطقه - گویین رابرتز(پاورقی 5) - اعلام کرد که اتحاد جماهیر شوروی، عراق را به دو نوع سلاح گازی مجهز کرده است که یک نوع از آن فوراً فرد را از پای در می آورد و نوع دیگر انسان را تا 48 ساعت بیهوش نگه می دارد. این روزنامه به نقل از اکراد منطقه نوشت: < این گازها در اردوگاه نظامی تاجی در غرب بغداد و در کرکوک و موصل انبار شده است> .(5) با وجود این، استفاده از گازهای شیمیایی در کردستان عراق بدون آن که توجهی را به خود جلب کند، سال ها مکتوم ماند تا این که ده سال بعد، یعنی در سال 1984، دو تن از پزشکان منطقه که در مداوای مصدومان نقش داشتند، این راز را آشکار کردند. آنان که به خارج از کشور گریخته بودند، تأیید کردند که در حوزه مأموریتشان در مناطق کردنشین عراق از گازهای سمی علیه شهرها و روستاهای کردنشین استفاده شده است.(6)
در اواسط دهه 70 م، عراق طرح هایی را برای ساخت تأسیسات بزرگ تحقیق و تولید تجاری عوامل شیمیایی در بیابانی در حدود هفتاد کیلومتری شمال غربی بغداد تحت پوشش پروژه 922 آغاز کرد. این تأسیسات که با نام و تابلوی شرکت دولتی تولید کود شیمیایی عراق(پاورقی 6) فعالیت می کرد، شرکت دولتی اَلمثنی،(پاورقی 7) یکی از مهم ترین مراکز آموزش و تولید گازهای سمی و شیمیایی عراق را تشکیل داد. در این مرکز، که در 150 کیلومترمربع بنا شده است، فناوری و تجهیزات مدرن نگهداری (انبار) مواد اولیه، تجهیزات مطالعات تحقیقاتی سلاح های شیمیایی و چندین کارخانه تولید این سلاح ها به طور پراکنده قرار گرفته است. این پایگاه آموزشی - تولیدی کاملاً مانند مرکز آموزش گازهای شیمیایی آلمان شرقی ساخته شد و در آن، فناوری دفاع در مقابل سلاح شیمیایی آموزش داده می شد. در این مرکز، کارشناسان بلوک شرق تحت عنوان و لوای همکاری مشترک، آموزش فناوری استفاده و نگهداری از سلاح شیمیایی را به کارشناسان و نظامیان عراقی به عهده داشتند. مرکز مزبور، که وسایل و تجهیزات اولیه آن از شوروی سابق و آلمان شرقی خریداری شده بود، خیلی زود به یکی از مهم ترین پایگاه های تولید گاز اعصاب در عراق تبدیل شد.(7) در حالی که کراس ناکور، (پاورقی 8) فرمانده یگان حفاظت شیمیایی آلمان شرقی، هدف از تاسیس مرکز مزبور را این طور بیان کرد : < عراق به دلیل احساس خطری که از سلاح های شیمیایی اسرائیل داشت از ما درخواست کرد فناوری حفاظت در برابر سلاح شیمیایی را به آنها آموزش دهیم> ، اما این مرکز آموزش فناوری برای حفظ جان مردم در مقابل قدرت کشنده سلاح های شیمیایی، به دست نظامیان عراقی تغییر ماهیت و کارکرد داد و به مرکز تولید سلاح تهاجمی شیمیایی تبدیل شد.(8) بدین ترتیب، عراق از اوایل دهه 80، تولید انبوه عوامل شیمیایی را آغاز کرد و با نزدیک شدن زمان جنگ با جمهوری اسلامی ایران در 31 شهریورماه سال 1359 آن را شدت بخشید. در این زمان، تولید عوامل شیمیایی به واردات عناصر شیمیایی از کشورهای خارجی، وابسته بود. باوجود این، عراق مقادیر زیادی گاز اشک آور را زیر نظر کمیته امنیت ملی عراق که در مرکز سلمان پاک و المثنی برای کنترل شورش های داخلی تولید شده بود، در موشک های آر.پی.جی. 7، گلوله های خمپاره، بمب های 250 و 500 م.م. و خمپاره های 120 م.م. ذخیره و آماده عملیات کرد.(9)

