تیموریان

تیموریان

از وضعيت قاليبافي ايران در دوران حكومت ايلخانيان مغول كمتر اطلاعي بدست رسيده و بديهي است با توجه به اوضاع نابسامان سياسي در آن زمان مجالي براي گسترش جغرافياي قاليبافي و با شكوفايي آن وجود نداشته است. اما استنباط مي شود به لحاظ وجود سنت گرايي و وجود ضوابط مشخص در طراحي فرش و ساير منابع همچون كاشي كاري، تمام طرحها و نگاره هاي فرش متأثر از دوران قبل يعني هنر سلجوقي باشد. بنابراين شايد بتوان گفت دوران قاليبافي در عصر مغولان يكي از موارد خاصي است كه احتياج به مطالعات بيشتر دارد اما بدون ترديد با توجه به سوابق قاليبافي در اغلب مناطق ايران و از طرفي وجود صنعت نساجي نسبتاً پيشرفته، به احتمال قريب به يقين قاليبافي ايران در عهد مغولان اگر چه دچار ركود گرديد اما هيچ گاه عوامل اضمحلال آن به طور كامل فراهم نگرديد.

در اين زمان زري دوزي روي پارچه هاي ابريشمي در كرمان رواج داشته و گيلان و طبرستان از مراكز مهم پرورش ابريشم و بافت پارچه هاي ابريشمي بوده اند. همچنين ساير هنرهاي ايران همچون معماري، فلزكاري، سفال و ... در دوران حكومت ايلخانيان مغول همچنان ادامه يافت و ما امروز نمونه هاي خوبي از انواع آنها را شاهد هستيم. شايد دوران حكومت تيموريان كه بلافاصله پس از ايلخانان مغول بر ايران مسلط شدند از مهمترين تحولات تاريخ هنري ايران باشد كه در ميان آن فرش بافي تيموري خود جاي بحث و مطالعه فراوان دارد. خوشبختانه علاوه بر نقاشي هاي زيباي مينياتور بر جاي مانده از دوران حكومت تيموريان كه در اغلب آنها سه جهت ترسيم دقيق فرش مي توان به وجود اين دست آفريده هنرمندان ايران در آن زمان تأكيد داشت به بركت وجود تعداد معدودي از فرشهاي آن زمان كه در موزه ها موجود است مي توان بررسي دقيقي بر روي ويژگي هاي بافت و بالاخص طرحهاي آنها انجام داد . نمونه اي از اين فرشها تكه اي است كه در موزه بناكي (Benaki) يونان نگهداري مي شود. متخصصان اين قطعه را به آذربايجان و آسياي صغير نسبت داده اند. نوع گره اين قطعه از نوع متقارن (تركي) است، وجود گره تركي هيچگاه دليل بر منشأ تركي فرش ندارد و فرشبافي آسياي صغير متأثر از سنت فرشبافي شمال غربي ايران است اما مهمترين مسئله در بررسي اين فرش نقش آن است كه به طور شكسته بوده، با طرح فرشهاي امروز آذربايجان و حتي قفقاز وجه اشتراك دارد. البته پاره فرشهاي كهنه تري هم در ساير موزه ها و مراكز مطالعاتي باقي مانده است اما وجه اشتراك اغلب اين بافته ها و فرشهايي كه در تابلوهاي مينياتور تيموري باقي مانده طرح ويژه اي است كه امروزه از مباحث خاص هنرهاي تزييني مي باشد.

 خطوط شكسته و بعضاً منحني با تركيبي خاص كه امروزه اين گونه آرايه ها با نام خطوط كوفي و از گروه هنرهاي تزييني كوفي شناخته مي شوند. با بررسي كه در مبحث قالي سلجوقي انجام شد و با بررسي چند قطعه قالي كه از رمان سلجوقيان باقي مانده مي توان پذيرفت كه كاربرد نگاره هاي كوفي از وجوه مشترك بين قاليهاي سلجوقي و قاليهاي تيموري است و سابقه آن بر اساس شواهد موجود به قرون اوليه هجري باز مي گردد و حتي شواهدي در دست است كه شكل گرفتن آرايه هاي كوفي يا كوفي مانند، به دوران ساسانيان باز مي گردد. و همه اينها حكايت از پيشينه غني در تكامل و شكوفايي هنر در عهد تيموريان دارد. هنري كه بدون ترديد در كنار اولين مكتب هنري ايران يعني مكتب هرات درخشيد و در تمامي نقاشيهاي آن زمان بخش مهمي از تزيينات مينياتورها گرديد. بسياري از مينياتورهاي برجاي مانده از اين دوران و حتي پس از آن علاوه بر ارزشهاي ذاتي و هنري بيانگر اوضاع و احوال اجتماعي و هنري زمان خود مي باشند. در بسياري از اين تصاوير انواع قاليها با نقوش متعدد اعم از هندسي و حتي نقوش لچك و ترنج ديده مي شود كه بدون ترديد طراحي آنها حاصل دست نقاشاني چيره دست همچون بهزاد و شاگردان او بوده است. توجه به ريزه كاريها و جزييات از خصايص مهم مينياتورهاي سبك تيموري است. اين توجه به جزييات اشياء مانند قالي، كف اتاق، لباس و تزيينات معماري، نقاشي هاي هرات را در ميان بزرگترين مينياتورهاي ايران قرار مي دهد. در واقع در زمان حكومت تيموريان اهتمام برخي از پادشاهان اين سلسله بويژه شاهرخ و پسرش و همچنين سلطان حسين بابقرا بد انواع هنر باعث گرديد تا بسياري از رشته هاي هنري ايران در آن زمان شكوفا گردند حافظ ابرو مورخ قرن نهم هجري نيز در ذكر وقايع سال 830 هجري در هنگام سلطنت شاهرخ پسر تيمور و در ذكر رسيدن ايلچيان ختاي مي نويسد:

«فرمان همايون به نفاذ انجاميد تا شهر و بازار را آذين بندند. سكان و قطان هرات، هر صنعت وري هنر خويش ظاهر كند به آلاتي كه در صنعت او خوبتر و بهتر نبود. دكان خود را آراسته كرد و بواقي كويها و محلات هر كجا راه عامه بود به جامهاي ابريشمين و قاليهاي خوب و نخ و نسيج و طرف و ظرف بياراست.»

اين مطلب مويد آن است قاليبافي در آن زمان جزء صناعات مهم شهر هرات بوده كه تزيين شهر در آن لحظه با قاليهاي هراتي جزو وظايف صنعتگران گرديد. در واقع هرات كه در آن زمان از بزرگترين مراكز هنري ايران و براي مدتي نيز به پايتختي ايران برگزيده شد از مراكز مهم قاليبافي آن زمان ايران بوده است. مدتي قبل از نگارش اين سطور با انتشار كتاب فرش بر مينياتور بخش زيبايي از نقشه هاي فرش دوران تيموري از دل نگاره هاي مينياتورها بيرون آورده شد كه دنيايي زيبا از نقوش و ويژگيهاي قالي تيموري را به ما نشان مي دهد.

ژوله ، تورج _ پژوهشي در فرش ايران _ انتشارات يساولي