مطالبی در مورد پرورش کرم ابریشم
پرورش کرم ابریشم
گذشت چندین هزار ساله نگهداری و پرورش کرم ابریشم بدست بشر چنان آنها را اهلی و زبون کرده است که اگر روزی کمک ویاری دلسوزانه انسان ها نباشد ، بعد از مدت کوتاهی دیگر اثری از آنها باقی نخواهد ماند .ابتدای شروع پرورش کرم ابریشم را طبق روایتی از 4000 سال قبل از میلاد در هندوستان و به روایاتی دیگر از سه هزار سال قبل از میلاد در چین می دانند .همچنین طبق نظر و نوشته های پاریزه موطن اصلی کرم ابریشم ایران وترکستان بوده است . از کتب قدیمی چین که در مورد نگهداری و پرورش کرم ابریشم مطالبی در آنها آمده است چنین استنباط می گردد که در حدود 3000 سال قبل از میلاد امپراطوران و ملکه های وقت چین به نام هووانگ - تی و سی - لینگ – شی پرورش کرم ابریشم را در آن کشور پایه گذاری کرده اند. سپس خانواده های سلطنتی و سایر امپراطوران چین برای احیاء ونگاهداری این حشره مفید کوشیده اند .
کینگ – چی –تو اشاره به تعدادی از کتب قدیمی چین می نماید که در آنها از چگونگی پرورش کرم ابریشم و طرز کشت نباتاتی که در تغذیه آنها به کار می رفته اند ، مطالب جالبی ذکر گردیده است . از این کتب چنین بر می آید که در آن زمان سایرکشورها از پرورش و نگاهداری کرم ابریشم بی اطلاع بوده اند.
در آن دوره در کشور چین برای اشخاصی که راز پرورش کرم ابریشم را فاش می ساختند ، مجازاتهای سنگینی در نظر می گرفتند .
فن پرورش کرم ابریشم 300 سال بعد از میلاد به کشور ژاپن نفوذ کرد . چهارده قرن بعد از میلاد نیز این حشره توسط شاهزاده خانم های چینی به ترکستان برده شد و مدتی نگذشت که در ایران نیز پرورش آن متداول گردید .
گسترش پرورش و نگهداری کرم ابریشم در اروپا مصادف با امپراطوری ژوستی نین ( 552 بعد از میلاد ) میگردد .
در آن تاریخ تخم نوغان بوسیله دو مرد روحانی با زحمت و مشقت فراوان از طریق ایران به بی زانس6 حمل گردید .
پرورش و نگهداری کرم ابریشم در این شهر به سرعت مرسوم و دوران ترقی بی نهایت سریعی را پیمود ، چنانکه این شهر تا قرن یازدهم بزرگترین مرکز تولید تخم و ماده خام ابریشم و پارچه های ابریشمی بود .
در اواخر قرن دهم میلادی در کشور ایتالیا نیز پرورش کرم ابریشم مرسوم گشت . در قرن 16 میلادی کشورهای همسایه شمالی ایتالیا نیز به روش پرورشی این حشره پی بردند . در آن زمان در کشور ایتالیا پرورش و نگهداری کرم ابریشم چنان رونقی کسب نمود که در قرن یازدهم در بی زانس وجود داشت و بالاخره ایتالیا در قرن نوزدهم مقام اول را از حیث تولید ابریشم در جهان بدست آورد .
1300 سال بعد از میلاد فن پرورش کرم ابریشم به فرانسه رخنه کرد و چنان پیشرفتی نمود که در سال 1930 دومین کشور از لحاظ تولید ابریشم در اروپا بشمار می آمد .
در کشور های بلغارستان – رومانی – لهستان نیز امروزه پیشرفتهایی از لحاظ پرورش کرم ابریشم به چشم می خورد .
وجود آمده بودند، درختان توت فراوانی نیز در دلتای رود دانوب کاشته شدند که به طور رایگان در اختیار کشاورزان و پرورش دهندگان کرم ابریشم قرار می گرفت .
بعد از جنگ های رومانی با ترکهای عثمانی ، نگاهداری کرم ابریشم جزء یکی از کارهای ملی و در آمدهای کشاورزی آن کشور گردید . در بلغارستان با وجودی که تخم نوغان را به مقدار قابل ملاحظه ای از خارج وارد می نمایند ولی از لحاظ تولید تا حدودی همپایه رومانی است . نظر به همسایگی کشور آلمان با ایتالیا ، در قرن شانزدهم پرورش کرم ابریشم در این کشور نیز مرسوم گشت . چنانکه برای اولین بار در سال 1581 در استان هسن و سپس در سایر استانهای این کشور پرورش ونگهداری کرم ابریشم متداول گردید .
ولی در قرن نوزدهم محصول ابریشم به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافت و روز به روز این صنعت رو به انقراض گذاشت و دیگر کمتر کسی یافت می شد که مایل به نگهداری کرم ابریشم باشد . در سال 1824 و چند سال بعد از آن نیز دوباره اقداماتی برای بهبود وضع مختل این فن صورت گرفت که هیچ کدام به نتیجه نرسید . امروزه خیلی کم ، به طور غیر محسوسی در این کشور اقدام به نگاهداری کرم ابریشم می شود .
از بررسی نتایج آمارهائی که در سالهای متمادی جمع آوری گردیده چنین استنباط می شود که محصول ابریشم طبیعی در دنیا به مرور رو به کاهش گذاشته است .
در بعضی از کشورهای دنیا مخصوصاً آلمان که نمی توانند به اندازه کافی و احتیاج ابریشم طبیعی تولید کنند ، اقدام به ساختن ابریشم مصنوعی از طریق شیمی صنعتی کرده اند و امروز ، مقدار تولید ابریشم
مصنوعی به قدری افزایش یافته است که مقایسه معقول مابین میزان تولید ابریشم مصنوعی و طبیعی را مشکل می سازد .
با این وجود هنوز در بعضی از رشته های صنعتی نمی توان ابریشم مصنوعی را به جای ابریشم طبیعی به مصرف رسانید . چنانکه ابریشم طبیعی در صنایع شیمیایی – الکتریکی – کارخانجات کفش سازی و پارچه بافی خواهان فراوان داشته و به مصرف می رسد .
