نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام تالیف : سید جعفر شهیدی

جعفر شهیدی فرزند سید صمد سجادی در سال 1306 ش در شهر بروجرد به دنیا آمد.تحصیلات ابتدایی و اندکی از متوسطه را در بروجرد و ادامه آن را در تهران به انجام رسانید استاد ابتدا به سجادی معروف که بعد ها شهرت خود را تغییر داد و به شهیدی معروف گردید و در مرکز علمی و دانشگاهی به شهرت رسید برخورد با شادروان دکتر محمد معین باب آشنایی ایشان رابا علامه مرحوم دهخدا فراهم نمود و بعد ها با تشکیل سازمان لغت نامه معاونت انرا بر عهده گرفت اخذ دکترای ادبیات و استادی دانشگاه ادبیات در فاصله سالهای 1340 به بعد از فعالیت های استاد بود پس از مرگ مرحوم دکتر معین استاد شهیدی اداره سازمان لغت نامه را بر عهده گرفت

اثار آن استاد بزرگ عبارتند از:

1- ابوذر غفاری نخستین انقلابی اسلام(ترجمه 1320)

2-مهدویت در اسلام(1324)

3-جنایات تاریخ(جلد 1324)

4- شیرزن کربلا،ترجمه کتاب السید کربلا اثر خانم بنت الشاطی 1332

5-چراغ روشن درد بنای تاریکی زندگی امام سجاد 1335

6- انقلاب بزرگ ترجمه الفتنه الکبری اثر طه حسین1336

7- نصحیح آتشکده آذر

8- تصحیح دره نادره 1341

9- در راه خانه خدا 1356

10-پس از 50 سال(پیرامون قیام امام حسین (1358)

11- شرح لغات و مشکلات دیوان انوری سال 1357

12- زندگی حضرت فاطمه زهرا (س)1360

13- آشنایی با زندگی امام صادق

14-زندگی علی بن الحسین (ع)1365

15- ستایش و سوگ امام هشتم

16-ترجمه نهج البلاغه

17- عرشیان

18-شرح مثنوی شریف(دنباله ی کار مرحوم بدیع الزمان فروزانفر1373)

19-از دیروز تا امروز مجموعه مقالات دکتر شهیدی 1373

20- علی علیه السلام از زبان علی 1376

21- تاریخ تحلیلی اسلام تا نیمه نخست سده چهارم 1383

و چندین اثر دیگر و ده ها مقاله و اثار فراوان دکتر شهیدی به زبان های مختلف ترجمه و جوایز فراوانی را به ایشان اختصاص داد کارهای ایشان تاریخ اسلام آنچنان از شیوایی و بلاغت و در عین حال سادگی خاص برخوردار هست که شایسته بارها خواندن و اندیشیدن است (دکتر سپهری جلسه 28/7/90)

یکی از مهم ترین و شایسته ترین اثار دکتر شهیدی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام است در زمان تالیف تاکنون افراد و اذهان بسیاری را به سوی خود جلب کرده است دکتر شهیدی در این کتاب با جسارت و شجاعت علمی خاصی به نقد و مقاومت درباره مطالبی پردامنه است که پایه و اساس محکمی ندارد هرچند ممکن است ایراداتی در کار می باشد اما شکل یکی و جهت گیری کتاب درخور ستایش و احترام است و هدف ما در این جا تطبیق کتاب با معیارهای علمی است تا بیش از پیش ارزش کتاب بیشتر گردد

نقد ما درباره این کتاب در دوقسمت ارائه می شود:

1- نقد داوری برون متنی شامل نویسنده ناشر گفتمان حاکمی که کتاب در آن تالیف شده است

2- نقد و داوری درون متنی شامل عنوان اثر پیشینه موضوع محتوای اثر روش نویسنده و کمیت اثر

الف –نقد عناصر بیرون متنی

1- نقد نویسنده دکتر شهیدی متخصص در فقه و اصول دارای مدرک دکترای فارسی استاد دانشگاه تهران درس موسسه لغت نامه دهخدا تاریخ تحلیلی صدر اسلام به همراه ترجمه نهج البلاغه از جمله مشهورترین آثار استاد شهیدی است هرچند که دکتر شهیدی تحصیلات آکادمیک در زمینه تاریخ نداشت اما سالها به پژوهش در تاریخ اسلام پرداخت و شاید به خاطر تحصیل و حتی عدم تدریس در این رشته بوده است که مولف هنگام بحث درباره کتاب خود را معلم ادبیات خوانده است . اما احاطه دکتر شهیدی بر اصول فقه و زبان گری ادبیات فارسی در نوشتن بسیار او را یاری کرده است(محمد خانی، علی اصغر، نامه شهیدی، چاپ اول، تهران، 1374 )

