آرایه های ادبی

«آرایه های ادبی»

الف ) بدیع ب ) بیان

الف ) بدیع علمی است که به باز شناسی آرایه های لفظی و معنوی می پردازد .

بدیع بر دو نوع است : ۱- آرایه های لفظی ۲- آرایه های معنوی

آرایه های لفظی : یعنی زیبایی کلام که با لفظ انجام می شود .

آرایه های لفظی عبارتنداز : واج آرایی ، سجع ، ترصیع ، جناس ، قلب ، مُلمّع .

واج آرایی ( نغمه ی حروف )

تکرار یک واج ( صامت یا مصوت ) است ، در کلمه های یک مصراع یا بیت یا عبارت به گونه ای که کلام را آهنگین کند و آفریننده ی موسیقی درونی باشد و بر تأثیر سخن بیفزاید این تکرار آگاهانه ی واج ها را « واج آرایی » گویند .

توجه : در زبان فارسی بیست و نه واج داریم ( بیست و سه صامت و شش مصوت)

صامت ها همان حروف الفبای فارسی هستند و مصوت ها « -َ –ِ -ُ » و « ا » ، « ی » ، « و » می باشند.

مثال1 : خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنـک از جـانب خـوارزم وزان اسـت

توضیح : در این بیت تکرار واج « خ » و « ز » باعث ایجاد موسیقی درونی شده است .

مثال2: مرا مادرم نام مرگ تو كرد (واج آرايی در حرف «م»)

مثال۳: شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی / غنیمت است چنین شب که دوستان بینی

مثال۴: نرگس مست نوازشگر مردم دارش / خون عاشق به قدح گر بخورد نوشش باد

سجع

آوردن کلماتی در پایان جمله های نثر که در وزن یا حرف یا حرف آخر یا هر دو ( وزن و حرف آخر ) با هم یکسان باشند .

نکته ۱ : سجع در کلامی دیده می شود که حداقل دو جمله یا دو قسمت باشد .

نکته ۲ : سجع باعث آهنگین شدن نثر می شود به گونه ای که دو یا چند جمله را هم آهنگ سازد .

نکته ۳ : سجع در نثر حکم قافیه در شعر را دارد .

نکته ۴ : اگر در پایان جمله ها کلمات تکراری وجود داشته باشد ، سجع پیش از آن می آید .

مثال : الهی اگر بهشت چون چشم و چراغ است بــی دیــدار تــو درد و داغ اســت.

نکته ۵ : گاهی در جملات سجع ، ممکن است افعال به قرینه ی لفظی یا معنوی حذف شوند .

مثال ۱ : منّت خدای را عـزّ و جل که طاعتـش موجب قـربت است و به شکر اندرش مزید نعمت . ( فعل « است » به قرینه ی لفظی حذف شده است .)

مثال ۲ : خـلاف راه صواب است و نقض رأی اولـوالالباب « است » (حذف لفظی )

ذوالفقـار علی در نیـام « باشد » و زبان سعدی در کام « باشد » ( حذف معنوی) .

توضیح : فعل « باشد » در دو جمله ی پایانی به قرینه ی معنوی حذف شده است .

مثال3 : الهی عذر ما بپذير ، بر عيب های ما مگير.

توجه : به نثری که دارای سجع باشد ، نثر مسجع یا نثر آهنگین می گویند .

انواع سجع

الف ) سجع متوازن : آن است که کلمات سجع فقط در وزن اشتراک دارند .

مثال۱: مُلک بی دین باطل است و دین بی مُلک ضایع .

توضیح : هر دو کلمه دارای هجای بلند می باشند لذا هم وزن اند .

مثال۲: آن که از جمال عقل محجوب است ، خود به نزدیک اهل بصیرت معذور باشد.

مثال۳: مال از بهر آسایش عمر است ، نه عمر از بهر گرد کردن مال.

مثال۴: طالب علم عزیز است و طالب مال ذلیل .

توضیح : دو کلمه ی « عزیز » و « ذلیل » دارای دو هجا ، یکی کوتاه و یکی کشیده هستند . لذا در وزن یکسانند .

ب ) سجع مُطرّف : آن است که کلمات سجع فقط در حرف یا حروف پایانی با هم اشتراک دارند .

مثال۱: محبت را غایت نیست از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست .

