بررسي توانمندي توليدي – صادراتي فرش دستباف استان گلستان

بررسي توانمندي توليدي – صادراتي فرش دستباف استان گلستان

ناصر ساداتي-عضو هيئت علمي دانشكده هنر دانشگاه سمنان

چکيده

استان گلستان به جهت دارا بودن شرايط اقليمي و جغرافيايي خاص خود تنها تقطه اي در ايران است که ترکمن ها در سطح وسيع در آن زندگي مي کنند. بررسي شناخت توانمنديهاي توليد فرش استان مستلزم شناخت متغيرهاي گوناگوني است که هر کدام به سهم خود مي توانند تقشي اساسي درتوليدبهينه فرش ايفا کنند. از جمله اين متغيرها مي توان به کيفيت بافته ها ، استعدادبافندگان ،طراحي هاي قوي، مواد اوليه مرغوب ، وجود مراکز معتبر فروش و صادرات اشاره نمود. .از طرفي به دليل پتانسيل بالاي مهاجرپذيري، جمعيت زيادي از استانهاي همجوار به آن مهاجرت نموده اند که در اثر اين مهاجرت فرهنگ بومي خودرا هم در منطقه توزيع نموده اند. يکي از اهداف اين مقاله بررسي وشناخت استعدادهاي اقوام مهاجراز جمله ترکمنها که بيشترين تعدادمهاجرين را تشکيل مي دهند، سيستاني ها ، خراساني ها و.... در راستاي توليد فرش دستباف در منطقه مي باشد . متاسفانه در دهه هاي اخير و به دنبال تغيير در نگرش استفاده از فرش دستباف در دنيا و کاهش تقاضاي خريد فرش دستباف ايراني و به تبع آن فرش ترکمن، صادرات فرش استان با مشکل جدي مواجه شده است که بخشي از اين افت بازار در گرو عدم دقت در بافت و رنگ و طرح فرشهاي بافت منطقه مي باشدتوجه وشناخت عوامل فوق ضرورت بررسي شناخت توانمنديهاي توليدفرش را جهت رفع مشکل برنامه ريزي و مديريت در توليد و عرضه ايجاب مي نمايد.

ابتدا به بررسي تيره هاي بافنده در استان گلستان به عنوان بخشي از توانمنديهاي توليد مي پردازيم:

1-تيره هاي بافنده

استان گلستان به دليل برخورداري از شرايط اقليمي وآب وهوايي متفاوت وبه دليل همجواري با استانهاي خراسان بزرگ وسمنان كه از موهبتهاي طبيعي كمتر برخوردارند قابليت جذب مهاجران زيادي دارد كه ازجمله دلايل مهم مهاجرت مي توان به توان بالاي كشاورزي واقتصادي در بخشهای کوهپايه ومنابع وموقعيت خاص آن اشاره نمود.درادامه به بررسي تيره هاي بافنده مي پردازيم:

الف-تركمنها:

تركمن ها ازمهمترين اقوام بافنده دراستان گلستان مي باشند كه بخش اعظم بافت فرش استان گلستان مرهون زحمات اين قوم سخت كوش مي باشد بطوريكه هرگاه نام فرش استان ذكرمي شودبي درنگ نام تركمن وفرش تركمن برتارك فرش استان گلستان مي درخشد براساس آمار منتشرشده مركز آمار ايران درسال 1381،33درصد جمعيت استان(حدود000/500 نفر) را تركمن ها تشكيل مي دهند.

ب-سيستاني ها:

سيستاني هاكه جمعيت بسيارزيادي ازمهاجرين استان گلستان راشامل مي شوندبخشي ديگري ازجمعيت بافنده استان راتشكيل مي دهند كه بعضي ازآنهادركارگاههاي متمركزوغير متمركز به كار بافندگي فرشهاي تركمن وغير تركمن مشغولند وبخش ديگري كه مشغول بافت نيستند از نبود حمايتهاي مالي براي راه اندازي كارگاههاي قالي بافي گله مندند.

لازم به ذكر است كه سيستانيها خود شامل دوقوم زابلي وبلوچ مي باشند كه در اين ميان اكثر بافنده هاي استان از بين بلوچ ها مي باشند كه كيفيت بافت بهتري نسبت به زابلي ها دارند به عبارت صحيح تر مي توان گفت زابلي ها از گردونه بافت استان خارج هستند. امروزه سيستاني ها تقريبا در تمام نقاط استان گلستان پراكنده شده اند وصاحب مشاغل جديد شده اند.براساس آمار منتشرشده مركز آمار ايران درسال 1381،حدود15درصد جمعيت استان را سيستانيها تشكيل مي دهند.

ج-قزاق ها:

يكي ديگر از اقوام مهاجر به استان گلستان قزاق ها مي باشند كه از حدود 70 سال پيش در مناطقي از شهر گرگان وبندرتركمن وگنبد متمركز شده اند البته جمعيت زيادي ندارند ولي در بين همين جمعيت كم علاقمنداني به كار قالي بافي مشغولند وگاها از اين راه بخشي از معيشت خود را تامين نموده اندقزاق هادر استان گلستان در سه منطقه سکونت دارند بخشی از آنها در قزاق محله گرگان و بخشی در قزاق محله بالا و قزاق محله پائين در بندر ترکمن و عده ای هم در منطقه چای بويی گنبدمستقر می باشند.سابقه بافندگي قزاقها به حدود 50 سال مي رسد كه با توجه به جغرافياي محل اسكان كيفيت بافت متفاوتي دارند.