ابریشم مصنوعی که شارل دونه بوجود آورد ، جزء اولین الیاف و یسکوزیون1 به شمار می آید . امروزه البته با پیدایش الیاف ، با خواص کمی و کیفی بهتر ، تولید ابریشم شارل دونه منسوخ شده است . منبع اساسی ابریشم شارل دونه سلولز است که از لینترهای پنبه تامین می شود . بدین ترتیب که ماده اولیه را با دو قسمت اسید نیتریک و دو قسمت اسید سولفوریک و یک قسمت آب مخلوط کرده و تحت حرارت 45 درجه سانتی گراد به مدت 1-2 ساعت قرار می دهند . پس از خشک کردن ، آنرا در مخلوطی از اتر و الکل به نسبت 2 به 3 حل می نمایند . . محلول نیترات سلولز که بدین ترتیب در مخلوط حلال های آلی تهیه می گردد ، وارد دستگاه رشته ساز شده و عمل ریسندگی صورت می پذیرد . فیلامنت تهیه شده را از حمام آب سرد عبور داده و تحت کشش قرار می دهند . البته بعدها روش ریسندگی خشک اعمال گردید . یعنی فیلامنت را به جای وارد کردن به حمام آب سرد ، وارد جریان هوای گرم می نمایند تا حلال تبخیر شده و فیلامنت شبیه رشته های ابریشمی باقی بمانند . البته در صنعت نساجی اعمال زیاد دیگری نیز بر روی این رشته های ابریشمی صورت می گیرد که در اینجا از ذکر آنها خودداری می گردد .
از ابریشمی که کلاً در سراسر دنیا تولید می گردد ، در حدود 5 درصد آن در اروپای شرقی و 86 درصد در آسیا و 9 درصد آن در کشورهای بالکان می باشد .
به طور خلاصه امروزه در اروپا ، بلغارستان و ایتالیا نقش اول را در تولید ابریشم طبیعی دارا می باشند و همچنین شش کشور ژاپن - چین - روسیه – کره – هند و برزیل تولید کنندگان اصلی ابریشم طبیعی در دنیا به شمار می آیند . ضمناً از آنجا که ژاپن بزرگترین تولید و مصرف کننده ابریشم خام در دنیا می باشد ، بدین علت صنعت پرورش کرم ابریشم در آن کشور به حدی رشد کرده که آن مملکت را در یک حالت انحصاری نسبت به سایر کشورها قرار داده است .
1- ماده اولیه الیاف ویسکوزیون سلولز است که یا از لینترهای پنبه و یا از خمیر چوب تامین می گردد .
2 ــ تاریخچه پرورش کرم ابریشم در ایران
از نوشته های دانشمندان و مورخین و بعضی از سیاحان چنین بر می آید که از روزگاران قدیم پرورش ونگهداری کرم ابریشم در مناطق مختلف خراسان و نواحی ساحلی دریای خزر مرسوم بوده است . چنانکه سیاحی به نام ( استخری ) از قرن 13 نیز اشاره به این موضوع می نماید .
یکی از مورخین معاصر امیر تیمور به نام شرف الدین می نویسد که سلطان ابراهیم شیروانی همه ساله مقدار زیادی ابریشم به دربار امیر تیمور می فرستاده است .
به طور کلی پرورش کرم ابریشم در ایران در دو دوره مختلف با فاصله زمانی مدیدی رونق بسزاِیی داشته است .
اولین دوره در سالهای 400 تا 450 بعد از میلاد بوده است که در آن زمان ایران یکی از مراکز مهم پخش نوغان به شمار می آمد واز همین نقطه بود که تخم نوغان در دوران قدرت و سلطه اعراب به افریقا و از راه افریقا و از راه افریقا به اسپانیا و از آنجا در اواخر قرن دهم میلادی به ایتالیا برده شد .
دومین دوره رونق پرورش کرم ابریشم و در نتیجه تولید پارچه های ابریشمی در ایران در زمان سلطنت شاه عباس بوده است که ایران در آن دوره یکی از تهیه و صادر کنندگان عمده ابریشم خام و پارچه های ابریشمی محسوب می گشت . مقدار تولید ابریشم را در حدود 230 سال پیش در ایران تقریباً 900 هزار کیلو گرم تخمین می زنند که اکثر آن به کشورهای اروپایی صادر می شده است .
کاروانهائی که محموله ابریشم خود را از چین و مغولستان از راه ترکستان و ایران وترکیه به اروپا حمل می کرده اند ، اجباراً راه طول و درازی را طی می نمودند که این راه به " جاده ابریشم " مشهور گشته بود ( شکل 1 ) .
به مرور از رونق نگهداری و پرورش کرم ابریشم کاسته شد ، به طوری که اهالی مناطق نوغان خیز کشور تخم نوغان مورد نیاز خود را از خارج وارد می کردند . ولی چنانکه قبلاً اشاره شد ، از وقتی که سازمان نوغان کشور تشکیل و کارخانه حریر بافی چالوس تاسیس شد ، از آن تاریخ به بعد با کمک های مادی و حمایت اجرایی دولت به مرور سازمان نوغان موفق گردید شعباتی در مناطق نوغان خیز کشور دایر و به تعلیم اشخاص علاقمند و توسعه پرورش کرم ابریشم بپردازد و نتیجتاً باعث گردید که در بهبود محصول و افزایش راندمان تخم نوغان قدمهای موءثری برداشته شود . در سالهای اخیر مردم با کمک این سازمان ( که فرم سازمانی و اسم خود را چند بار عوض کرده ) ، اقدام به وارد نمودن انواع تخم نوغان پلی هیبرید از ژاپن و ایتالیا کرده اند که این موضوع نیز در بالا بردن میزان محصول سهمی بسزا داشته است .
1 – 3 گونه های مختلف کرم ابریشم
چنانکه رفت ماده اولیه ابریشم را حشره ائی به نام بوم بیکس – موری که غذای او را برگهای توت مخصوصاً توت سفید موروس- آلبا3 تشکیل می دهد ، به وجود می آورد .
بوم بیکس ــ موری را نمی توان تنها حشره ای دانست که ابریشم تولید می نماید ، ولی فقط اوست که بهترین ماده اولیه ابریشم را از لحاظ کمی و کیفی به وجود میآورد .
