گره چینی

گره چینی چوب

پیشینه هنر گره چینی چوبی در ایران:

گره چینی چوبی از هنرهای ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر چه در حالت مشبک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفای عباسی شروع شده و در قرن شش تا هشت هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده است و در همان زمان به ایران رسیده بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایرانی به دوره سلجوقی و صفوی بر می گردد و خواستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است از این سبک کار معمولاً در ساخت درهای امکان مقدسه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجره های منازل و کاخها و نرده ها استفاده می شده است. از دوران صفویه به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوبهای مشبک رایج شده و اصطلاحاً به ( ارسی ) مشهور گردید.

گره چینی با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرایی هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند در واقع هندسه نقوش و گره جزء لاینفک این هندسه به حساب می آید.

گره چيني چوب از جمله هنرهاي زيبا و قديمي کشورمان است که اجراي آن نيازمند وقت و مهارت زيادي مي باشد. نوعي از گره چيني، گره چيني شيشه دار ميباشد که کاربرد عمده آن در اروسي و درب و پنجره خانه هاي قديمي مي باشد و چوب و شيشه هاي مخصوص رنگي اصلي ترين اجراء تشکيل دهنده اين نوع گره چيني مي باشد.

روش ساخت گره چینی چوبی:

روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و رسم گره مورد نظر بر اساس اندازه کار انجام می شود سپس از روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده الگو یا قالب برداشته می شود و چارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود. گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقشهای زیبایی را بوجود می آورند که هر چه ظریف تر باشند از نظر هنری ارزش بیشتری دارند برای نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره ( قطعاتی که در کار تکرار می شود ) از قالب های آماده شده تهیه می شود سپس به وسیله اره پشت بند دار زاویه اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ابزار روی آلت ها ابزار می زنند سپس دو سر هر یک از آلت ها فاق و زبانه می شود ( یا هر نوع اتصال دیگری که مورد نظر استادکار باشد ) و در آخر کار چیدن گره و درگیر کردن اتصالهای ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده شروع می شود ابزاری که برای ساخت گره مورد استفاده قرار می گیرد تقریباً همان ابزاری است که در یک کارگاه درودگری وجود دارد مانند انواع اره، رنده، گیره، میزکار، خطکش و . . .

بهترین مواد اولیه ساخت گره چینی و مورد توافق استادکاران چوب درخت چنار است که خوشبختانه این درخت درخت بومی ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو و عناب و چوبهای درختان جنگلی را از نوع آزاد و راش هم برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

تزئینات در خانه های گیلان:

هر منطقه ای که مورد هجوم و غارت بوده، بناهای مسکونی آن از بیرون ظاهری ساده و بی پیرایه داشته اند، اما در درون با تزئینات ساده یا پیچیده نیازهای زیبایی شناختی ساکنین خانه را پاسخ داده اند. در هر دوره ای از تاریخ، در پس گذشت زمان و تامین امنیت نسبی و آرامش منطقه ای، تزئینات کم کم به بیرون بنا کشیده شده و ابتدا در سردر بنا و پس از آن در تمامی نمای ساختمان، تزئینات ساده و پرکار بروز می کرده است. اما گیلان از این امر مستثنی است. در گیلان ویژگی های روان شناختی مردمان در بناها نیز متجلی است. خصیصه بارز معماری برون گرا، یگانگی درون و برون بنا است. بر این اساس نیاز به پرداخت تزئینات ویژه در بنا وجود ندارد، چراکه در این منطقه فقر بصری در رویت زیبایی به حداقل رسیده است.