استعمال جنگ افزارهای شیمیایی
در مقطع نخست جنگ تحمیلی (شهریورماه سال 1359 - خردادماه سال 1361)، یگان های ارتش عراق در 22 سپتامبر سال 1980 مطابق با 31 شهریورماه سال 1359، برای تجاوز به خاک جمهوری اسلامی ایران از مرزهای بین المللی گذشتند و در سه جبهه جنوب، میانه و شمال به داخل سرزمین های ایران هجوم آوردند. در زمان تهاجم، عراق در زمینه جنگ شیمیایی از موقعیت بسیار برتری نسبت به ایران برخوردار بود و درآفند شیمیایی چهار نقطه قوت بارز داشت:

1) امکانات و وسائل حفاظتی انفرادی و رفع آلودگی نسبتاً خوبی داشت و در سازمان رزم هر یک از لشکرها، گروهانی برای مقابله با آفند شیمیایی و رفع آلودگی تعبیه شده بود و برای تمامی پرسنل نظامی و خودروهای رزمی امکانات و تجهیزات حفاظتی وجود داشت؛
2) این کشور یکی از هم پیمانان نظامی بزرگ ترین کشور تولید کننده جنگ افزارهای شیمیایی، یعنی اتحاد جماهیر شوروی بود و به همراه آلمان شرقی پروژه های مختلفی را برای توسعه جنگ افزارهای شیمیایی در عراق در دست طراحی و اجرا داشت؛

3) افزون بر اتحاد جماهیر شوروی و برخی از کشورهای بلوک شرق، عراق با کشورهای انگلستان، آلمان غربی، هلند و امریکا برای خرید عوامل شیمیایی و تجهیزات حفاظتی و تکمیل پروژه های تولید جنگ افزارهای شیمیایی مناسبات تجاری برقرار کرده بود و بدین ترتیب، به بازارهای مختلف عناصر شیمیایی دسترسی داشت؛ و
4) در کنار سه ویژگی مزبور، ارتش عراق از انواع ادوات و جنگ افزارهای پرتاب مهمات شیمیایی از جمله هواپیماهای دورپرواز، توپخانه دوربرد، موشک های سطح به سطح و ... برخوردار بود و می توانست بدون نگرانی از اثرات نامساعد مهمات شیمیایی بر نیروهای خود، آنها را در حد گسترده ای به کار گیرد.(10)
در مقابل برخورداری عراق از این ویژگی ها در جنگ شیمیایی، در جبهه ایران، رزمندگان از کوچک ترین آمادگی لازم برای مقابله یا حفاظت در مقابل عوامل شیمیایی برخوردار نبودند و گاه، کم ترین اطلاع را از این گونه عوامل داشتند. این عدم آمادگی در نیروهای جمهوری اسلامی ایران امتیاز بزرگی برای عراق محسوب می شد و بدین ترتیب، توازن نظامی در زمینه جنگ شیمیایی نیز به نفع عراق بود. آگاهی مسئولان و فرماندهان نظامی عراق از ضعف مفرط در جبهه مقابل، آنها را وسوسه می کرد تا جنگ افزارهای شیمیایی خود را در محورهای مختلف بدون آن که از اقدامات تلافی جویانه حریف ترسی داشته باشند، بیازمایند. به همین دلیل بود که کاربرد پراکنده سلاح شیمیایی از نخستین هفته های جنگ آغاز شد و نیروهای عراقی کوشیدند تا با استفاده از گاز اشک آور، خطوط پدافندی نیروهای ایرانی را در هم شکنند و در موقعیت دفاعی آنان اخلال ایجاد کنند و بدین ترتیب، نخستین گام ها را برای یک جنگ شیمیایی بزرگ بردارند.

