قنات و آب انبار

قنات و آب انبار چكيده در كوير آب ارزش دو چندان دارد. به علت حرارت زياد و خشك بودن محيط، سيستم انتقال آب اين مناطق داراي خصوصيات ويژه خويش مي باشد. لذا ايرانيان براي اين مناطق سيستم انتقال آب از زير زمين را با مسائل هيدروليكي خاصي، ابداع كردند. قنات وظيفه انتقال آب از دامنه كوهها تا محل استفاده كشاورزي و آشاميدني را بر عهده دارد. اين شبكه آب رساني به دليل عوارض طبيعي مانند شيب زياد در بعضي موارد نياز به فنون خاصي مانند ايجاد آبشارها را دارد. پس از انتقال آب به محل بهره وري، آب شرب در آب انبارها نگهداري مي شود. آب انبارها نيز بسته به شرايط اقليمي و اجتماعي هر منطقه، طراحي متفاوتي دارد. نقش بادگيرها هم از لحاظ فني و هم از نظر زيبايي شناختي قابل تعمل است. در اين مجال به سيستم انتقال آب بوسيله قنات و نحوه طراحي و سبك معماري آب انبارهاي معروف يزد و كرمان مي پردازيم. واژه هاي كليدي: تكنولوژي ، معماري، آبرساني، كوير، قنات و آب انبار ١- مقدمه بركه، حوض، مصنعه و نامهاي مشابه ديگر مخازن آبهاي زير زميني هستند كه براي رفع نياز مردم به آب شرب در بيشتر مناطق ايران و بعضي از كشورهاي ديگر ساخته مي شود. ايرانيان از ديرباز به دليل خشكي و گرماي بيشتر مناطق اين كشور مجبور به ذخيره نمودن آب به راههاي مختلف مانند آب انبار ... نموده اند. سابقه ساخت آب انبار در ايران بسيار طولاني بوده و قديمي ترين آثار به جاي مانده از آب انبار تقريبا با پيدايش اولين تمدنهاي ايران همزمان است و هنوز آب انبارهايي از قرن ٦و ٧ هجري به جاي مانده است. در دوره اسلامي، آب انبار نيزمانند ساير ابنيه شهري در مراكز تجمع مانند راسته هاي بازار و مراكز محلات و همچنين در كاروانسراهاي بين راهي احداث مي شده است. معماري آب انبار در مناطق مختلف تحت تاثير معماري محلي قرار گرفته است در شهرهاي كرمان و شيراز اغلب مخازن آب انبارها چهار گوش و بر روي سردرها و عناصر مختلف اين ساختمان به نحو جالبي كار شده است با قرار دادن يزد و شهرهاي مختلف اين استان در كنار شهرهاي ديگر كويري، مجموعه اي از صدها آب انبار با طرحهاي متنوع شكل مي گيرد. قنات يعني نبوغ و تلاش مردم كوير براي زنده بودن در گرمترين و خشكترين منطقه دنيا. 1 E-Mail: [email protected] 2 E-Mail: M-bagheri- 2002@ yahoo.com 2 هر چند قنات در پهنه وسيع جهان از ژاپن تا شيلي گسترده شده ولي مخترع آن ايران باستان بوده است. بزرگترين كانوني كه قنات در آن اصلي ترين تعيين كننده آب شناخته مي شود حاشيه كويرهاي ايران است در اين منطقه تكنولوژي قنات از هر لحاظ به تكامل رسيده است، گويي كه قنات از اين نقطه آغاز شده است در همين منطقه ضعف و عوامل توليد موجب ضعف و كوچكي ساختارهاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي شده است. لذا هيچگاه در اين منطقه مالكان و مرتع داران بزرگ به صورت خوانين امكان رشد و ظهور نيافتند. اگر قنات نبود اصلا شهري مثل يزد تشكيل نمي شد و يا اينكه تعدادي آباديهاي پراكنده در دامنه هاي شير كوه به وجود مي آورد و در جايگاه فعلي شهر يزد هر ساله در فصل بهار تعداد معدودي دامدار و كوچ نشين مي توانستند اتراق كنند در حقيقت بدون آب قنات قسمت اعظم فضاي جغرافياي حاشيه كويري در محدوده شهرهايي مثل كرمان، يزد، كاشان، سبزوار... فقط نوع معيشتي كوچ نشيني در آنجا حاكم بود. ٢- بررسي ويژگي هاي معماري آب انبار : آب انبار اين بناي به يادگار مانده از تاريخ با سردري ساده اما پركار و گنبدي رفيع و بادگيرهاي عمودي كه در برابر نگاه