در خانواده بوم بی سید انواع مختلف کرم ابریشم وجود دارد که بعضی از آنها به صورت اهلی و بعضی دیگر به طریق وحشی زندگی می کنند که ذیلاً به آنها اشاره می گردد :
1. کرم ابریشم چینی آنتریا پرنی4
2. کرم ابریشم هندی ( توسوها ) آنتریا می لی تا5
3. کرم ابریشم (مونگا ) آنتریا آساما6
4. کرم ابریشم ( رسینوس ) آتاکوس ــ رسینی7
1- Bombycidae 5- Antheraea mylitta
2- Bombyx mori L . 6- Antheraea assama
3- Morus alba 7- Attacus ricini
4- Antheraea pernyi
5- کرم ابریشم اطلس آتاکوس ــ اطلس1
6- کرم ابریشم چینی ( ایلانتوس ) آتاکوس ــ سینتیا2
7- کرم ابریشم سودانی بوم بیکس فاید هربی3
علاوه بر انواع کرم ابریشمی که ذکر گردید ، بعضی نیز یافت می گردند که در افریقا زندگی می کنند ، عبارتند از :
آنافه این فراکتا4
آنافه ونه تا5
آنافه پندا6
تمام انواع کرم ابریشمی که فوقاً به آنها اشاره شد از لحاظ کمیت و کیفیت تولید و نتیجتاً از نظر اقتصادی به اندازه کرم ابریشم معمولی یعنی بوم بیکس موری اهمیت ندارد .
از طرفی بوم بیکس موری در محیط بسته دارای تولید پیله و تخم قابل ملاحظه ای است که در سایر انواع کرم ابریشم به ندرت دیده می شود . به عبارتی انواع دیگر در محیط بسته از لحاظ تولید پیله وتخم راندمانی بسیار ناچیز دارند که گاهی نیز به صفر میرسد .
کرم ابریشم دارای 8 جفت پا است که 3 جفت آن در قسمت سینه و 5 جفت دیگر در حلقه های 3-4 ، 5-6 و آخر قرار دارد .
3 جفت پای سینه از جنس سخت و کتینی است که برای حرکت از آنها استفاده نمی شود . این پاها از بندها و مفاصلی تشکیل شده اند . 5 جفت پاهای دیگر گوشتی بوده و از قلابی برخوردارند که بوسیله این پاها کرم حرکت می کند . حرکت کرم ها را عضلاتی که مابین حلقه ها قرار دارند باعث می شوند .
سر کرم ابریشم دارای پوسته سخت کتینی است که دو فک گاز انبری شکل ، چشم ها و شاخک ها در
این قسمت قرار دارند . در بین دو فک منافذ خروج ابریشم قرار گرفته اند . تنفس کرمها توسط تراشه ها صورت می گیرد ، دهانه این تراشه ها در دو طرف بر روی 9 حلقه بدن کرم به صورت قطب های سیاه رنگی قرار گرفته اند ، به طوری که تعداد آنها 9 حلقه می شود .
اعضاء مختلف بدن ( شامل سر ــ حلقه های بدن ــ تراشه ها ــ پاهای ناحیه سینه و 5 جفت پا در حلقه های 3- 4- 5- 6 و آخری ) کاملاً نمایانند .
چشم های پروانه مرکب از 1000 قطعه چشم ساده تشکیل شده است .
پروانه دارای یک جفت شاخک است که ریشک های متعددی بر روی هر یک از آنها قرار دارد . روی این ریشک ها را کرک و یا موهای زیادی می پوشاند .
دهان پروانه ابریشم کاملاً تحلیل رفته به طوریکه عملاً نمی تواند غذا بخورد . پروانه ابریشم همچنین دارای یک جفت بال جلوئی و یک جفت بال عقبی است . سطح فوقانی بال را پوششی فلس مانند می پوشاند .
اعضاء مهم داخل بدن
اعضاء مهم داخلی کرم ابریشم مثل قلب ــ لوله های گوارشی ــ رشته های عصبی و یک جفت غده مولد ابریشم در هر مرحله از زندگی او معنی و اهمیت بخصوصی دارند .
یک جفت غده مولد ابریشم قبل از چهارمین مرحله پوست اندازی چندان رشدی نکرده است ، ولی در موقع شروع به تنیدن تارهای ابریشمی ، طول آنها به 35 سانتیمتر نیز میرسد ، چنانکه تقریباً سراسر قسمت داخل بدن را پر می کنند . در صورتی که قبلاً داخل بطن توسط رودها اشغال می شد . با شروع تنیدن ابریشم محتوی داخل رودها به طور کلی خالی می شود چنانکه کرم ها کمی لاغر بنظر می آیند .
ابریشم در اصل مایعی است حریری شکل که با فشار از منافذ ما بین دو فک خارج شده و در مجاورت هوا جامد می گردد و بدین ترتیب به صورت تارهای محکم در می آیند .
تار ابریشم با چشم غیر مسلح ساده به نظر می آید ، ولی در حقیقت یک تار از دو رشته بهم چسبیده تشکیل شده است
تارهای ابریشم به طرز خاصی تنیده می شوند ، به طوری که میتوان آ نها را با همان سبک باز و جدا کرد .
تخم های پروانه ابریشم در حجره های تخمدان1 که به صورت جفت در بدن آنها یافت می گردد ساخته شده و به وسیله پوستی جنینی2 و پوست تخم پوشیده می شوند .
ابریشم جزء الیاف حیوانی بوده و دارای پایه پروتئینی و از ترکیب پیچیده ای برخوردار است . ابریشم تنها لیف طبیعی به شمار می رود که به صورت فیلامنت ( رشته ) می باشد . الیاف پروتئینی نظیر پشم وابریشم می توانند با مولکولهای آب ایجاد پیوندهای هیدروژنی کنند . آنها دارای خاصیت بازگشت از حالت الاستیکی فوق العاده هستند ، بدین معنی که پس از رفع هر نوع کشش و فشار شکل خود را حفظ می کنند . این خاصیت در پارچه های پنبه ای بسیار ضعیف می باشد .
تارهای ابریشم جزء تارهای ظریف از الیاف حیوانی است
در موقع خرید تخم نوغان بایستی کاملاً توجه داشت که تخم ها بوسیله مؤسسه صلاحیت دارای کنترل و استاندارد شده باشند . بهترین موقع خرید تخم ها یک هفته قبل از تفریخ می باشد ، چون مؤسسات تولید کننده تخم نوغان حتماً دارای انبارهائی مناسب جهت نگهداری آنها هستند . ولی چنانکه اجباراً تخم ها زودتر از موعد تحویل گردیدند ، باید آنها را در اطاقهای خشک و خنک نگهداری نمود .