د-خراساني ها:

جمعيت خراساني هاي وارد شده به استان گلستان از دو استان سيستان وبلوچستان وسمنان بيشتر است بطوري كه 4/6درصد جمعيت مهاجرين استان را خراسانيها تشكيل مي دهند.امروزه تعدادي ازآنها مشغول توليد فرش تبريز مي باشند.

ه-سمناني ها:

يكي از مهمترين بافندگان استان گلستان مهاجريني هستند كه از منطقه ي وسيعي در استان سمنان به نام طرود به استان مهاجرت نموده اند اين مهاجرين كه با ساير مهاجرين استان سمنان 3درصد جمعيت مهاجرين استان گلستان راتشكيل مي دهنداز توان وجديت بالايي درزمينه بافت قالي برخوردارند.شايد يكي ازدلايل اين امر نبود امكانات كشاورزي ودامداري در منطقه بومي آنها بوده است وديگري نزديك بودن طروديها به مناطق مهم قاليبافي ايران همچون نايين واصفهان می باشد كه پس از مهاجرت به استان گلستان همچنان به كار بافت فرش نايين مشغولند وبه تنوع توليد فرش استان كمك نموده اند.

و-گيلكي ها:

گيلكي ها از مهاجران استان مازندران (زمانی كه استان گلستان جزو استان مازندران بود) مي باشند كه در شهرهايي همچون كردكوي وعلي آباد وآزادشهر به كار قالي بافي مشغولند وبه شيوه گره فارسي مي بافند كه البته پر واضح است كه اين فرش آموختگي از نتايج مهاجرت به استان فرش خيز گلستان است والا گيلاني ها در كار بافت چادرشب،لمه ونمد هستندكه در بعضي از نقاط استان هم مشاهده مي شود.وسابقه ای در بافندگی فرش و قالی در منطقه بومی خود ندارند.

2-جغرافياوويژگی هاي بافت مناطق

براي شناخت بيشتر وبهتر فرش استان خطي فرضي از نقطه اي در جنوب بندر تركمن وتلاقي آن با خليج گرگان تانقطه اي بين مينودشت وكلاله ترسيم مي كنيم به طوري كه استان به دو نيمه شمالي وجنوبي تقسيم گردد .شهرستانهای بندر ترکمن ،آق قلا،گنبد وکلاله در نيمه شمالی و شهرستانهاي بندرگز وكردكوي ،گرگان،علي آبادوآزادشهر،راميان ومينودشت در نيمه جنوبی استان واقع شده اند.جدول زير وضعيت بافت درمناطق شمالي وجنوبي استان را نشان مي دهد.

3-جمعيت بافنده:

درموردجمعيت بافندگان دراستان گلستان منبع مرجع شخصي وجودندارد. آمارهاي متفاوتي از سوي اشخاص و سازمانهاي مختلف ارائه شده است كه به نوعي مي توان گفت هيچ كدام محل اعتناواعتبارنمي باشدضمن اينكه هركدام نيزمي توانندمؤيدوگوياي بخشي ازواقعيت جامعه آماري بافندگان باشند.البته هدف نگارنده از اين پژوهش سرشماري دقيق و فني از بافندگان نبوده ولي چون بخشي از توان توليد استان را بافندگان تشکيل مي دهند لذا برآورد آمار بافندگان کمک بسيار جدي در جهت شناخت فرش منطقه دارد توجه وتامل در آمارهاي ارائه شده نشان از تعدد مراكز تصميم گيري ونظارتي دارد درزير به چند منبع آماري اشاره مي كنيم:

1-سخنراني آقاي تقوي رييس سازمان بازرگاني استان: 24/5/85 تعداد 000/30 بافنده شناسايي شده اند

2-آقاي ابطحي رييس اتحاديه فرش دستباف استان: 27/1/85 اخباراقتصادي، درحال حاضر000/21 بافنده درسطح استان وجوددارندكه 8000 تحت پوشش اتحاديه هستند.

3- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح درسال 1370تعداد 436/24 دار در منطقه گنبد وآق قلا وجود دارد.

4- طرح پژوهشي دكتر ميركتولي وهمكاران )ص 46( بررسي دلايل اجتماعي... ، براساس آمارهاي موجودبيش از22945 نفرقالي باف درشهرستان تركمن سكونت دارند. تعداد دار قالي موجوددرشهرستان حدود 9100 دستگاه برآوردشده است.

5- 24/5/79 اداره كل تعاون : كل تعاوني هاي فرش دستباف 80 عدد ، كل بافندگان تحت پوشش تعاوني ها 3701 نفر مي باشد.

6- آمارقاليبافان تحت پوشش صنايع دستي درسال 1383 جمع كل 6270 نفر.

7- آمارقاليبافان تحت پوشش جهادكشاورزي درسال 1383 جمع كل 8460 نفر.

8- آمارگارگاههاي شهري وروستايي درسال 1355 كتاب برگي ازقالي خراسان، استان مازندران درمجموع 543 كارگاه قالي بافي.

8- 000/150 بافنده روستايي درگرگان وگنبد.بروشور جهاد کشاورزي استان گلستان

9- 000/200 هزار فعال فرش دراستان گلستان آقاي رجب عمادالدين در سمينار فرش ترکمن-1376

10-آخرين برآوردحدود000/100 دراستان دربخش فرش فعالند(خانم عادلي – طرح تحقيقاتي)

11-آمار کارگاههاي قاليبافي تحت پوشش بقا(طرح بهسازي و بهداشتي کردن کارگاههاي قاليبافي روستايي) در سال 1378، کمتر از 1000دستگاه برآوردشده است(اطلس ملي ايران صنايع دستي ،ج14،ياوري حسين ، سازمان نقشه برداري کشور،1380)برهمين اساس تعدادقاليبافان تحت طرح بقاء حدود 2000نفر برآورد شده انددر همين سال تعدادقاليبافان کل کشور 124/456 نفر تحت پوشش طرح بقا بوده اند.