هر بيننده اي خود نمايي مي كند صرفا جنبه شكلي ندارد بلكه بر اساس ارتباط آن با عملكرد ساختماني، بنام آب انبار شكل مي گيرد . ويژگي ها و عناصر مختلف آب انبار : - زمين - ويژگيهاي ساختماني – اجرايي آب انبارهاي كوير - مخزن – خزينه ، خزانه - نحوه دسترسي به آب مخزن - پاشير - سردر - بادگير - تزئنات - فضاهاي وابسته و يا مشترك آب انبار ٢ زمين : -١ زمين آب انبار را در محلي انتخاب مي كردند كه سفت باشد و تحمل وزن سنگين ديوار مخزن و طاق آن و خصوصا آب داخل آنرا داشته باشد . به سه دليل مخزن آب انبار در كليه اقليمها و مناطق مختلف ايران هميشه در داخل زمين احداث مي شد . دليل اول : خاك اطراف ديوار مخزني كه در داخل زمين قرار دارد باعث استحكام و مقا ومت آن در برابر فشار آب درون آن مي شود و از تخريب ديوارهاي مخزن جلوگيري مي كند, همچنين در هنگام وقوع زلزله اين نوع آب انبار در مقابل نيروهاي جانبي, زلزله مقاومت بسيار خوبي از خود نشان مي دهد و در زلزله هاي مختلف ايران ، آب انبار و ساير ابنيه زيرزميني سالم و يا با آسيب نسبتا كمي پا برجا مانده اند. دليل دوم : كه اين نيز حائز اهميتي مي باشد اين است كه وقتي مخزن آب انبار پايين تر از سطح زمين باشد آب نهر يا قنات را مي توان به راحتي و به طور طبيعي بر روي آن سوار نمود و احتياج به نيروي اضافي جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود. دليل سوم : عوامل جوي و نوسانات درجه حرارت بر ساختمانهاي زيرزميني تاثير بسيار كمي دارند و پوسته زمين مانند يك حائل ، ساختمان را در مقابل اين تغييرات محافظت مي كند . توفان و باد به داخل زمين نمي توانند نفوذ كنند و همچنين پوسته زمين به مثابه يك عايق حراراتي ضخيم ، از انتقال حرارت به داخل زمين جلوگيري مي كند. هر چه ساختمان در عمق بيشتري از زمين ٦ متر به بعد درجه حرارت / باشد ، به دليل انكه ضخامت خاك بيشتر است ، تغييرات درجه حرارت كمتر مي باشد و از عمق ١ زمين تقريبا ثابت است و برابر معدل درجه حرارت ساليانه در فضاي خارج آن محل مي باشد. بنابراين آب آب انبار زير زميني همانند آب چاه ، در زمستان يخ نمي زند و در تابستان خنك و گوارا مي باشد كه براي آشاميدن مزيت بسيار خوبي است . ٢ ويژگي هاي ساختماني – اجرايي آب انبارهاي كوير : -٢ آب انبار به لحاظ عملكرد خود معماري خاص خود را مي طلبد و بر اساس همين عملكرد ( انبار نمودن مقدار زيادي آب ) ويژگيهاي ساختماني – اجرايي منحصر به فردي دارد الف : مصالح ساخت 3 ب: پوشش ج : اجرا الف : مصالح ساخت : در آب انبار به دليل تماس مستقيم با آب و رطوبت از مصالحي استفاده مي شد كه در مقابل آثار تخريبي رطوبت مقاوم باشند آجر و ملات در انواع مختلف از اصلي ترين مصالح ساخت آب انبار به شمار مي رفته است . آجر خام و پخته براي قسمت پشت بدنه بوده و براي بدنه آب انبار آجر خاصي به رنگ ليمويي بنام آجر آب انباري داشته اند كه فقط مخصوص آب انبار بوده است. اين نوع آجر در ديوار چيني ، پوشش مخزن ، بدنه ، پوشش راچينه و راه پله بكار برده مي شد البته در نواحي كوهستاني و يا مناطقي كه استفاده از سنگ آسانتر و اقتصادي تر از آجر بوده از سنگ لاشه براي ديوارها و گنبد استفاده مي شده است مانند آب انبار دامنه تپه چك چك و بخشي از آب انبار قلعه ندوشن ملاتهايي كه در ساخت آب انبار بكار مي بردند اغلب تركيبي از آهك داشتند معمولا كف آب انبار را با شفته آهكي مي پوشاندند و براي مقاوم نمودن كف آب انبار و جلوگيري از تغيير شكل در كف آن لايه اي از سرب مي ريختند, همچنين ملات استفاده شده براي