ضمناً بایستی توجه داشت که تخم های نوغان را نسبت به تلمبارهای موجود و اطاقهای مورد استفاده تهیه کرد . زیرا چنانکه این موضوع مراعات نگردد ، نتیجه ای احتمالاً عکس یا غیر دلخواه بدست خواهد آمد که مخصوصاً عوامل بیماری زا بیشتر در آنها فعالیت خواهند داشت . تخم هائی که از مؤسسات مختلف خریداری شده اند ، نبایستی در یک محل تفریخ شوند چون احتمالاً ممکن است دسته ای از یک مؤسسه حامل عوامل بیماری زا بوده و گروه های دیگر را نیز مبتلا کنند .
در موقع خرید تخم ها باید به این نکته توجه داشت که تخم ها از نژادهائی به وجود آمده باشند که از لحاظ ارثی تارهای ابریشمی بهتر و بیشتری تنیده و پروانه های آنها تعداد زیادتری نیز تخم گذاشته باشند .
بوسیله پرورش ، هیبریدهای جدیدی به وجود آورده اند که از لحاظ تولید پیله ، رنگ و شکل و مرغوبیت آن نسبت به سایر نژادها ارجحیت دارند . امروزه در ایران نیز بیشتر از این نژادهای هیبرید که بوسیله اداره صنایع نوغان کنترل و پخش می شوند استفاده می کنند .
تولید تخم نوغان در خود محل معمولاً در نیمه دوم مرداد ماه با انتخاب پیله های خوب و مرغوب از یک گروه سالم آغاز می گردد .
جهت بدست آوردن تخم های خوب و بارور و نتیجاً برای تولید کرم هائی با راندمان بهتر باید در انتخاب رنگ ، فرم و تا حدودی نیز اندازه پیله ها دقت نمود .
وزن و اندازه پیله ها نیز در بین نژادهای کرم ابریشم مختلف می باشد و بستگی به طرز نگاهداری و تغذیه کامل در دوران کرمی دارد .
کرم ابریشم هائی که نگاهداری آنها از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه می باشد ، پیله هائی به اندازه های 30 تا 38 میلیمتر تولید می کنند .
پیله هائی که نرم و لکه دار هستند برای تخم گیری مناسب نیستند . پیله های انتخاب شده برای تخم گیری را به صورت یک لایه روی بستری پهن می کنند .
صبح زود روز هیجدهم شفیره هائی که به پروانه تبدیل شده اند از پیله خارج می گردند . پروانه برای خارج شدن از پیله ، بوسیله ترشحات معدی خود نقطه ای را که بایستی از آنجا خارج شود ، مرطوب کرده و با فشار سر وپا و قسمت سینه ، تارهای ابریشمی این قسمت را به کناری زده و به سختی از آن خارج می گردد .
پروانه ها بعد از اینکه از پیله ها خارج شدند ، به علت خستگی زیاد چند دقیقه ای بی حال در نقطه ای باقی مانده و بعد از مکث کوتاهی به بالهای خود حالت داده و سپس آماده جفت گیری می شوند .
پروانه کرم ابریشم دارای رنگ سفید عاجی بوده ودر اثر اهلی شدن قدرت پرواز خود را از دست داده است . همچنین دستگاه گوارشی آنها تحلیل رفته و نمی توانند در این دوره هیچگونه غذائی بخورند . پروانه ها کرکهای زیادی بر روی بدن دارند و فاصله بالهای باز شده آنها از ابتدای یک طرف تا انتهای دیگر 40 تا 50 میلیمتر می باشد .
اگر چه از روی شکل ظاهری پیله ها مشکل می توان بدون استفاده از متدهای گوناگون به نر و ماده بودن پروانه ابریشم پی برد ، ولی بعد از اینکه پروانه ها از پیله ها خارج شدند تشخیص جنسیت آنها کاملاً آسان میگردد .
بهترین روش برای تشخیص ، شادابی و تحرک پروانه های نر می باشد که مرتب پر و بال می زنند و به این طرف می روند و جثه ای کوچکتر و سبکتر از پروانه ماده دارند .
پروانه ماده درشت تر ، شکمش بزرگتر ، وزنش سنگین تر از پروانه نر بوده و ضمناً شاخکهایش کوتاه تر از شاخکهای پروانه نر است .
پروانه های نر و ماده را باید مجزا از یکدیگر نگاهداشت و در موقع معین یک نر و یک ماده را پهلوی هم در محفظه مخصوص قرار داد تا آنها جفت گیری کنند . از آنجا که امکان جفت گیری بلافاصله بعد از بیرون آ مدن از پیله وجود دارد ، به همین علت یا باید پیله ها را از لحاظ نر و ماده بودنشان قبلاً تفکیک کرده و یا بعد از بیرون آمدن پروانه ها فوراً نر و ماده را تشخیص داده و از هم جدا کنند و پس از رفع خستگی ناشی از دوره شفیره ای در داخل پیله و ضعف عمومی ، پروانه ها را برای جفت گیری پهلوی یکدیگر بیاندازند . مدت جدا نگهداشتن پروانه های نر و ماده از یکدیگر را 2 الی 3 ساعت توصیه می نمایند .
چون پروانه ها نسبت به نور شدید حساسیت نشان می دهند بایستی آنها را در اطاقهائی که نور ملایم و ضعیف حکم فرماست نگاهداری نمود . پروانه های ماده باید در همان روز اول تولد باید جفت گیری نمایند چون اگر این امر به روز بعد موکول شود ، پروانه های ماده شروع به تخم گذاری کرده که همه آنها بی نطفه خواهند بود و نتیجه ای در بر نخواهد داشت .
اگر تعداد پروانه های نر کافی بود ، در مقابل هر پروانه ماده یک پروانه نر قرار می دهند . ولی چنانکه بر عکس تعداد نرها کم باشد از یک نر برای تلقیح چند پروانه ماده استفاده می شود ، یعنی اجباراً بعد از چهار ساعت پروانه نری را که پروانه ماده ای را تلقیح نموده است پهلوی پروانه ماده دیگری منتقل می کنند . زمانی که جفت گیری به پایان رسید ، زوج ها خود از یکدیگر جدا می شوند ولی اگر این عمل صورت نگرفت ، چهارتا حداکثر هشت ساعت بعد ازجفت گیری میتوان پروانه ها را با دست از یکدیگر جدا کرد. بدین ترتیب
که با یک دست بال پروانه نر و با دست دیگر بال پروانه ماده را گرفته و سرهایشان را به هم نزدیک می کند ، بالنتیجه خود آنهاد با فشار پاها یشان یکدیگر را دفع می کنند .