12-درجمع در استان گلستان حدود000/75نفر مشغول کارروي بافته هاي داري(اعم از فرش ،گليم،جاجيم و...)مي باشد(آمار سال 1379اطلس صنايع دستي)

13-نگارنده معتقد است که مجموع بافندگان دائم وفصلي استان گلستان در حال حاضر از 20 هزار نفر تجاوز نخواهد کردکه اگر بافندگان فصلي را از اين ارقام کم کنيم جمعا حدود 500 نفر به کارفرش غير ترکمن وحداکثر 7تا8هزارنفرکار فرش ترکمن مشغولند.

توجه به آمارهاي فوق نشان ازپراكندگي وعدم اتفاق نظردرموردآمارقاليبافان مي باشدكه نهايتا تصميم گيري درباره بافندگان رابا شكل مواجه خواهد كرد

4-مواداوليه

الف-پشم

استان گلستان داراي چندين منطقه آب وهوايي است به دليل رطوبت نسبي بالا و وجود علفهاي هرز در منطقه وچسبندگي پشمها از كيفيت خوبي بر خوردار نيستند . پشم توليدشده در استان گلستان عمدتاداراي طول الياف كوتاه و شكننده است در نتيجه دوام فرش كمتر است وبه علت چربي زياد ريزش پشم در بافته بيشتر است ونتيجه آنکه فرش بافته شده ذرتي مي شود. اكثر توليد كنندگان عمده استان از كيفيت فرشهاي وارداتي از خميني شهر ناراضي هستند وگله دارند كه اين پشمها اغلب دباغي شده هستند وبدتر از پشم استان مي باشد.اين درحالي است كه بهترين نوع پشم ازنوعي گوسفند ايراني بدست مي آيدکه به آن خارچين گفته مي شودوبيشتر در بين تکه ها{ترکمن}ديده مي شود.

در حال حاضر در استان گلستان حدود 430/292/1 راس گوسفند وجود دارد كه هر گوسفندمطابق استاندارد معادل 2/1 كيلوگرم پشم توليد مي كند كه در مجموع 916/550/1 كيلوگرم پشم توليد مي شود . اگرفرض کنيم نصف گوسفندان استان در سال 1384 توليد پشم کرده اند وبقيه در سالهاي آينده توليد پشم خواهند کرد عددي معادل 458/775کيلوگرم پشم خواهدبود. مطابق استاندارد براي بافت يک متر مربع فرش دستباف با رج شمار 35تا45 معادل5/3 تا5/4 کيلوگرم پشم مصرف مي شودواگر متوسط خامه مصرفي استان را 4کيلوگرم در متر مربع محاسبه نماييم پس در نتيجه تعداد865/193مترمربع فرش مي تواند توليدگردد. حال اگر همين ميزان پشم از استان به لحاظ عدم کيفيت در پشم به سوي استانهاي ديگر صادر شود مي تواند چيزي معادل آن به استان وارد شود كه اين حجم توليد نشان مي دهد كه استان از نظر پشم وتوليد آن در وضعيت مطلوبي قراردارد. براساس آمارسازمان جهادکشاورزي در سال 1384 تعدادبز وبزغاله در استان 390/148 راس مي باشد كه اگر هر بز 3/0 توليد كرك داشته باشد معادل 517/44 كيلوگرم كرك در استان توليد مي شود و اگر آمار 50درصدي بزغاله ها را كم كنيم چيزي معادل 259/22 كيلوگرم كرك توليدمي شود كه عدد قابل ملاحظه اي است .لازم به ذکر است که در بعضي از مناطق از کرک هم در فرشبافي ترکمن به مقدار کمي استفاده مي کنند.

در مورد پشم شتركه در بعضي مناطق از پشمهاي خود رنگ شتر در توليد بعضي قاليچه ها وگبه ها استفاده مي شود مي توان گفت براساس برآورد سازمان جهادكشاورزي تعداد 797/3 نفر شتر در منطقه وجود دارد . هر شترمعادل 2كيلوگرم پشم توليد مي كند كه در مجموع 594/7 كيلوگرم پشم شتر در استان توليد مي شود .

در سال 1382 تعدادگوسفندان استان گلستان 129/010/1 راس بوده است كه رتبه 16 كشور در بين 30 استان از آن استان گلستان بوده است واين خود از نظر توليد فرش نقطه قوتي محسوب مي شود چرا كه ازويژگي هاي مناطق فرشبافي در دسترس بودن مواد اوليه وتامين آن در حد نياز استان مي باشد.در استان گلستان حدود68%چله ها از پشم مي باشدو94%پشم قالي هاي بافته شده نيز از پشم مي باشد.

ب- پنبه

پنبه از عوامل اصلي در بافت قالي واز مصالح عمده آن است و در مناطق مختلفي از جمله اصفهان ، كاشان ، قزوين ، يزد ، خراسان و دشت تركمن و گيلان و مازندران كشت مي شود. وبيشتر در كارخانه هاي پنبه پاك كني وپنبه ريسي كه عمده آن در گرگان وگنبد كاووس وجود دارد به نخ تبديل مي شود. پنبه در فرش به عنوان چله وپود استفاده مي شود و بدليل قدرت كشش مناسب تر از پشم براي چله وپود مي باشد.بطور متوسط براي هر بافت هر متر مربع فرش حدود1 کيلوگرم نخ پنبه در چله وپود استفاده مي شود.