آجر چنين تركيبي از خاكستر + ماسه + اهك بوده و ملا ت مورد استفاده براي پشت ديوار خزينه شفته آهك ( تركيب گل + آهك) بوده است ب: پوششها مشكل ترين بخش در ساخت آب انبار پوشاندن دهانه مخزن آب انبار بوده است براي اين پوشش معمولا از طاقهاي قوسي و يا گنبدي استفاده مي كرند, البته در مواردي كه مي خواستند از بام آب انبار استفاده كنند نيز پوشش مخزن به صورت مسطح بوده است. پوشش راچينه (پلكان) از نوع آهنگ و به دو روش ضربي و رومي اجرا مي شده است پوشش پاشير معمولا طاق تر كين بوده و در فضاي مربع شكل طاق كلنبو كار شده است و از انواع طاقهاي كژاوه و كلنبو و تركين در فضاي كنار سردر و سر در استفاده شده است. نحوه اجرا : اجراي آب انبار را مي توان به دو مرحله حفاري – خاك برداري و سفت كاري تقسيم نمود. براي حمل خاك به بالا، پس از خاكبرداري بخشي از روي كار، در قسمت پاكار طاق و بر روي محيط مخزن، پلكاني به عرض يك متر، كنده و به تدريج كه كار گودتر مي شد از اين راه مصالح را به بالا حمل مي كردند. نوع خاك در روند حفاري تاثير داشته و جنس آن در ارتفاعات مختلف تغيير مي كرده است. خاك برداي را چينه را نيز مقني انجام مي داده است. معمولا خاكبرداري بخش روباز را چينه مشكلي ايجاد نمي كرده ولي براي خاكبرداري قسمت سر پوشيده، تونلي در دل زمين حفر مي شده است. شروع ديوار چيني پس از شفته ريزي كف آب انبار انجام مي شده است. ضخامت ديوار سه آجر بوده و پشت آن نيز به ضخامت حدود يك گز شفته ريزي مي شده است. مرحله طاق زني بخش آخر كار بر روي مخزن بوده است نكته قابل توجه در انجام آن عدم استفاده از قالب و رعايت ضخامت متغير در منحني آن بوده است. اجراي ديوار چيني و پوشش را چينه نيز مرحله ديگر سفت كاري بوده است. خاك برداري را چينه با احتساب قرار گرفتن اجر و شفته روي آن انجام مي شده است. طاق را چينه به صورت ضربي يا رومي ساخته مي شده است كه هر كدام از اين روشها تكنيك خاص خود را داشته اند. در خاتمه روي اين پوشش شفته مي ريختند. نكات ديگري كه در مرحله اجرا به آن توجه مي شده عبارت است از : حفره چاه هرز براي خارج شدن آب آلوده داخل مخزن و هدايت آن به يك قنات خشك، ساختن قلتم (محل شير آب) و دقت در ساخت آن، نحوه ساخت بادگير و اتصال آن به پوشش ٢ تنوره – مخزن – خزينه – خزانه -٣ مخزن محل انبار كردن آ ب و اصلي ترين عنصر در شكل گيري آب انبار است شكل مخزن ثابت نبوده بلكه مهمترين عامل در تنوع شكلي مخزن آب انبار ، نحوه استفاده از آن بصورت صحرايي و يا داخل شهري و روستايي بوده معمولا مخزن آب انبارهاي شهري و روستايي نقشه اي مدور و با حجمي استوانه اي و آب انبارهاي صحرايي نقشه اي چهارگوش و حجم مكعب دارند. مخزن آب انبارهاي صحرايي با فضايي مستقل از ساير عناصر مثل پاشي ر و پلكان و يا محصور در آن مي باشد براي نمونه مثلا مخزن كوچك آب انبار كريم مهريز در داخل يك اتاق بزرگ با چند ين طاقچه و بازشو قرار گرفته است در دو آب انبار در راه چك چك ، دسترسي به آب باران به وسيله شيب زمين و به طريقي دستي صورت مي گرفته است كه يكي از آنها پلاني م دور و ديگري نقشه ايي چهارگوش دارد . 