در روستاهای گیلان که ظاهر فرهنگ آن با نقاط دیگر متفاوت است، زنان در اوقات زیادی از روزهای سال در بنا حضور نداشتند و دوشادوش مردان در خارج از خانه به فعالیت های اقتصادی خانوار می پرداختند. عدم حضور مستمر و مشغله ی زیاد افراد خانواده به ویژه زنان عامل مهمی در عدم بکار گیری تزئینات زیاد در خانه روستایی است. اصولاً تزئینات در نقاط اتصال به حد کمال می رسد. در این بناهای تزئینات در اتصال تیر به ستون و حفاظ ایوان و تلار به کار برده می شود. یادآوری می شود که ایوان و تلار در زندگی روستاییان گیلان در اوقاتی طولانی از سال نقش کلیدی دارد. بدین سبب این فضاها که محل پذیرایی مهمانان هم بوده، دارای بیشترین تزئین و گاه تنها فضای تزئین شده بنا هستند. میزان پرداخت و بکارگیری جزئیات ظریف، به وضعیت اجتماعی و تمکن صاحب بنا وابسته است. در تیرهای سقف تزئینات زیبای معروف به کله شیری زینت بخش این گونه مساکن است. بناهای اربابی دارای تزئینات بیشتری بوده است و در حواشی رف و طاقچه های اتاق ها نیز تزئیناتی اندک به چشم می خورد.

در شهرها که حضور ساکنان بنا در ساختمان بیشتر بوده، رفاه و زیبایی بنا از اهمیت خاصی برخوردار بود، از این رو به تزئینات و جزئیات مسکن بیشتر توجه می شده است. بدین سبب بکارگیری تزئینات به کله شیری در شهرها بیشتر بوده و در اتاقها نیز طاقچه ها، درها و پنجره ها دارای پرداخت های تزئینی هستند. معمولاً تالار طبقه بالا بیشترین تزئین را به خود می بیند و در بسیاری از آنها تزئینات گچ بری و آینه کاری با ریزه کاری فراوان خودنمایی می کند. میزان تزئین در تمامی بخش های ساختمان، از ابزار کاری اتصال دیوار به سقف اتاقها گرفته تا حلب بری دور دریچه لوجنک، متفاوت است.

در بناهای افراد مرفه ارسی های ظریف با شیشه های رنگین، زینت بخش پنجره هایی است که ارتباط درون اتاق را با محوطه و حیاط تامین می کنند. نظر به ابری بودن آسمان در اوقات طولانی از سال، وجود ارسی ها در طبقه بالا رنگ خاکستری آسمان را تلطیف می کند و گرفتگی هوا را مخفی می دارد. در روزهای آفتابی تابستان این پنجره ها موجب تعدیل شدت نور آفتاب و باعث احساس کاهش دما می شوند. در اوایل دوره پهلوی( معماری رضا شاهی ) تزئینات فروفرچه ( فرفورژه ) نیز به روزنها افزوده گشته و جزئی زینت بخش در نمای ساختمان محسوب شده است. در سردر ورودی ها نقش خورشید به همراه آجر بری جزئی از تزئینات ساختمانها گشته و در برخی خانه های شهری به آن توجهی خاص شده است.

از سده های میانه هجری نمونه های زیب و متعددی از در و پنجره های چوبی و فولادی وجود دارد که اغلب آنها زینت بخش موزه های جهان هستند، و شاید در میان آنها در بقعه سید ابوجعفر ابیض واقع در چابکسر، که در قرن نهم بدست درودگری تهیجانی ( یا شیجانی ) ساخته شده، از نظر تناسب بی نظیر باشد و جا دارد که با دقت هر چه تمامتر محافظت شود. در خانه ها و باغها علاوه بر درهای دولته در یک لته زیاد دیده شده، مثلا اغلب باغها و بوستانها درهای یک لته دارند که در دیوار چینه ای قرار گرفته و کنار آن سوراخی در چینه هست که کلون و تره در آن جای دارد و کلید آن نیز چوبی است.