در استان گلستان 30%چله هاي بکاررفته در قالي بافي از پنبه مي باشد. در سالهاي اخير به علت عدم سياست گذاري ثابت وهدفمند توليد پنبه هر سال دچار كاهش شده است آمار سال زراعي سال 84-83 نشان مي دهد كه مقدار 42362 تن پنبه از 376/21 هكتار كشت آبي ومقدار 18338 تن پنبه از 13894 هكتار كشت ديم پنبه توليد شده است .در سال 1382 استان گلستان بعد از خراسان رضوي و استان فارس مقام سوم توليد وش را بخود اختصاص داده است كه سهم استان از توليد وش حدود 5/10 درصد وش كل كشور بوده است . در كل استان گلستان و در سال زراعي 85-84 در جمع 095/13 هكتار سطح زير كشت پنبه بوده كه مقدار 011/10 هكتار كشت آبي و084/3 هكتار كشت ديم پنبه بوده است.با توجه به سطح زيرکشت پنبه در سال زراعي 85-84متوجه مي شويم که توليد پنبه در استان به شدت در حال کاهش است وجاي بسي نگراني است که براي همين ميزان توليد پنبه در استان هم چاره اي اساسي انديشيده شود.

از ويژگي هاي پنبه استان گلستان کوتاهي الياف آن است که خيلي مناسب براي فرش نيست و مي بايست با چنبه هاي مناطق ديگر مخلوط شود.امروزه گاهاپنبه استان در کارخانجات نخ ريسي سبزوار ومشهد به نخ تبديل مي شود.

ج-ابريشم:

كرم ابريشم در مناطق گيلان وخراسان و در استان گلستان در منطقه راميان و مينودشت پرورش مي يابد. از ابريشم به عنوان چله و پرز استفاده مي شود.در توليد ابريشم استان گيلان مقام نخست را دارد و مناطق مازندران و گلستان و گيلان در مجموع از نقاط ابريشم خيز كشور محسوب مي شوند.

در استان گلستان 8900 نوغاندار وجود دارد كه بيش از 13000 جعبه نوغان از طريق مختلف بين آنها توزيع مي گردد. مركز توليد پيله در استان گلستان شهرستان مينودشت مي باشد

لازم به ذكر است كه اگر چه استان گلستان در توليد ابريشم مقام شاخصي ندارد ولي بهرحال مي تواند نياز مصرفي خود را حداقل در قالي بافي جبران نمايد چرا كه در كل مجموع فرشهاي بافته شده تركمني حدود 5% درصد از چله ابريشم استفاده مي شود و آنهم در فرش تركمن كه عمده توليد استان را بخود اختصاص مي دهد فقط بنا به سفارش از چله ابريشم و بعضا پرز ابريشم استفاده مي شود ضمن آنكه ابريشم استان گلستان گران است و بعضا بافندگان در كارگاههاي خود از ابريشم افغاني استفاده مي كنند كه ارزانتر است . در حال حاضر بخشي از ابريشم استان در استان به نخ تبديل نمي شود و متاسفانه بايد گفت كه استان در بحث راه اندازي كارخانجات مربوط به اين رشته فعاليتي نداشته واصفهان اين نقيضه را جبران كرده است . بخشي از ابريشم مصرفي استان از مشهد وارد مي شود . در مراوه تپه كه يكي از مراكز مهم قالي هاي ريز باف تركمن مي باشد سالانه حدود 20 كيلوگرم ابريشم مصرف مي شود .امروزه علاوه برمصرف ابريشم در قالي ترکمن که به تازگي رواج يافته است در قالي هاي نائين گلستان بافت نيز ابريشم به ميزان زياد مصرف مي شود.

د- داروتجهيزات :

در استان گلستان براساس آمار سال 1370 سازمان جغرافياي نيروهاي مسلح حدود 000/25دار قالي وجود داشته است.توجه به جنس دار وساخت تجهيزات مربوط به آن يکي از مهمترين عوامل تاثيرگذار در بافت قالي مي باشد. تقريبا در همه استانهاي کشور تهيه دار در همان استان صورت مي گيرد که با توجه به اقليم استان مي تواند از دارهاي چوبي ويا غير چوبي استفاده گردد.

در استان گلستان 5/42 درصد بافندگان از دار چوبي و 5/48 درصد از دار فلزي و9درصد هم از دار فلزي وهم از دار چوبي استفاده مي کنند.همچنين در استان گلستان از ابزار وتجهيزات ترکي باف به ندرت استفاده مي شود وبه دليل بافت غالب ترکمن ، اکثرا از ابزار فارسي باف از قبيل کاردک ودفه فارسي استفاده مي کنند.مطابق آمار ارائه شده حدود 99درصد بافندگان گلستان از ابزار فارسي باف استفاده مي کنند.در استان با توجه به نوع توليدات بالغ بر 5/99 درصد بافندگان از دار افقي استفاده مي کنندتوجه به آمار وارقام فوق نشان مي دهد که اکثر بافندگان استان در وضعيت مناسبي به لحاظ شرايط داري ونشستن پشت دار قرار ندارند و مسولين مربوطه مي بايست هرچه سريعتر نسبت به آموزش و جايگزيني دارهاي افقي به عمودي اقدام لازم بعمل آورند.