پروانه های نر بعد از استفاده در جفت گیری ، خوراک خوبی برای طیور به شمار می روند . تخم ها در لوله های تناسلی کمی قبل از شروع تخم گذاری بارور می شوند . پروانه ابریشم خوب ، تخم های خود را به طور انفرادی پهلوی یکدیگر می گذارد
پروانه های ماده ای که تخم های خود را به صورت توده هائی گلوله ای شکل بر روی یکدیگر می گذارند ، باید به گزینی و حذف گردند .
پروانه ها بعد از 24 ساعت هر یک در حدود 600 تا 800 تخم می گذارند . تخم ها به شکل عدسی میباشند که 1 ــ 5/1 میلیمتر قطر دارند . وزن تخم ها متفاوت بوده و بر حسب نژادهای مختلف کرم ابریشم گوناگون است . ضمناً این امکان وجود دارد که حتی در بین یک نژاد نیز تفاوتهایی از لحاظ وزنی و بزرگی و کوچکی و جنس تخم موجود باشد . به عبارتی ممکن است تخم هائی که پروانه های یک نژاد می گذارند از لحاظ کمی و کیفی با یکدیگر اختلاف داشته باشند .
تعداد تخم هائی که از یک گرم تخم از نژادهای گوناگون بدست می آید ، مختلف است
- تفريخ تخم نوغان
زمان تفريخ بر حسب آب و هواي هر منطقه متغير است و عموماً وقتي درجه حرارت هوا براي رشد برگ توت مساعد گشت، تخمها را بيدار و به عبارتي براي تفريخ آماده ميكنند.
بيدار كردن تخمها بايد در اطاقهائي كه درجه حرارت آن قابل كنترل است صورت گيرد. هواي اين اطاقها به مرور (نه ناگهاني) گرم نمود، يعني حرارت اطاق بعد از تقريباً 12 روز به 25 درجه سانتيگراد برسد. نتيجه مثبت و رضايت بخش را وقتي ميتوان بدست آورد كه تخمها در يك حرارت ثابت 22 درجهسانتيگراد و رطوبت نسبي 75 درصد نگاهداري شوند.
تغييرات درجه حرارت به عبارتي افزايش آن در روز و كاهش آن در شب و يا درجه حرارت ثابت ولي كمتر از 18 درجه سانتيگراد با رطوبت كمتر از 75 درصد نتيجهاي كمتر از 75 درصد به بار ميآورد. اين موضوع ميرساند كه توليد كنندگان ميتوانند تأثير بسزائي در راندمان كرم ابريشم و در نتيجه در مقدار توليد ابريشم داشته باشند.
حرارت اطاق را خيلي ساده بوسيله يك گرماسنج كه در نزديكي تخمها نصب شده است ميتوان اندازهگيري نمود. چنانكه حرارت متعادل در اطاق وجود نداشت ميتوان از بخاري و يا وسائل گرم كننده الكتريكي و يا گازي استفاده كرد. فقط بايد كاملاً مواظب بود كه اين وسائل دودوبو توليد نكنند، چون باعث از بين رفتن تعداد بيشماري از كرمها خواهند شد.
در موقع تفريخ رنگ تخمها روشنتر ميشود و لحظهاي قبل از خروج كرمها از تخم پوسته جنيني پاره شده و كرم از زير پوست تخم كه مانند شيشه صاف ميباشد قابل رؤيت است. كرم سپس پوسته تخم را نيز پاره كرده و از آن بيرون ميآيد. جنين معمولا در دو روز اول بعد از تخمگذاري به رشد و تكامل خود در داخل تخم ادامه ميدهد.
اين تكامل بعد از دو روز در نژاد آنوآل متوقف شده و پس از طي دوره زمستان در بهار كه حرارت هوا رو به گرمي ميرود، فعاليت و رشد خود را از نو آغاز مينمايد، و بعد از 20 روز همچنين به صورت كرم كوچك سياه رنگي از تخمخارج ميگردد. كرم تازه به دنيا آمده توقعات زيادي از لحاظ حرارت و رطوبت تغذيه دارد و چون حرارت بدن خود را از محيط اطراف اخذ ميكند، بدين جهت بايد حرارت هوا در اين موقع در درجه معيني ثابت بماند.
چنانكه فقط در حرارت بالاتر از 18 درجه سانتيگراد (حرارت معتدل 22 درجه سانتيگراد) سوخت و ساز (متابوليسم) غذائي و تكامل و رشد صورت ميپذيرد.
از متابوليسم بدن در درجات پائينتر كاسته گشته و در نتيجه رشد كرمها نيز كندتر ميگردد تا جائي كه در يك حرارت معين كم بالاخره متابوليسم كاملاً متوقف گشته و كرمها خشك و از بين ميروند.
معمولاً تفريخ كرمها صبح خيلي زود انجام ميگيرد و ممكن است بين سه تا ده روز ادامه يابد. اگر تعداد كرمهاي تفريخ شده در روز اول ناچيز باشد از آنها صرفنظر ميگردد، چون نگاهداري آنها از لحاظ اقتصادي مقرون به صرفه نبوده و به مراقبت جداگانه و در نتيجه كار بيشتري احتياج دارد. ولي اصولاً اكثريت قريب به اتفاق در سه روز اول تفريخ ميشوند.
كرمهائي را كه در روزهاي مختلف از تخم بيرون آمدهاند بايد در تلمبارهائي جدا از يكديگر و يا در طبقاتي كه شمارهبندي، تاريخ تفريخ بر روي آن نوشته شده قرار داد.
روي تخمهايي را كه در حال بيدار شدن هستند با پارچه نازكي كه منافذريزي در آن تعبيه شده ميپوشانند. كرمها از اين سوراخها عبور كرده به سطح بالاي پارچه ميآيند و پوسته تخم در زير پارچه باقي ميماند.
معمولاً جهت سرعت عمل تعدادي از برگهاي جوان و تاازه توت را روي پارچه ميگذارند تا كرمها با احساس بوي برگ توت سريعتر از سوراخها به سطح بالا عبور نمايند.
كرمهاي سالم معمولاً سياه رنگ هستند(شكل 21). اگر رنگ كرمها قهوهاي تيره باشد بايد آنها راحذف نموده چون اين نوع كرمها يا ضعيف و يا ناخوش هستند.