توضیح : کلمه ی « غایت » دارای دو هجا و کلمه ی « نهایت » دارای سه هجا می باشد پس دو کلمه هم وزن نیستند بلکه فقط در حرف آخر مشترک اند .

مثال۲: متکلم را تا کسی عیب نگیرد ، سخنش صلاح نپذیرد.

مثال۳: هرچه در دل فروآید ، در دیده نکو نماید.

ج ) سجع متوازی : به سجعی گفته می شود که کلمات سجع هم در حرف پایانی و هم در وزن یکسان می باشند .

مثال۱: باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده.

مثال۲: هرکه با بدان نشیند ، نیکی نبیند.

مثال۳: همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.

توجه : از آن جایی که سجع متوازی ، زیباتر و خوش آهنگ تر است و در متون فارسی کاربرد بیشتری دارد . لذا شناخت این نوع سجع برای دانش آموزان عزیز با اهمّیّت تر می باشد .

نمونه هایی از آثار مسجع : اوّلین بار سجع در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری ( قرن پنجم ) به کار گرفته شد و بعدها سعدی در « گلستان » ، جامی در « بهارستان » ، نصرالله منشی در « کلیله و دمنه » آن را به حد کمال خود رساندند و در ادامه کسانی چون قائم مقام فراهانی در « منشأت » و قاآنی در کتاب « پریشان » از آن ها پیروی کردند .

ترصیع

آن است که کلمات مصراعی با مصراع دیگر یا جمله ای با جمله ی دیگر ، در وزن و حروف پایانی یکسان باشد (غیر از واژگان تکراری بقیه کلمات با هم سجع متوازی دارند .)

مثال ۱ : ای منــور بـه تـو نجـوم جـلال وی مقـرر بـه تـو رسـوم کمـال

مثال ۲ : باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده.

جناس

آوردن کلماتی است در شعر و نثر که از نظر معنی کاملاً متفاوت اند اما از نظر شکل ظاهری و تلفظ و گاهی اختلافشان فقط در یک واج است

انواع جناس

الف) جناس تام : آن است که دو کلمه جناس از نظر شکل ظاهری و تلفظ کاملاً یکسان ، اما از جهت معنی با هم فرق دارند .

مثال : عشـق شـوری در نهـاد ما نهـاد جـان مـا در بوتــه ی سـودا نهــاد

وجود و سرشت قرارداد

بهـرام که گور می گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهـرام گرفت

گور خر قبر

کار پاکان را قیـاس از خـود مگیر گر چه باشد در نوشتن شیر ، شیر

شیر خوردنی نام حیوان

نکته : جناس هم در شعر و هم در نثر به کار می رود .

ب ) جناس ناقص : ۱- جناس ناقص اختلافی ۲- جناس ناقص حرکتی ۳- جناس ناقص افزایشی

۱- جناس ناقص اختلافی : آن است که دو کلمه جناس در حرف اول ، وسط یا آخر با هم اختلاف داشته باشند .

مثال1 : تنگ است خانه ما را تنگ است ای برادر / بر جای ما بیگانه ننگ است ای برادر ( برای حرف اول )

مثال2 : چوک زشاخ درخت خـویشتن آویختـه / زاغ سیـه بـر دو بـال غالیه آمیخته ( برای حرف وسط )

۲- جناس ناقص حرکتی : آن است که دو کلمه ی جناس علاوه بر معنی در حرکت (مصوت کوتاه ) نیز با هم اختلاف دارند .

مثال : ایـن چـه ژاژ است و چه کفر است و فـُشار / پنبـــه ای در دهـــان خـــود فـِشــار

۳- جناس ناقص افزایشی : آن است که دو کلمه ی جناس علاوه بر معنی ، در تعداد حروف نیز متفاوت اند به طوری که یکی از کلمات جناس حرفی در اول ، وسط یا آخر نسبت به کلمه های دیگر اضافه دارد .

مثال : ایـن ره ، آن زاد راه و آن منزل مــرد رهــی اگــر ، بیــا و بیــار

آرایه های ادبی

مطالب مشابه :

شب های معنوی قــــدر.........

سیزده رفتار اشتباه

مهارت های معنوی 1

لحظه های حقیقی

شعری زیبا از(مثنوی معنوی )

آرایه های ادبی

تبعیض جنسیتی زیارتی !!!

مریم امینی، همسر شهید آوینی در جمع دانشجویان دانشگاه تهران:

دریافت کتاب مثنوی معنوی

مولانا و مثنوی معنوی