ه-رنگ ورنگرزي :

براساس آمار سال 1379 اطلس صنايع دستي ايران تعداد 20 نفر در رشته رنگرزي در استان گلستان مشغول فعاليت مي باشند که البته بايد گفت اين تعداد در سالهاي دورتر بسيار بيشتر بوده است ولي امروزه بدليل تغيير در کارکرد رنگهاي سنتي اکثرا به مشاغل ديگري روي آورده اند.اين حقير با مراجعه به سازمان جهاد كشاورزي نتوانستم ليست گياهان رنگزاي استان را استخراج نمايم و طبق اظهار کارشناسان سازمان متوجه شدم تا كنون اقدام جامعي در جهت شناسايي و مطالعه گياهان رنگزا در استان انجام نشده است در نتيجه به ديگر منابع رجوع كردم .

در مناطق شمال ايران وبخصوص رشته كوههاي البرز كه بخشي از آن در استان گلستان قرار دارد گياهان متفاوتي مي رويند كه از آن جمله اند گياهان رنگزا.در نتايج تفصيلي كشاورزي كه هر ساله منتشر مي شود گونه هاي مختلف گياه را به تفكيك استانها اعم از گياهان كاشتني وگياهان خودرو ارائه مي دهد . با نگاهي به وضعيت استان گلستان متوجه مي شويم كه اين استان بيش از صدها گونه گياهان رنگزا را در خود جاي داده است . كه در جدول زير به برخي از آنها اشاره خواهد شد.

نام	قسمتهاي رنگزا	محل رشد
گردو	پوست ميوه	علي آباد،كردكوي،روستاهاي كوهستاني و كوهپايه اي
گزنه	تمام قسمتهاي گياه	دراكثرنقاط منطقه پراكنده است،كردكوي،گرگان،علي آباد،آق قلا
انار	گل ،پوست،ساقه،ميوه	شاخلي،دولت اورلان،دادلي غزنين،نوده
زرشك	ميوه ، ريشه	درمناطق كوهستاني علي آباد، زرين گل، افراتخته، ميان رستان
برگ مو	برگ	مراوه تپه ، دادلي غزنين، قازانقايه و....
يدي بوغوم(هفت بند	كليه قسمتهابجزريشه	مناطق گرگان،گميشان، بندرگز، منطقه گرگان
باب(گل بابونه)	گل	منطقه گرگان
برگنو(مندارجه)	ميوه	بالاجلي،الازمن، رحمت آباد، كردآباد
يل پشمك(تيره شلي	همه قسمتهاجزريشه	آق قلا، گرگان ، گنبد
سرخس عقابي	سرشاخه ها	بندر گز
تمشك	برگهاي تازه	دركنار جاده از بندر گزتا گنبد
چلم	برگ	صخره هاي كوهستاني علي آباد، گنبد
پليم	همه قسمتهاجزريشه	علي آباد و روستاهاي اطراف
توت	برگ	كلاله ، مينودشت، قازانقايه و...
گل آتش	ريشه	شاهكوه
درخت توسكا	پوست	شاهكوه
بلوط	پوست	شاهكوه
ولو	برگ	شاهكوه
دارواش	برگ و ساقه	جنگلهاي منطقه علي آبادو دلند
ترشك	ساقه و برگ	گرگان و آق قلا
علف چاي	ساقه و برگ	گرگان و آق قلا
گل ختمي	ريشه	گرگان و آق قلا
سماق	ريشه	گرگان و آق قلا
شيرين بيان	ريشه	گرگان و آق قلا
گل شب بو	ريشه	گرگان و آق قلا
نام	قسمتهاي رنگزا	محل رشد
پياز	پوست	حيدرآباد
پسته وحشي	پوست	قازانقايه، شيخ لر، انجيرلي، دادلي غزنين
آشيق اوت	همه قسمتهاجزريشه	آق قلا
اسپرك	ريشه	گرگان و آق قلا

علاوه بر جدول فوق مي توان به نمونه هاي بسيار زياد رنگزاهاي طبيعي که در دامنه هاي البرز مي رويند اشاره کرد که انتظار مي رود با توجه به اينکه بخش بسيار مهم و تاثير گذار در فروش فرش منطقه رنگ مربوط به آن است سازمانهاي دست اندر کار در اين ارتباط پژوهش هاي بنيادي ارائه دهند تا بتوانيم شاهد رشد کيفي وکمي فرشهاي منطقه باشيم.

و-طرح ونقشه:

هر كدام از اقوام وتيره هاي بافنده در استان گلستان صاحب طرح ونقشه مربوط به فرش خود مي باشد آنجا كه فرش نائين مي بافند از طرح ونقشه هاي نائين وطرود ومناطق مربوط به آن استفاده مي كنند و آنجا كه فرش مشهد و قم و تبريز بطور پراكنده بافته مي شود از نقشه هاي مربوط به همان جغرافيا استفاده مي كنند. اما در مورد طرح ونقشه فرش تركمن قصه متفاوت است به اين معني كه فرش تركمن در ايران جز در استان گلستان در هيچ جاي ديگري بافته نمي شود لذا تمام استعدادمربوط به نقش وطرح آن در ايران ، در منطقه استان گلستان متمركز مي باشد.

طبق برآوردهاي سازمانها ونهادهاي مرتبط با فرش تركمن شايد بيش از 800 نوع طرح ونقش تركمن در منطقه وجود داشته باشد كه تا كنون حدود 40 تا50 طرح شناسايي وبافته شده است واين خود گوياي پتانسيل بالاي طراحي در استان مي باشد كه بدون حضور دانشگاهها ومراكز آموزش عالي توانسته اند با حفظ شيوه هاي سنتي نقش آفريني هاي بسيار زياددر طراحي قالي داشته باشند.