نخستین نشانه ها از احتمال وقوع جنگ شیمیایی
تنها چند روز پس از آغاز جنگ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، خبرهایی درباره احتمال کاربرد گازهای شیمیایی از سوی نیروهای عراقی در جبهه های جنگ شنیده شد. این خبرها زمانی قوت گرفت که نخستین گروه از اسیران عراقی به اسارت درآمدند. در میان ملزومات انفرادی این افراد، آنچه بیش از همه جلب توجه می کرد، وجود ماسک های ضدگاز بود. در هفته دوم جنگ، خبرنگار خبرگزاری پارس از جبهه های گیلان غرب این خبر را مخابره کرد: < جزء غنائمی که از نیروهای بعث عراق به غنیمت گرفته شده ماسک ضدگاز است> . وی در ادامه افزود: < نیروهای عراقی همراه خود ماسک ضدگاز اشک آور حمل می کنند> .(11) در همین ایام، اخبار دیگری منتشر شد که از اعزام نمایندگان ارتش عراق به آلمان فدرال و گفت وگوی آنها با مقامات آلمانی برای خرید 000/150 ماسک ضدگاز حکایت داشت. آنها در مذاکرات خود، اصرار داشتند که به هر قیمتی که شده است، اقلام درخواستی در اختیار ارتش این کشور قرار گیرد.(12) با وجود انتشار این اخبار، دولت عراق به شدت مراقب بود تا از افشای خبرهای مربوط به تجهیزات و ادوات شیمیایی خود جلوگیری کند. به همین منظور، به محض ورود خبرنگاران خارجی به مناطق جنگی، برای مشاهده فتوحات ارتش عراق در داخل خاک ایران، ناگهان تمامی ملزومات فردی پرسنل نظامی برای حفاظت در مقابل گازهای سمی و ادوات جنگ شیمیایی از دیده ها پنهان و پس از اطمینان یافتن از خروج خبرنگاران از منطقه جنگی، آنها را از مخفی گاه ها خارج می کردند.