كرمهاي تفريخ شده را بايد در سيني كاملاً تميزي ريخته و مرتب به تلمبارهائي كه از برگ توت پوشيده شده انتقال داد.
گاهي بعضي از تخمها تفريخ نميشوند و اگر هم تفريخ شدند خيلي ضعيف و بيحال خواهند بود كه در اين صورت توصيه ميگردد اين نوع كرمها را دور ريخته و از پرورش و نگاهداري آنها چشمپوشي نمود.
در بعضي نقاط ايران مشاهده شده است كه تخمها را براي تفريخ در زيركرسي نگهداري كرده و يا اينكه زنهاي روستائي آنها را در زير بغل و يا روي سينههاي خود ميبندند. اين عمل كاملاً نادرست بوده و به هيچ وجه توصيه نميگردد.
براي 10 گرم تخم ابريشم از نژادهاي معمولي مثل بغدادي جمعاً در حدود 300 كيلوگرم برگ توت لازم است كه به ترتيب زير در مراحل مختلف رشد به مصرف تغذيه كرمها ميرسد.
2 كيلوگرم در سن اول
4 كيلوگرم در سن دوم
15 كيلوگرم در سن سوم
52 كيلوگرم در سن چهارم
222 كيلوگرم در سن پنجم
هر قدر كه كرمها براي تغذيه مقدار برگ كمتري در اختيار داشته باشند به همان نسبت نيز قدرت آنها در مقابل عوامل بيماريزا كاهش مييابد و وزن پيلهها سبكتر و نتيجتاً مقدار ابريشم نيز كاسته ميگردد. به طور كلي طول مدت زندگي كرم ابريشم بستگي به درجه حرارت در موقع رشد و مقدار برگ توت براي تغذيه دارد.
عدم وجود ميوه توت با برگهاي آن اهميت خاصي دارند. چون ميوهاي كه همراه با برگ است بعد از جذب رطوبت فاسد شده كه اين خود در توليد و تسريع عارضه بيماريهائي از قبيل فلاشري- گراسري كمك مينمايد.
هر قدر كه از سن برگهاي توت بگذرد، به همان نسبت برگها ضخيمتر و مواد سفيدهاي آنها نيز افزايش مييابد. زماني كه كرمها كوچكتر هستند براي خوردن برگها ابتداء چند سوراخ كوچك در آنها (مخصوصاً برگهاي جوان) ايجاد كرده و بر اثر خوردن برگهاي جوان روزبه روز وزن و حجم كرمها افزوده ميشود.
زماني كه رشد كرمها كامل تر شد آنها به جاي سوراخ كردن، برگها را به صورت طبقه طبقه قطع كرده و ميخورند. براي خوردن بدن را ثابت نگاهداشته و سر را به اطراف ميچرخانند.
طرز غذا دادن به كرمها:
كرمها در هر سني از برگهاي مخصوص تغذيه مينمايند. بدين ترتيب كه برگهاي نازكتر و تازهتر و كوچكتر را به كرمهاي سن اول و هر چه كه برگها ضخيمتر و بزرگتر باشند به ترتيب به كرمهاي سنين بعدي ميخورانند.
در ايستگاههاي وسيع و متمركز مدرن مخصوص پرورش كرم ابريشم كه در آنها منطقه وسيعي اختصاص به كشت درختان توت داده شده است از روشهاي معين جهت تغذيه استفاده ميشود. در اين ايتسگاهها اغلب برگها را از روي وزن مخصوص نسج اصلي(پارانشيم) طبقهبندي ميكنند و در اختيار كرمها ميگذارند. براي اين منظور قسمتهائي از پارانشيم( از ناحيهاي كه فاقد رگ برگ باشد) را به صورت قطعات كوچكي بريده و در آب ميريزند و حبابهائي كه در سطح آب به وجود ميآيد برطرف ميكنند. قطعات فوق به ته ظرف آب فرو رفته و يا بر روي آن باقي مانده و يا درآن شناور ميشوند.
در اين موقع برگهاي جوان سرشاخهها را مبداء قرار داده و وزن مخصوص آنرا يك فرض ميكنند. برگهائي كه در بالاي برگهاي مبداء قرار ميگيرند طبعاً وزن مخصوص كمتري دارند و در نتيجه جوانتر هستند كه آنها را در اختيار كرمهاي سن اول قرار ميدهند.
آنهائي كه وزن مخصوص مساوي برگ مبداء داشته باشند به كرمهاي سنين دوم و پائينتر از آنرا به كرمهاي سن سوم و برگهائي كه در ته ظرف آب قرار مي گيرند به كرمهاي سنين چهارم و پنجم ميخورانند. از آنجا كه جدا كردن برگها را از طريق ديگري ارزشيابي ميكنند.
برگهائي را كه براي سنين اول و دوم كرمها انتخاب ميكنند بايستي به وسيلهاي خرد نمود. چنانكه رطوبت هوا زياد باشد برگها را به قطعات مربع مستطيل باريك بريده و تقسيم ميكنند.
در بعضي از مناطق ژاپن گاهي برگ ها را قبلاً در محل مخصوصي نگهداري كرده تا مقداري از رطوبت آنها بدين وسيله تقليل يابد و در موقع ضروري و باراني نيز به توانند از برگهاي ذخيره جهت تغذيه كرمها استفاده كنند.
بعضي از متخصصان معتقدند، برگهائي كه طرف غروب جمعآوري ميگردند داراي مواد غذائي بيشتري هستند تا آنهائي كه صبحها چيده ميشوند.
طبق تحقيقات ژاپنيها درحرارت 21 درجه سانتيگراد و رطوبت 55 تا 71 درصد:
درمدت 6 ساعت 7 درصد ازآب برگها و
در مدت 28 ساعت 10 درصد از آب برگها و
در مدت 52 ساعت 21 درصد از آب برگها و
در مدت يك هفته 43 درصد از آب برگها كاسته ميشود.
چون در ايران مخصوصاً در نواحي گرمسيري در همين مدت مقدار كاهش آب برگها ميرود، بدين جهت بايد سعي نمود كه برگها را تازه به تازه در اختيار كرمها گذاشت. هر قدر هوا گرمتر شود اشتهاي كرمها نيز افزايش مييابد، چنانكه در ازاء افزايش هر 1 تا 5/1 درجه سانتيگراد حرارت، مقدار غذاي كرمها نيز 10 درصد افزايش مييابد.