از ويژگي هاي نقش فرش تركمن تكرار واگيره اي آن است كه از دلايل آن شايد بتوان به ذهني باف بودن آن اشاره كردکه باعث سادگي اجرا مي شده است. نقوش ساده وتركيب هندسي آنها و خطوط منظم اشكال و با زواياي راست و معين از ديگر ويژگي ها و سادگي هاي طرح فرش تركمن مي باشد. سادگي نقوش فرش تركمن بار گرافيكي خاصي به آن داده است كه اتفاقا مورد علاقه بسياري از خريداران خارجي گرديده است که مي بايست از اين ظرفيت حداکثر استفاده را به عمل آوردالبته لازم به ذكر است كه اطلاع طراحان از مباني رنگ و كاربرد آن در رنگ گذاري طرحها و نقشهاي تركمن مي تواند باعث تقويت نقشه كشي تركمني گردد و بازار جديدي براي آن به ارمغان آورد. به عبارتي مي توان گفت شايد دخل وتصرف در طرح ونقش فرش تركمن به مراتب ساده تر و راحت تر از نقشه هاي گردان و... باشد.البته نبايد از نظر دور داشت که صرف سادگي نمي تواند بهانه دخل وتصرف قرارگيرد وهرگونه تغيير بايد مبتني برشناخت باورها واعتقادات مربوط به آن باشد. در استان گلستان در حال حاضرنيروهاي آموزش ديده وطراح فرش آن چنان که بايد وجود ندارد براساس آمار سال 1379 اطلس صنايع دستي تعداد طراحان قالي ونگارگري در شاخه هاي مختلف به 50 نفر نمي رسد واين براي استاني که مي خواهد در فرش ترکمن با کشور هاي همسايه رقابت طرح ونقش ورنگ آميزي داشته باشدکفايت نمي کند. ازسويي انتطار مي رود بافندگان فرشهاي نائين ومشهد و... که از مهاجرين در استان مي باشند، با استفاده از الگوهاي موجود در استان گلستان تغييرات موجهي را در فرش بافته شده ارائه دهند بطوريکه در سالهاي آينده بتوان فرش «گلستان باف»را در زمره فرشهاي برتر استان مطرح نمود.

5-شناسايي ومطالعه بازارهاي منطقه اي وجهاني

از عوامل تاثيرگذار بر تقاضاي فرش دستباف مي توان به تبليغات ،شناخت بازار، تعدادمصرف کنندگان ، قيمت، کيفيت ، توان رقابت در عرصه داخلي وخارجي ، خدمات پس از فروش ، تحولات سياسي واقتصادي ونرخ تورمو... اشاره نمود که هرکدام مي تواند محمل يک طرح پژوهشي در اين زمينه باشد.

مهمترين بازارعمده فرش ايران اروپامي باشد.مطابق آمارسال 1997 آلمان با35درصدسهم واردات مهمترين کشور اروپايي خريدارفرش ايران است وبعدازآلمان آمريکا وژاپن در رده هاي بعدي قرارمي گيرندازجمله مخاطبان فرش وقالي ايراني مي توان به کشورهاي آلمان، ايتاليا، انگلستان ،کشورهاي حوزه خليج فارس، ژاپن،هلندوآفريقاي جنوبي اشاره کرد.

فرش ترکمن در بازارهاي جهاني به فرش بخارامعروف است والبته اگرچه کشورهاي همسايه وترکمن در اطراف مامبادرت به توليد فرش ترکمن مي نمايند ولي هيچگاه کيفيت فرشهاي بافته شده توسط آنان قابل رقابت با فرشهاي ايراني نيست.

درچندسال اخير نيز مشاهده شده است که کشورهاي چين وهند ونپال هم فرشهاي ترکمني توليد وبه بازار جهاني عرضه داشته اندکه چنانچه مادراين زمينه به غفلت خودمان ادامه دهيم تا چندسال آينده متاسفانه اثري از فرش ترکمن توليد ايران دربازارجهاني نخواهد بود.براساس مطالعات انجام شده بازارهاي عمده فرش ترکمن مصر ولبنان وعربستان مي باشد كه دراين ميان بازار مصر بسيار مناسب است عمده خريد اين کشورها قاليچه وبعد ازآن فرش 6متري مي باشد يکي ازدلايل خريد اين کشورها قيمت پايين فرش وارزان بودن آن است.

روسيه تقريبا فرش ترکمن نمي خرد،در اروپا مي توان از مشتريان فرش ترکمن به آلمان ومشخصا شهر هامبورگ وايتاليا ويونان اشاره نمودودرآمريکا همان مقداري که از طريق قاچاق به آن کشور وارد مي شود اندازه هاي بزرگ و12متري مي باشد.درژانسبورگ آفريقاي جنوبي هم بازار مساعدي براي فرشهاي ترکمن وجود دارد.در ژاپن وبلژيک براي اندازه هاي کوچک فرش ترکمن مشتري وجود دارد .کشورهاي حوزه خليج فارس وبخصوص اعراب بدليل استفاده از فرش ترکمن به عنوان جانمازي از مشتريان خوب فرش ترکمن مي باشند ضمن آنکه فرشهاي ناييني بافته شده در منطقه هم به سمت کشور هاي عربي حوزه خليج فارس صادر مي شود.