استعمال گازهای سمی در مقطع اول جنگ (دوره اشغال)
هرچند تاکنون، اسناد معتبر و مستندی از به کارگیری گازهای سمی از سوی عراق در نخستین ماه های جنگ به دست نیامده است، اما برخی از شواهد نشان می دهد که نیروهای ارتش این کشور از نخستین روزهای جنگ به گازهای شیمیایی علیه نیروهای جمهوری اسلامی ایران متوسل شده اند. به احتمال زیاد، نخستین گلوله های محتوی گازهای سمی در مناطق غرب و شمال کشور و در معبرهای صعب الوصول مورد استفاده قرار گرفتند. البته، باید یادآور شد که نیروهای عراقی برای کاربرد این سلاح از عناصر داخلی ضدانقلاب استفاده می کردند. در سندی به نقل از گزارش فرمانده عملیات نیروهای عراقی در غرب به فرماندهان عالی رتبه ارتش عراق چنین آمده است: < عواملی که توسط یگان های تابعه استخدام شده اند، مخالف رژیم ایران هستند و در خط مقدم جبهه با پرتاب گلوله های شیمیایی باعث تضعیف قوای جسمی پرسنل نظامی ایران می شوند> .(13)
یکی دیگر از شواهدی که نشان می دهد عراق در مهرماه سال 1359 از گازهای سمی در جبهه های جنگ استفاده کرده، وجود مجروحانی است که به شدت از ناحیه چشم آسیب دیده اند و توانایی بازکردن چشمانشان را ندارند. از جمله نخستین مصدومان یک سرگرد ارتشی بود که در 25 مهرماه سال 1359 در بیمارستان 250 تخت خوابی ارتش بستری شده بود و نمی توانست چشمانش را بگشاید. البته، مقامات مسئول ارتش جمهوری اسلامی ایران با تردید به این موضوع می نگریستند و با آوردن دلایلی احتمال کاربرد سلاح شیمیایی را نفی می کردند. طبق استدلال آنان: < استفاده از سلاح های شیمیایی توسط ارتش عراق هنوز مسلم نیست و از طرفی، ارتش عراق ماسک ضدگاز و مواد شیمیایی ندارد و استفاده از این قبیل سلاح ها از طرف دشمن منطقی به نظر نمی رسد. به علاوه، چنین اخباری نباید در سطح جامعه انتشار یابد، چرا که در آن صورت، نمی توان نیروهای رزمنده را در جبهه نگه داشت و انتشار این خبر اثر روانی بسیار زیادی بر نیروهایی که توانایی مقابله با آن را ندارند، می گذارد> .(14) البته، این پنهانکاری مدت زیادی به طول نینجامید و به دنبال تکرار حملات شیمیایی عراق در ادامه پیشروی در عمق خاک ایران، به ویژه در اشغال خرمشهر و برخی از شهرهای جبهه های غرب - که از جزئیات این حملات و میزان تلفات نیروهای خودی در آنها اطلاع دقیقی در دست نیست - وزارت امورخارجه ایران با انتشار اطلاعیه ای تبلیغاتی خطاب به سازمان های بین المللی هشدار داد که عراق در جنگ با ایران از سلاح های شیمیایی و بیولوژیکی استفاده می کند. در این اطلاعیه، تأکید شده بود که < رژیم کافر عراق به خود اجازه می دهد هرگونه توحش را مجاز شمارد و افزون بر قتل عام مردم بی گناه شهرها و روستاهای ایران، تنها به جرم عرب بودن آنها و همکاری شان با ارتش جمهوری اسلامی ایران در دفاع از آب و خاک خویش، در حمله به این نواحی از سلاح های مرگبار شیمیایی و بمب های آتش زا علیه مدافعان اعم از نظامی و غیرنظامی استفاده کند> . وزارت امورخارجه ایران با اشاره به این که دولت جمهوری اسلامی ایران از آغاز جنگ تحمیلی از فعالیت های واحدهایی از ارتش عراق در راستای ایجاد آمادگی برای استفاده از سلاح های شیمیایی، میکروبی و بیولوژیک اطلاع داشته است، از سازمان ملل متحد، صلیب سرخ جهانی و تمام سازمان های مسئول تقاضا کرد تا رژیم عراق را به شدت مورد مؤاخذه قرار دهند و این کشور را از ادامه جنایت ضدبشری باز دارند. در پایان این اطلاعیه، هشدار داده شده بود که در صورت ادامه این روند، دولت جمهوری اسلامی ایران نسبت به آن بی تفاوت نخواهد بود.