نمونه های مختلف در و پنجره ، چه آنها که اصل آن موجود است و چه آنهایی که از میان رفته و تنها می توان از روی نقاشیها و حکاکیها به شکل و طرح آنها پی برد، از روزگاری کهن تا کنون تا پیش از اینکه معماری ایران تحت تأثیر معماری غرب قرارگیرد – تقریباً – به یک شکل و هیئت و به اصطلاح امروز استاندارد بوده است.

درها و پنجره های دو لته در هر طرف به سه قسمت تقسیم می شده اند، در بالا و پایین قابی چهار گوش ( معمولاً مربع و گاهی مستطیل افقی ) و درمیان قابی مستطیل و عمودی قرار داشت و در بوسیله یک پاشنه، در چوب یا سنگ یا آجری که در پشت چارچوب قرار داشته ( پاشنه گرد نامیده می شده ) و شاخی که از کلاغپر ( چوبی که در بالای چارچوب قرار داشته ) می گذاشته است، می گشته و به دیوار تکیه می داده است.

چارچوب که معمولاً دارای آستانه ای بلند بود، در پشت لته های در کار گذاشته می شده و گاهی پاشنه گردها و کلاغپرها نیز بدان چسبیده و پیوسته بوده است. پاشنه گردها گاهی جدا از هم و گاهی یکپارچه در پشت آستانه کوبیده می شده است.

در و پنجره ها و روزن های مشبک چوبی، سفالین و گچین در زمستانها با کاغذ روغن زده مسدود و تابستانها مجدداً باز می شده است به همین مناسبت کرکره ها و درهای مشبک حجرات مدارس و کاروانسراها را کاغذ لق ( ترکی ) می گویند و در و پنجره مشبک در اغلب زبانها به اسم ایرانی معروف است.

روزن:

معمولاً در بالای در و گاهی در دو سوی آن برای گرفتن روشنایی و هوای آزاد روزن بکار می رفته و گاهی هم به سوراخهایی که در کلاله طاقها و یا شانه آنها به همین منظور تعبیه می کردند اطلاق می شده است.

روزن گاهی با چوب و گاهی با گچ و سفال نیز ساخته می شده و اغلب ثابت بوده و در نقاط سردسیر جام و پاره های کوچک شیشه با انواع و اقسام نقش های زیبای هندسی و غیر هندسی در آن بکار می رفته ولی اکثریت شیشه ها بشکل جام و مانند ته قرابه بوده است.

روزن های چوبی مشبک در اغلب بناهای عمومی و مذهبی هنوز بجای مانده و می توان گفت که از هزار سال پیش تا کنون در وضع کلی آنها تغییر چندانی روی نداده و اغلب از مستطیل ها و مربع های کوچک یا نقش هایی نظیر گره سازی کاشی و بیشتر تند و کند و اختر چلیپا ( ستاره های هشت پر و صلیب های نوک تیز آرایش شده است )

ارسی: ( پنجره رو به بالا )

بعضی گمان کرده اند ارسی به پنجره ای اطلاق می شود که به تقلید از معماری روسی در ایران رواج یافته، در صورتی که نمونه های جالبی از ارسی حتی پیش از آنکه معماری چشم گیری در روسیه پای گرفته باشد، در بناها و نقاشی ها مشاهده می کنیم. گویا مقایسه قند اروسی با این نوع پنجره که خود و نام آن هر دو اصل ایرانی و فارسی دارد موجب این اشتباه شده است. ارسی پنجره مشبکی است که به جای گشتن روی یک پاشنه گرد، بالا می رود و در محفظه ای که روی آن قرار گرفته جای می گیرد. نقش شبکه ارسی معمولاً مانند پنجره ها و روزن های چوبی است.

گره چینی

مطالب مشابه :

تاریخچه صنعت دستی سفالگری

خلاصه کتاب صنایع دستی کهن :صفحه 57تا 90

کوتاه در مورد منبت

مقابر

ابریشم و مراحل کار با آن

آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

از پاریس تا کویر مصر به عشق مرد ایرانی!

تاریخچه شیشه در ایران

گره چینی