بايد توجه داشت كه كليه كرمها بتوانند به يك اندازه از غذا استفاده كنند. چنانكه اگر بعضي كمتر وعدهاي زيادتر غذا بخورند، كرمها به دستجات مختلفي تقسيم ميشوند. يعني برخي كوچك و بعضي ديگر بزرگ، وعدهاي در حال استحاله و دستهاي ديگر در حال عوض كردن پوست هستند. اين امر باعث اختلال در توزيع برگها نيز گشته و متصدي مربوطه مواجه با اشكال فراوان ميگردد. برگها را در سنين مختلف به ترتيب زير توزيع ميكنند:
1- در سن اول برگهاي نازك و زير يا خورد كرده.
2- در سن دوم برگهاي نازك و ريز يا برگهاي معمولي.
3- در سن سوم برگهاي معمولي و يا برگها همراه با شاخه.
4- در سن چهارم برگهاي معمولي بطور فراوان.
از سن سوم به بعد اشتهاي كرمها بطور قابل ملاحظهاي افزايش مييابد چنانكه دفع مدفوع نيز به همان نسبت زيادتر ميگردد. بدين جهت (چنانكه ميسر باشد) عوض كردن جاي آنها براي نظافت خالي از منفعت نخواهد بود. چنانكه برگها همراه با شاخه در اختيار كرمها قرار ميگيرند بايد توجه داشت كه فقط شاخههائي باشند كه از لحاظ باغباني قطع آنها بلامانع است به عبارتي اين شاخهها جلوي نور، آفتاب و هواي شاخههاي ديگر را گرفته و يا در حال خشك شدن باشند. شاخههاي بريده شده را بايد حتماً تميز و عاري از گرد و خاك نمود، چون در غير اين صورت باعث به وجود آمدن عوارضي در دستگاه گوارش كرمها ميگردند.
طول هر يك از اين شاخهها نبايد از عرض طبقات تلمبار زيادتر باشد. معمولاً شاخهها را عكس يكديگر بر روي طبقات تلمبار قرار ميدهند. يعني اگر شاخهاي را به طرف جنوب قرار ميدهند، سرشاخه ديگر بايد عكس آن و به طرف شمال واقع گردد. معمولاً شاخهها را در فصل بهار قطع ميكنند. بايد توجه داشت كه شاخهها شكسته نشوند، بلكه با ابزار و آلاتي كه مخصوص اين كار وجود دارد، قطع گردند.
برگهائي كه به كرمها داده ميشوند بايد تميز بوده يا پاكيزه گردند. از مصرف برگهاي مرطوب و برگهاي آلوده به گرد و خاك بايد چشم پوشي كرد. برگها را طبق (شكل 26) بايستي با حوصله و ترتيب خاص بر روي تلمبارها قرار داد. انباشته و مچاله نمودن برگها بر روي يكديگر باعث پژمردگي و فساد آنها ميگردد.
در سن چهارم و پنجم، كرمها مرحله حساس زندگي خود را طي ميكنند. چون در اين موقع آنها آماده تنيدن پيله ميشوند و اگر در اين دو دوره توجه كافي از لحاظ غذا و بهداشت به آنها نشود، زحمات متحمله نتيجه رضايت بخشي را به بار نميآورد.
معمولاً 8-10 ساعت قبل از دادن برگها به كرمها، آنها را ميچينند و در محلي كه جريان هوا وجود دارد قرار ميدهند. چنانكه گاهي اجباراً بايد از برگهاي آلوده به گرد و خاك استفاده شود. توصيه ميگردد كه قبل از مصرف آنها را كاملاً تميز شسته و درهواي آزاد و يا به وسائلي خشك نمود.
براي خشك كردن برگها ميتوان از بادبزنهاي مخصوصي استفاده نمود. در مورد تعداد دفعاتي كه در روز غذا و يا به عبارتي برگهاي توت جهت تغذيه در اختيار كرمها گذاشته ميشود، عقايد مختلفي وجود دارد، چنانكه:
بعضي از تا پوست اندازي دوم دفعات پخش غذا را روزانه چهار بار و پس از آن در پوست اندازيهاي بعدي روزانه سه بار كافي ميدانند و فواصل چهار نوبت در روز را هر 4 ساعت يك بار انتخاب ميكنند(يعني بار اول را ساعت 6 صبح و بار آخر را 6 بعدازظهر) فواصل سه نوبت در روز را 5 ساعت گرفته و از 7 صبح شروع ميكنند.
برخي ديگر معتقدند كه تعداد وعدههاي غذا بايد در سنين اول و دوم 8-10 بار و در سنين سوم، چهارم و پنجم 6-8 بار باشد.
بعضي ديگر در هر مرحله، تقسيم چهار بار غذا را در روز كافي ميدانند. به طور كلي هر قدر تعداد دفعات تقسيم غذا بيشتر باشد، نتيجه بهتري عايد ميگردد. مقدار مصرف برگ توت در نژادهاي مختلف فرق ميكند. چنانكه كرمهائي كه از 25 گرم تخن نژاد بغداد به وجود ميآيند، به 700-750 كيلو گرم برگ بدون شاخه و 1200 كيلوگرم برگ با شاخه احتياج دارند. در صورتي كه براي هر جعبه تخم نوغان پلي هيبريد حدود 450 كيلوگرم برگ بدون شاخه و قريب 750 كيلوگرم برگ با شاخه لازم است.
به هر جهت، براي بدست آوردن نتيجه موفقيتآميز نبايد به هيچ وجه در دادن غذا از لحاظ كمي و كيفي به كرمها امساك كرد.
قبل از بوتهگذاري بايد جاي كرمها را تميز كرده و سپس بوتهها را طوري قرار دهند كه كرمها براحتي روي شاخهها يا قابهاي مخصوص حركت كنند. در بعضي نواحي ايران از اجزاي مختلف برخي گياهان به عنوان بوته استفاده ميكنند. مثل بوته جارو(شكل 27)، ساقه منداب، شاخههاي شمشماد، شاخههاي خشك درخت قايان غوش كلش وني(شكل 28)، و غيره.
امروزه براي اين منظور در ايستگاههاي مدرن از چهارچوب يا قابهاي مخصوص (طبق اشكال 29، 30 و 31) استفاده ميگردد.
شاخههاي بوته نبايد نزديك به هم باشند چون امكان دارد پيلههاي دو قلوي زياد توليد شوند كه اين نوع پيلهها براي كار پرورش مناسب نيستند.