نگارنده با مراجعه به سازمانها ونهادهاي بازرگاني مرتبط با فرش در استان گلستان متوجه شدم که متاسفانه هيچ آمار واطلاعاتي در زمينه صادرات فرش ترکمن ويا مجموعه فرشهاي بافته شده در استان به خارج از استان وجود ندارد وتقريبا کليه اطلاعات ارائه شده در اين بخش ازاتحاديه ها ومسئولين فروش آنها بدست آمده است.

درپايان بد نيست نگاهي هم به بازار داخلي فرش تركمن بيندازيم. براي اين منظور با تكيه بر مجله «سليقه يابي مصرف كنندگان فرش دستباف»ارائه شده از سوي مركز ملي فرش ايران شماره 3و4 كه به بررسي عوامل تاثير گدار در خريد فرش دستباف در شهرهاي تهران-اصفهان-شيراز-مشهد وتبريزمي پردازد تحليل هودرا درباره جايگاه فرش تركمن ارائه مي دهيم:

1-براساس مطالعات انجام شده بيشترين استقبال در شهرهاي فوق الذكرخريد فرشي با مواد اوليه پشم مي باشد كه فرش تركمن از اين نظر دررده بالايي فرار دارد.

2-رنگ زمينه مورد علاقه خريداران ابتدا لاكي وسپس كرم مي باشد كه زمينه فرش تركمن لاكي است وانتظار مي رود بافندگان به اولويت بعدي خريداران توجه نمايند.

3-خريداران طرحهاي خلوت وهندسي ترنجدار را بهتر مي پسندند پس بافندگان فرش تركمن با توجه با دارا بودن نقش هندسي لازم است در ساده سازي طرحها وانتخاب رنگ مناسب نيزبكوشند.

4-بيشترين تقاضاي خريد مربوط به فرشهاي با رجشمار 30 تا 40 رج مي باشد در حالي كه فرش تركمن با متوسط رجشمار 20 تا25 بافته مي شود

5-بيشترين تقاضا مربوط به ابعاد 12 متري مي باشد ولي فرش تركمن بيشتر در اندازه هاي كمتر از 12 متري بافته مي شود.

6-شهريور ماه واسفند ماه اوج فروش فرش دستباف در كشور مي باشد كه لازم است دست اندركاران وفروشندگان براي بهره جستن از بازار داخلي در اين ايام نمايشگاههاي فصلي داير واقدام به فروش نمايند.

7-قيمت فرش دستباف در مقايسه با ساير عوامل كمترين تاثير در خريد فرش دستباف دارد پس بافندگان فرش تركمن بي هيچ نگراني از مواد اوليه مرغوب استفاده نمايند.

آنچه در بالا بدان اشاره شد وضعيت فروش وبازاريابي فرش تركمن را تا حدودي براي ما روشن مي نمايد وانتظار مي رود توليد كنندگان فرش تركمن با مقوله بازار فروش برخوردي علمي تر وكاراتري داشته باشند تا انشاءا...شاهد شكوفايي توليد وصادرات فرش تركمن در استان باشيم.

پيشنهادات:

به منظور استفاده از نتايج تحقيق و همچنين پيش بيني وضعيت آينده فرش در منطقه و جلوگيري از سردرگمي در بحث توليد وصادرات پيشنهاداتي از سوي نگارنده به شرح زير ارائه مي گردد:

1-توليدکنندگان با ايجاد اتحاديه ها و تشکل هاي قوي و منسجم با يکديگر در ارتباط باشند.

2-بافندگان تحت پوشش بيمه قرار گرفته و به نوعي از امنيت شغلي برخوردار شوند .

3-طرحهاي پژوهشي مرتبط با حوزه هاي مربوط به فرش تعريف شوند وزير نظر گروههاي کارشناس انجام گردد.

4-انجمن هاي علمي طراحي فرش با رويکرد طراحي و بهينه سازي نقوش در منطقه در آموزشکده ها و هنرستانها و دانشگاههاي استان تشکيل گردد.

5-طرح پژوهشي با عنوان شناسايي بازار هدف براي هر کدام از فرشهاي منطقه تعريف گردد.

6-در نيمه شمالي استان که دسترسي به منابع توليد کشاورزي و صنعتي ندارند پس از فرهنگ سازي براي کار در کارگاههاي متمرکز مجتمع هاي بزرگ احداث شود.

7-براي جمعيت زياد زنان سيستاني مراکز کار آفريني با موضوع کارگاه قالي بافي طراحي گردد.

8-سازمان بازرگاني براي تمام توليدات فرش استان شناسنامه تهيه نمايد.

9-قطع حمايت سازمان بازرگاني از توليدکنندگان گبه در استان چرا که در غير اين صورت بزودي توليد قارچ گونه آن شروع خواهد شد.

10ايجاد مراکز آموزش عالي علمي کاربردي کمافي السابق در استان و تربيت دانشجو در رشته هاي بافت ، طراحي،رنگرزي و مرمت.

11-برپايي سمينار فرش استان بجهت برد تبليغاتي آن در داخل و خارج.

12-برپايي نمايشگاه دائمي فرش دستباف در مرکز استان و عرضه محصولات به مسافران عبوري از استان در مسير راه تجاري.

13-تشکيل اتحاديه هاي توزيع مواد اوليه در استان بجهت پايين آوري قيمت تمام شده محصول.

14-سياست حمايت از بافنده با پرهيز از روش دستمزدي بافي و جايگزيني آن با روش شرکت سهامي.