نخستین حمله شیمیایی ثبت شده ارتش عراق علیه نیروهای مدافع جمهوری اسلامی ایران به روز 23 آذرماه سال 1359 باز می گردد. در این روز، دشمن در جبهه گیلان غرب یک گلوله شیمیایی را پرتاب کرد که در اثر آن، چند تن مصدوم شدند.(15) در همین روز بود که استانداری خوزستان هشدار داد که < خبرهای به دست آمده ثابت می کند که دشمن تصمیم جدی برای استفاده از سلاح های شیمیایی دارد> . در گزارش استانداری مزبور آمده بود که < از طرف دشمن با هر تیپ یک دسته متخصص در استفاده از گلوله های شیمیایی که مجهز به گازهای سمی هستند با ادوات مربوطه در خرمشهر مستقر شده اند> .(16) حدود یک ماه بعد در تاریخ 20/10/1359، هواپیماهای عراق برای نخستین بار از بمب های ناپالم در حمله به شهر اهواز در جبهه جنوبی استفاده کردند. خبرگزاری عراق با انتشار این خبر، تعداد تلفات نیروهای ایرانی را در این حمله 460 تن برآورد کرد.(17) در همین ایام، [23/10/59]، عراق یک نوع گلوله سمی را در جبهه ایلام بین هلاله و نی خزر مورد استفاده قرار داد که در نتیجه آن، ده نفر از رزمندگان و مجاهدان انقلاب اسلامی در جبهه سد کنجان چم شهید شدند. خبرگزاری پارس با مخابره این خبر افزود: < به کسانی که در هدف یا نزدیکی این گلوله های سمی قرار می گیرند، حالت تشنج دست می دهد، بی حال می شوند، روی زمین می افتند، صورت خود را به خاک می مالند و سپس جان خود را از دست می دهند. این گلوله ها شبیه گلوله تفنگ 57M- هستند و پس از خروج از دهانه تفنگ، گاز بنفش رنگی از آن خارج می شود> .(18)
مدتی بعد، هفته نامه فارن ریپورت(پاورقی 9) چاپ لندن نام نوع این گاز سمی راV خواند و نوشت: < عراق در جنگ خود علیه ایران، از یک نوع گاز مهلک فلج کننده اعصاب استفاده می کند که گفته می شود این گاز از انواعV می باشد که مراکز اعصاب را از کار می اندازد و شخص را فلج می کند. این گاز به قدری کشنده است که تنها در صورت تماس چندقطره از آن با پوست بدن، موجب مرگ می شود، مگر این که شخص در خلال پنج دقیقه نخست تماس این گاز با پوست، آتروپین به خود تزریق کند. این گاز را روسیه و آلمان شرقی به طور مشترک تهیه کرده اند و در حال حاضر، در تعدادی از کشورهای اروپای شرقی نیز تولید می شود. گفته می شود این نوع گاز را آلمان شرقی در اختیار عراق قرار می دهد.> گاز فلج کننده اعصاب برای نخستین بار در ژانویه سال 1980 (زمستان سال 1359)، در جبهه های اهواز و دزفول - که از نقاط مهم استراتژیکی به شمار می آیند - و در جریان حمله ناموفق ایرانیان، از سوی عراق مورد استفاده قرار گرفت و به شهادت صد تن از نیروهای ایرانی منجر شد.