اگر بوتهاي جهت پيله بستن در اختيار كرمها گذاشته نشود، آنها تلمبار را ترك ميكنند تا محل قابل اطميناني بيابند و پيله خور را در آنجا بتنند.
بوتهها نبايد كثيف باشند، چون پيلهها را كثيف كرده و ارزش آنها را نيز پائين ميآورند. هر قدر بوتهها تميزتر باشند كارها آسانتر صورت گرفته و ميتوان پيلههاي مرغوب بيشتري برداشت نمود.
معمولاً كرمها در روي شاخهها در محلهائي كه داراي زوايه است جمع ميشوند و تنيدن پيله را آغاز ميكنند. در هر صورت بوتهها هرنوع كه هستند بايد خشك باشند.
12- تنيدن پيله:
كرمها در موقع تنيدن مختصراً تغيير رنگ داده و به زردشيري تبديل ميشوند. تنيدن پيله دو روز تمام ادامه كه در اين دو روز آنها مرتب و بدن خستگي مشغول كار هستند (اشكال 32، 33، 34، 35، 36، 37 و 38).
پس از تنيدن پيله از تقريباً 9 سانتيمتر طول كرم، بر اثر خالي شدن غدهها از ترشحات ابريشمزا، جثهاي كوچك باقي ميماند كه در 3 تا 4 سانتيمتر طول داخل پيله ميتواند جايگزين شود.
هر كرم براي تنيدن تارها و به وجود آوردن يك پيله تقريباً در حدود 3500 متر تار ابريشم بكار ميبرد كه در صنعت از اين مقدار ميتوان در حدود 900 متر تار ابريشم بدست آورد.
زمان برداشت پيلهها از روز هفتم بعد از شروع تنيدن صورت ميگيرد. در اين موقع پيلهها چنان سخت شده اند كه نسبت به فشار حساسيت زيادي از خود نشان نميدهند. به همين جهت ميتوان آنها را در اين موقع براي حمل و نقل آماده نمود.
اكثراً با وجود توجهي كه در يكسان كردن سنين كرمها به عمل ميايد، باز تعدادي از آنها از لحاظ رشد و تكامل عقب ميمانند. چنانكه شمار اين نوع كرمها زياد باشد توصيه ميگردد كه آنها را جدا از بقيه نگهداشت. ولي اگر عده اين نوع كرمها چندان قابل توجه نباشد بهتر است در ضمن اينكه تلمبارها بوتهگذاري ميشوند. مقداري نيز برگ توت در اختيارشان گذاشت تا كرمها دوره تكامل خود را طي و به تنيدن پيله اقدام كنند.
در عرض 10 روزي كه از تنيدن و محبوس شدن كرمها در داخل پيلهها گذشت در اثر تنفس و متابوليسم در حدود 6 تا 8 درصد وزن آنها كاهش مييابد. زماني كه شفيره به پروانه تبديل و از پيله خارج شد، پيله در حدود 20 درصد از وزن خود را از دست ميدهد.
گاهي قبل از جمعآوري پيلهها آنها را آزمايش ميكنند، بدين ترتيب كه چند عدد از آنها را از قسمتهاي مختلف بوته جمعآوري شدهاند وسيله تيغ يا تيغه تيزي ميبرند.
چنانكه هنوز كرم معمولي در درون پيله وجود داشته باشد، از جمعآوري پيلهها خودداري ميشود ولي اگر كرمها تبديل شده و يا در حال تبديل به شفيره قهوهاي رنگ باشند اقدام به چيدن پيلهها مينمايند.
پيلهها را بايد از لحاظ نوع آن تفكيك نمود، يعني پيلههاي ضعيف پوست پيازي دوبل- شله سياه- كر را جدا كرده و با پيلههاي سالم و خوب مخلوط نكرد. چون در غير اين صورت از مرغوبيت پيلهها كاسته شده و از قيمت آنها ميكاهد.
موضوعي را كه نبايد فراموش كرده و كوچك شمرد، ضدعفوني كردن ابزار و اطاقي است كه از آنها در دوره كرمي استفاده شده و بعداً نيز استفاده خواهد شد.
براي ضدعفوني ميتوان از محلولهاي گندزدائي مختلف كه در بازار موجود است استفاده كرد. از اين محلولها ميتوان فورمالين و يا سودا را نام برد. چون د .د. ت و داروهاي مشابه زيانهائي جبران ناپذير بر روي كرمهاي ميگذارند. بدين جهت مصرف آنها ممنوع و توصيه نميشود.
معمولاً 10-12 روز بعد از شروع به تنيدن پيله به چيدن آن اقدام مينمايند. در صورتي كه در اين موقع پيلهها به فروش نرفتند، بهتر است كرمهاي داخل پيله را خفه نمود، چون تقريباً 18 روز بعد از تنيدن پيله پروانهها آنرا سوراخ كرده و خارج ميشوند و در نتيجه مرغوبيت پيله از دست ميرود.
مطالب مشابه :
نمونه سوالات حرفه و فن سوم
حرفه وفن هریس - نمونه سوالات حرفه و فن سوم - صالح بهروزی هریس دبیر كار و فناوري شهرستان
نمونه سوالات تمام دروس راهنمایی
حرفه وفن هریس - نمونه سوالات تمام دروس راهنمایی - - حرفه وفن هریس. حرفه و فن سال اول
دانلود کتاب جدید حرفه وفن با نام جدید کار و فناوری
دانلود کتاب جدید حرفه و فن سال اول راهنمایی(کار و فناوری سال اول متوسطه) قابل توجه دوستان که
سوالات واحد۴ حرفه و فن سوم راهنمایی
حرفه و فن ترابی حرفه و فن هریس- بهروزی بچه های بندر حرفه و فن
سوالات کارشناسی ارشد حرفه و فن(باغبانی1)
حرفه و فن ترابی حرفه و فن هریس- بهروزی بچه های بندر حرفه و فن
مطالبی در مورد پرورش کرم ابریشم
حرفه وفن هریس صالح بهروزی هریس دبیر كار و 1300 سال بعد از میلاد فن پرورش کرم
فعالیت عملی گروهی کلاس ششم آموزشگاه خلیج فارس هریس
حرفه و فن هریس( آقای صالح بهروزی) دبستان شهیدمحمد چاهی(آقای فاتحی) مطالب درسی ششم هریس (مهدی
خازنها
آموزش حرفه و فن حرفه و فن هریس. کاروفناوری
برچسب :
حرفه و فن هریس