2-نقد ناشر کتاب تاریخ تحلیلی برخلاف آنچه در یادداشت ها ی ناشر آمده اولین بار در سال 1362 و توسط مرکز نشر دانشگاهی به چاپ نرسید بلکه اولین بار در دو جلد با عنوان تحلیلی از تاریخ اسلام توسط نهضت زنان چاپ شده چاپ جلد سوم متنی مناسب بوده تاریخ اسلام مبادرت به چاپ کتاب کرد و دو ناشر این کتاب را چاپ کرده اند مرکز نشر دانشگاهی و شرکت انتشارات علمی و فرهنگی که هر دو از ناشران دولتی هستند و این نشان از تطابق کتاب با تفکرات نهادهای رسمی کشور دارد حتی چندین بار نیز کتاب با اجازه مرکز نشر دانشگاهی توسط آموزش و پرورش به عنوان منبع درسی دانشجویان رشته آموزش مطالعات اجتماعی و آموزش دینی عربی چاپ شده است

3-نقدمخاطب همانگونه که در ابتدای کتاب توسط نویسنده آورده شده است این کتاب به صورت مختصر و برای راهنمایی دانشجویان تالیف شده است(شهیدی ص عفت)و نیز کتاب را به پژوهشگران تاریخ به ویژه آنانکه مشتاق تاریخ تحلیلی اسلام هستند تقدیم کرده است(شهیدی ص 5 )بنابراین مخاطبان کتاب دانشجویان اهل تحقیق هستند در مورد متن تاریخ اسلام برای دانشجویان باید فهمید که کتاب نمی تواند چندان مناسب باشد چون درس عمومی تاریخ اسلام در دانشگاهها با درگذشت پیامبر (ص)11 ه ق به پایان می رسد و شاید نصف کتاب به عنوان متن درس قابل استفاده نخواهد بود

4-نقدگفتمان حاکمی که کتاب در آن نوشته شده است

کتاب تاریخ تحلیلی اسلام دکتر شهیدی در سالهای دهه 50 (تاریخی که تحلیل اولیه کتاب تاریخ تحلیلی اسلام در آن فراهم آمده است)در عرصه تاریخ تاریخ نویسی که در آن زمان اندیشه هایی مانند ناسیونالیستی ،مارکسیستی،جریان دانشگاهی و مذهبی فعال بودند که هر کدام از این جریان ها با اهداف و نیت های خاص خود مسئله تاریخ اسلام می نگریستند.دکتر شهیدی از جمله مذهبیون دانشگاهی بود که با نگاه تربیتی و شبهه زدایی به تاریخ اسلام توجه می کرد و با آراءمستشرقین و جریانهای ناسیونالیست داخلی به رویارویی پرداخت

ب:نقد عناصر درونی

1- عنوان اثر:متشکل از 3 واژه تاریخ تحلیل و اسلام که به نظر می رسد از تحلیلی اشاره به روش کار نویسنده دارد و تنها به نقل تاریخ اسلام نپرداخته است واژه تحلیل از جمله واژه هایی رایج در دهه 50 بوده است و در آن فضای امری تحلیلی می شد و مبنای عمل آنقدر برقرار می گرفت

2- پیشینه موضوع نویسنده به این موضوع اشاره نکرده است و اشتراکات و تمایزات خود را با آثار دیگران ذکر ننموده است

3- روش نویسنده کتاب یکدست نیست گاه با نگاه تحلیلی به نقد پرداخته و گاهی نیز به سادگی از کنار برخی موارد گذشته و خواننده را اقتناع نکرده در مورد منابع تاریخی نویسنده عقیده دارد در برخورد با منابع تاریخی عقیده دارد باید بدون نقد و بررسی منابع آنچه توسط مورخان سدهای دوم و سوم بر اساس منابع غیر مکتوب قرن اول و دوم نوشته شده اند را پذیرفت مانند نقد روایات مربوط به سفر امام باقر (ع) به شام و روایات مربوط به سرانجام به قریظه اما در برخی موارد بدون نقد و بررسی برخی آمار ها و ارقام ها را پذیرفته و نقد نکرده است مانند تعداد کشته شدگان سپاه سنباد 600.00 که از ابن اثیر و طبری گرفته است

عدم ارائه تحلیل و ذکر سند : درباره ی موارد نیز تحلیلی نکرده است مانند عدم حمله ابوسفیان به مدینه بعد از جنگ احد درپاره ی از موارد نویسنده سندی در خصوص اظهارات خود ذکر نکرده است ایشان مهمان شدن عمر را 5 سال قبل از (سال 8) هجرت ذکر کرده اند و درباره ی وی اشاره کرده که برخی سندهای سالیانی متاخر تر نیز ذکر کرده اند که سند خود را ذکر نمی کند یا در خصوص پیمان نامه مدینه ان را نخستین قانون اساسی ذکر کرده اند و سندی در این مورد ذکر نکرده اند .