در برخی از منابع فارسی، آمده است که حمله شیمیایی عراق به منطقه بین هلاله و نی خزر واقع در پنجاه کیلومتری غرب ایلام در تاریخ 23/10/1359 (13 ژانویه سال 1981) نخستین حمله شیمیایی ثبت شده در سازمان ملل متحد است، اما در اسناد منتشر شده سازمان ملل، هیچ گونه اشاره ای به این موضوع نشده و احتمالاً جمهوری اسلامی ایران در این زمینه، مکاتبه ای با دبیرکل یا شورای امنیت نداشته است. به هرحال، در شش ماه نخست جنگ، ارتش عراق به طور پراکنده از گازهای سمی استفاده کرد، ولی به استثنای یکی دو اطلاعیه تبلیغاتی وزارت امورخارجه ایران، با هیچ گونه واکنشی جدی چه از سوی جمهوری اسلامی ایران و چه از سوی مجامع بین المللی و جامعه جهانی روبه رو نشد.(19)
با ورود جنگ به سال 1360، به علت رکود حاکم بر جبهه ها در نتیجه بحران سیاسی - داخلی ایران، در شش ماهه نخست این سال، اخباری از کاربرد گازهای سمی در جبهه های جنگ انتشار نیافت، اما با رفع بحران سیاسی در داخل کشور و فعال شدن مجدد نیروهای ایران در جبهه های جنگ، عراق این بار استفاده از سلاح شیمیایی را شدت بخشید و در جریان شش ماهه دوم سال، بیش از چهاربار در مناطق جنگی هویزه، ارتفاعات الله اکبر، پل نادری و خرمشهر علیه نیروهای ایران از گاز سمی استفاده کرد. باید یادآور شد که گلوله های شیمیایی را توپخانه یا خمپاره به سوی مراکز تجمع نیروهای ایران شلیک کردند.(20) متأسفانه تاکنون، هیچ گونه آماری از تعداد تلفات و مصدومان این حملات انتشار نیافته است و تنها، گزارش های پراکنده ای از بستری شدن تعدادی از مجروحان این حملات در بیمارستان ها وجود دارد که البته، دقیق نیز نیستند. در این سال، با وجود قطعی بودن کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی از سوی عراق علیه نیروهای جمهوری اسلامی در جبهه های جنگ، دستگاه دیپلماسی ایران کم ترین تحرکی در این زمینه نداشت، در حالی که طرف عراقی کوچک ترین تحرکات نیروهای ایران را با اغراق بسیار و دروغ پردازی به شورای امنیت سازمان ملل یا دبیرکل گزارش می داد و خواستار ثبت و نشر آن به منزله سند سازمان ملل می شد.
بی تردید، ارتش عراق با توجه به شناختی که از کارآیی جنگ افزارهای شیمیایی داشت و به تدریج خود را به ادوات و تجهیزات آفندی و پدافندی مجهز کرده بود، در طول دوره آزادسازی، از این گونه سلاح ها استفاده کرده است، به ویژه در مقابل تاکتیک های نظامی جمهوری اسلامی ایران که به نیروهای پیاده فاقد تجهیزات حفاظتی در مقابل سلاح های شیمیایی متکی بود. با وجود این، مخفی کاری دوران جنگ سبب شد که در این زمینه، کم ترین اطلاعات موجود انتشار یابد. به همین دلیل در این مقطع از جنگ، خلا اطلاعاتی فاحشی درباره کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی از سوی عراق در جبهه های جنگ و میزان تلفات آن دیده می شود. در کنار پنهانکاری زمان جنگ، چنین به نظر می رسد که مقامات تصمیم گیرنده و فرماندهان نظامی در جمهوری اسلامی ایران نقش تعیین کننده سلاح های شیمیایی را در تغییر توازن در جنگ درک نکرده یا آن را نادیده گرفته اند. شواهد زیادی برای این ادعا وجود دارد از جمله این که جمهوری اسلامی ایران، تنها پس از عملیات رمضان که در آن، عراق برای نخستین بار کاربرد نیمه گسترده گازهای سمی را تجربه کرد، به فکر تجهیز نیروهای پیاده به تجهیزات حفاظتی افتاد و تا پیش از این زمان، کار جدی ای در این باره انجام نداده بود.