15-توجه به شرايط کارگاهها و ساعات کاري مناسب و کارگاههاي بهداشتي

در انتها اميدوارم که دست اندر کاران فرش استان و توليدکنندگان با اتخاذ تدابير مديريتي روند قهقرايي فرش منطقه را به شاخص ممتازي در عرصه رقابت اقتصادي تبديل نمايند.

فهرست منابع

1-مکتوبات:

1- آمارنامه تعاوني ها ، اداره کل تعاون استان گلستان ، تاريخ گزارشگيري 25/7/79.

2- بداغي،ذبيح الله، نياز جان وفرش ترکمن ، تهران: فرهنگان ، 1371.

3- بوگوليوف ، فرشهاي ترکمني، مترجم نازديبا، تهران: شرکت افست ، 2536.

4- جمعي از مولفان، جغرافياي استان گلستان ، تهران:چاپ ونشرکتابهاي درسي،1380.

5-حشمتي رضوي، فضل ا لله، فرش ايران،تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي،1381.

6- حشمتي رضوي ، فضل الله ، آذرپاد، حسن ، فرشنامه ايران ، تهران: موسسه مطالعات وتحقيقات فرهنگي (پژوهشگاه)،1372.

7-حشمتي رضوي،فضل الله،مديريت وصنعت فرش ايران، تهران: سمت،1381.

8- حصوري،علي،نقشهاي قالي ترکمن و اقوام همسايه، تهران:فرهنگان،1371.

9- خلاصه مقالات سمينار علمي فرش ترکمن، دبيرخانه سمينار، روابط عمومي سازمان ، فروردين 1376.

10- دانشگر، احمد ،فرهنگ جامع فرش يادواره ، ،تهران:چاپ ونشر يادواره اسدي،1376.

11- رفتارهاي فرهنگي ايرانيان گرگان،تهران : وزارت فرهنگ وارشاداسلامي، دفتر طرحهاي ملي،پائيز 1381.

12- ژوله ، تورج، برگي از قالي خراسان ، تهران : شرکت سهامي فرش ايران ، 1375.

13- ژوله ، تورج ،پژوهشي در فرش ايران ، تهران :يساولي ، 1381.

14- سند توسعه اشتغال استان گلستان استانداري گلستان ،1384.

15-سيري در هنرقاليبافي ايران،محمدجواد نصيري،تهران:مولف، 1374.

16- عسگري خانقاه ، اصغروشريف کمالي ، محمد، ايرانيان ترکمن، تهران : اساطير، 1374.

17- عليپوري ، رضاوهمکاران ، تحقيق پيرامون دار وابزار قاليبافي شيوه هاي بافت وتکميل جهت بهبود فرش دستباف در استانهاي گلستان وسمنان وقم، مرکز ملي فرش ، 1379.

18- فرهنگ جغرافيايي آباديهاي کشور جمهوري اسلامي ايران ، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، گزن کوي ، ج17، 1370.

19- مطيعي لنگرودي ، سيد حسن ، جغرافياي اقتصادي ايران (صنايع) ، مشهد : جهاد کشاورزي، 1378.

20- مطيعي لنگرودي ، سيد حسن ، جغرافياي اقتصادي ايران (کشاورزي)، مشهد: جهادکشاورزي ، 1381.

21-منتظر، مجيدوهمکاران ، طرح پژوهش مواداوليه ورنگرزي ، مرکز تحقيقات فرش جهاد کشاورزي، 1381.

22- ميرکتولي، جعفروهمکاران ، بررسي دلايل اجتماعي کاهش کيفيت فرش دستباف ايران (فازلول فرش ترکمن) ، معاونت آموزشي وتحقيقات جهاد سازندگي ، تابستان 1382.

23- نصيري ، محمدجواد، فرش ايران ، تهران : پرنگ ، 1382.

24-هانگلدين،آرمن،قاليهاي ايران،ترجمه اصغر کريمي،تهران : فرهنگسرا،1375.

2-مصاحبه ها:

1- آقاي ابطحي رئيس اتحاديه فرش دستباف استان گلستان.

2- آقاي محمد نور آق رئيس سابق اتحاديه فرش گنبد.

3- آقاي زبرجدي توليدکننده فرش در منطقه مراوه تپه.

4- آقاي رجب قره داشلي توليد کننده فرش در منطقه آق قلا.

5-آقاي بابق توليد کننده فرش قزاق در گرگان.

6-آقاي مجيد طباطبايي توليدکننده فرش نايين در منطقه.

7-آقاي غلامي صادر کننده فرش منطقه.

8-خانم زليخا عادلي توليد کننده فرش در بندر ترکمن.

9-خانم تير غم توليد کننده فرش درانبار آلوم.

10-خانم فغفوري توليد کننده فرش درکردکوي.

11-خانم خمرتوليد کننده فرش درآزادشهر.

12- دهياران وخانه هاي بهداشت مناطق مورد مطالعه.

بررسي توانمندي توليدي – صادراتي فرش دستباف استان گلستان

مطالب مشابه :

قیمت پایه فرش صادراتی دستباف

آستان قدس رضوي بزرگ‌ترين توليدکننده فرش دستباف در ايران

بررسي توانمندي توليدي – صادراتي فرش دستباف استان گلستان

جلوه گاه آفرينش خلاقيت درفرش دستباف استان مركزی نمايان است

مراحل توليد قالی

فرش ایرانی رکورد گینس راازآن خود کرد...

سوالات تستی از کتاب قالیبافی

مقاله (جایگاه فرش دستباف ایران وچالش های پیش روی آن)

نفيس ترين قالي ساروق در اتاق خواب رضا شاه