انصاف علمی : در مورد انصاف علمی باید گفت که دکتر شهیدی در بسیاری از صفحات کتاب در برخورد با نخستین هایی که حتی با انها از لحاظ مذهبی و عقیدتی مخالف بوده جنبه ی انصاف را رعایت کرده است مثلا از نیکویی عمر در دوره زمانداریش و یا از تلاش های عثمان برای اصلاح اطرافیانش و اصلاح رابطه اش با مردم یاری کند

ارجاعات : در ارجاعات کتاب مشکلات زیادی به چشم می خورد نویسنده در تمام کتاب ارجاعات را به صورت مختصر و ناقص ذکر کرده است و با وجود یک کامل منبع در پایان کتاب این نقیصه می توانست تا حدودی حل که متاسفانه این کتاب فاقد کتاب شناسی است . در برخی صفحات نویسنده منابع به صورت کامل در پاورقی امده است مانند ص 115 159 در برخی موارد نیز منبع به عنوانهای مختلفی ذکر شده اند مثلا در 116با عنوان تاریخ الرسل والملوک و در 166 با عنوان تاریخ طیری و شاید میتوان گفت با توجه به ساختار قوی کتاب از لحاظ و ارائه مطالب ارجاعات کتاب در خور نام کتاب و کتب دانشگاهی نیست

استفاده نامناسب از تصاویر

کتاب دارای 30 تصویر است که متاسفانه اشکلات فراوان دارد تصاویر کتاب به حدود مناسب بخش های مختلف کتاب توزیع نشده و در برخی فصلها چند تصویر و برخی فاقد تصویر هستند

برخی فصلها فاقد عنوان هستند(ص 258)و جای آن نیز مناسب نیست و به نظر می رسد تصاویر و نقش ها بر اساس نظم خاصی تنظیم نشده اند

محتوای کتاب :کتاب دارای تحلیلهای جسورانه و محکمی هست که جایگاه کتاب را در میان سایر کتب تاریخ اسلام که به زبان فارسی تالیف شده است ممتاز ساخته است مانند کشتار خوارج و غیره درباره ی این مطالب نیز تحلیل های مناسب ارائه نکرده است مانند آنچه در مورد شکل گیری مرجئه و معتزله گفته است در برخی صفحات کتاب مطالب نه چندان ضروری ارائه شده است که با توجه به مختصر بودن کتاب نیاز چندانی به آن نبود مثلاً سخنانی که درباره امام کاظم و امام رضا ذکر کرده که درباره سایر امامان این کار صورت نگرفته است و یا درباره ی نوای امام دوازدهم که به معنای پرداخته که جای آن شاید نباشد

ادبیات کتاب در برخی قسمت های کتاب به پاراگراف بندی کتاب توجه نشده است کتاب از لحاظ غلط های تایپی چندان مشکلی ندارد

کمیت کتاب :از لحاظ کمیت مطالب ناهماهنگی هایی وجود دارد برخی مطالب مهم چندان مورد توجه قرار نگرفته است و برخی حوادث کوچک بسیار مورد توجه قرار گرفته اند مانند فتح خیبر که در یک پاراگراف بررسی شده در حالی که سریه موته که اهمیت کمتر ی از آن دارد دوبرابر آن است

در مجموع کتاب دارای نقاط قوت بسیار و متن روان و پخته ای است که با وجود نقاط ضعف در ارجاعات و پاراگراف بندی و ویراستاری دقیقی می توان نقاط ضعف را به قوت تبدیل کرد

نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام تالیف : سید جعفر شهیدی

مطالب مشابه :

تاریخ تحلیلی صدر اسلام

دانلود کتاب "تاریخ تحلیلی اسلام" و "تاریخ صدر اسلام: عصر نبوت"

نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام تالیف : سید جعفر شهیدی

تاثیر موقعیت جغرافیایی عربستان بر توسعه و گسترش اسلام

خلاصه مطالب کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری

نمونه سوالات کتاب تاریخ تحلیلی صدر اسلام تالیف آقای محمد نصیری