نتیجه گیری :
1) ارتش عراق در مقطع تهاجم و اشغال خاک ایران، با هدف درهم شکستن مقاومت های پراکنده نیروهای ایران به طور نامنظم از گازهای اشک آور استفاده کرد، ولی با این اقدام بیشتر هدف آزمودن توان نیروهای خودی از یک طرف و ارزیابی واکنش سیاسی و نظامی ایران و بازتاب تبلیغاتی آن را از طرف دیگر دنبال می کرد.

2) نظامیان عراقی از ضعف آفندی و پدافندی نیروهای ایرانی در زمینه جنگ افزارهای شیمیایی و از طرف دیگر، از تاکتیک های نظامی ایران که بر نیروهای پیاده متکی بود، اطلاع کامل داشتند. در مقطع آزادسازی، جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر انبوه نیروهای پیاده و داوطلب توانست ضربه های سنگین و کمرشکنی را بر ارتش عراق وارد آورد و آن را به عقب نشینی به پشت مرزهای بین المللی وادار کند. فرماندهان نظامی عراق در تجزیه و تحلیل این مقطع از جنگ، مطمئناً به نقاط قوت ایران توجه داشتند و حضور هزاران نیروی پیاده را مهم ترین نقطه اتکای جمهوری اسلامی می دانستند.
3) مسئولان سیاسی و نظامی عراق هم چنین ازاین نکته نیز آگاه بودند که کم هزینه ترین و در عین حال مخرب ترین سلاح برای مقابله با انبوه نیروهای پیاده، گازهای سمی است، به ویژه نیروهای پیاده ای که فاقد تجهیزات حفاظتی لازم نیز باشند؛ بنابراین، به تدریج استعمال گازهای شیمیایی را از یک تاکتیک حاشیه ای و تکمیلی به یک تاکتیک اصلی و محوری تبدیل کردند.
4) در سازمان نظامی ایران تا زمان جنگ تحمیلی، جنگ شیمیایی جایگاهی نداشت و حتی از نظر تئوریک نیز نظامیان ایران با سلاح های شیمیایی آشنایی نداشتند.
5) با آغاز جنگ و کاربرد پراکنده سلاح های شیمیایی در جبهه ها از سوی عراق، نوعی حیرت و سردرگمی در جبهه ایران هویدا شد، چرا که هیچ گونه برنامه ای برای مقابله با چنین جنگی وجود نداشت؛ بنابراین، چاره کار را در این دیدند تا اخبار مربوط به کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی کم تر انتشار یابد تا موجب ترس و دلهره در نیروهای حاضر در جبهه ها و مردم در پشت جبهه نشود. با وجود این، اقدامات پراکنده ای برای آشنا کردن نیروهای رزمنده و مردم با عوامل شیمیایی آغاز شد، ولی این اقدامات خیلی جدی گرفته نمی شد.
6) غفلت در جبهه خودی در زمینه کسب آمادگی لازم برای مقابله با جنگ شیمیایی در مقاطع بعدی نبرد، اثرات بسیار تعیین کننده ای بر سرنوشت جنگ داشت.
پاورقی:
1- عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران
2- Rashad
3- hasan ibn . alhaitham
4- Sunday Times
5- Guin Rabertis
6- Sepp
7- al muthanna
8- Cross Nagoor
9- FOREIGN REPORT
ماخذ:
1. w.w.w. Wilderness, Survival net.
2. Washington post, 3 March 1990.
3. S.C. Documents. 1985. 6 March 1984.
4. هفته نامه تماشا؛ 21/2/1353، ص1.
5. Sunday Times, June 1974.
6. هفته نامه ماشین؛ سال ششم، سال 1361، ص ص 9 تا 11.
7. گروه تحقیق خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی اجمالی تاریخچه و کاربرد سلاح های شیمیایی و میکروبی؛ 11/2/1366.
8. روزنامه اطلاعات؛ 20/3/1363، ص8.
9. اسناد بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس؛ سند شماره23. (مجموعه 6)
10. دفتر مطالعات وزارت امورخارجه؛ بررسی کاربرد سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق؛ تهران: انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1378، ص 81.
11. خبرگزاری پارس؛ نشریه ویژه؛ شماره 202، 15/7/1359، ص21.
12. سند شماره 001462 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛ ستاد مشترک ارتش 12/8/59.
13. سند شماره 048626 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛ مرکز فرماندهی سپاه 10/8/59.
14. خبرگزاری پارس؛ نشریه ویژه؛ شماره 214، 27/7/1359، ص17.
15. روزنامه اطلاعات؛ 29/8/1359، ص 2.
16. سند شماره 002207 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه؛گزارش دفتر سیاسی انتظامی استانداری خوزستان 23/9/59.
17. خبرگزاری پارس؛ نشریه ویژه؛ 21/10/1359، ص2.
18. خبرگزاری پارس؛ نشریه ویژه؛ شماره 208، 1/11/59، ص 37.
19. حسین علایی؛ جنگ شیمیایی و تهدید فزاینده؛ تهران: اطلاعات، 1367، ص122.
20. سیدقاسم زمانی؛ حقوق بین الملل و کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران؛ تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس، 1376، ص 16. منابع: پژوهشگاه علوم ومعارف دفاع مقدس

نقش آلمان در جنگ ایران و عراق

مطالب مشابه :

جنگ تحمیلی

مقاله ای کامل در مورد جنگ تحمیلی

تحقیق درباره ی دفاع مقدس

نقش آمریکا و غرب در جنگ (تحمیلی) ایران و عراق

نقش مهندسی در جنگ تحمیلی

زبان رمزی

نقش آلمان در جنگ ایران و عراق

شرح اجمالی روند جنگ تحمیلی از آغاز تا پایان