4 قرار گيري مخزن نسبت به پلكان بستگي به مساحت زمين و طرز قرار گيري آن در محل دارد , بطور كلي پلكانها مي توانند با اشكال مختلف نسبت به مخزن قرار گيرند – محور پلكانها و مخزن در امتداد هم , مانند آب انبار خواجه – موازي هم , مانند آب انبار مزرعه جمشيد حسن آباد – عمود بر هم , آب انبار دولت آباد تركيبي از پلكانهاي موازي و عمود بر هم , مانند آب انبار اهرستان . مخزن آب انبار مكاني كاملا تاريك بوده و هيچگونه روزنه ورودي نداشته بخاطر همين تاريكي محض آب داخل مخزن كاملا بهداشتي و مطبوع براي آشاميدن بوده زيرا ميكروبهاي غير هوازي براي رشد احتياج به نور دارند بنابراين ميكروبها در اين آب انبارها از بين مي رفتند البته در همه جا ثابت نبوده براي نمونه در سواحل خليج فارس و درياي عمان افراد مي توانستند داخل مخزن بروند و آب مورد نياز خود را بردارند به عبارت ديگر بازشوهاي اطراف مخزن هم براي ورود و خروج به داخل مخزن بوده و هم برداشت آب و همچنين عمل ت هويه را نيز انجام مي داده در نتيجه آبي غير بهداشتي بوده البته تابش آفتاب كه از طريق بازشوها وارد مخزن مي شده باعث گنديدگي و رشد موجودات آبزي مي گرديده است . براي اينكه آب داخل مخزن نگندد چند بار آهك و نمك داخل آن مي ريختند بدين ترتيب روي آن لايه اي بسته ش ده و اگر پرده روي آن پاره مي شد آب مي گنديد و غير قابل استفاده مي شد به همين دليل ( از بين نرفتن اين لايه ) ورودي آب به مخزن (دريچه اي متصل به آب جاري – نهر و قنات ) را در زير سطح آب قرار مي دادند. همانگونه كه قبلا ذكر شد مخزن آب انبار در داخل زمين قرار م ي گرفته اين قرار گيري در زمين و تهويه هواي داخل آن باعث مي شد كه آب در زمستان در آب انبار يخ نزند و در تابستان نيز براي آشاميدن خنك باشد . ٢ نحوه دسترسي به آب مخزن : -٤ آب انبارهاي صحرايي : در آب انبارهاي صحرايي ابتدايي ترين راه براي دسترسي به آب مخزن است فاده از شيب زمين است و اگر آب انبار در دشت بدون شيب قرار گرفته باشد ايجاد شيب به طرف مخزن از طريق كندن زمين بوده است . در آب انبارهاي صحرايي – كشاورزي اطراف شهر يزد دستيابي به آب مخزن به دو طريق انجام شده است نوع متداول روش دستي است . در اين روش به وسيله راچينه مستقيما آب آب انبار مورد استفاده قرار مي گرفته است . طريق ديگر استفاده از پلكان و پاشير است . آب انبار آخوند آب انبارهاي شهري و روستايي : نحوه دسترسي اين آب انبارها به علت رعايت مسائل بهداشتي و عدم تماس آلودگي از روش پلكان و پاشير استفاده مي شود. تعداد پله هاي يك آب انبار با ارتفاع مخزن تغيير مي كرده با توجه به نياز مبرم به ذخيره سازي آب ، اين ارتفاع تا حدود ١٥ الي ١٦ متر مي رسيده است . پلكان با پاگرد و يا بدون آن ( سفره خانه ) ساخته شده است عرض پله در سراسر مسير پله يكسان بوده و يا بعد از طي چند پله مسير پلكان باريكتر مي شده است , معمولا در محل پاگردها يك يا دو اتاق كوچك و بزرگ ( صفه ) براي استراحت و فروش كالا مي ساختند (آب انبار جنت آباد دو اتاق بزرگ در محل پاگرد دارد ) مسير پلكان بيشتر به شكل خطي مستقيم است ولي در بعضي از موارد مانند پلكان آب ان بار قلعه ندوشن كه با شكلي نامنظم و تقريبا مارپيچ ساخته شده است . براي تامين نور و روشنايي مسير طولاني پلكان از دو طريق استفاده شده است اول اينكه از كانالهاي عمودي باز و بزرگ در قسمتهاي مختلف سقف پلكان و معمولا در بالاي پاگردها استفاده شده و در كف زمين برا ي جلوگيري از سقوط به داخل نورگيرها معمولا يك جان پناه مي ساختند . روش دوم سرباز ساختن بخشي از مسير آن بوده است در اينگونه آب انبارها ، عرض قسمت سرباز معمولا از قسمت سر پوشيده پلكان بيشتر است . البته عريض كردن بخشي از سر پلكان فقط مختص به نور گيري نبوده است. ٢ پاشير : -٥ پاشير راهي براي دستيابي به آب آب انبار و جايگاه قرار گيري شير بزرگ برنجي متصل به مخزن با سكوهايي براي نشستن در دو طرف پاشي ر و حفره اي با روپوش سنگي يا فلزي كه به منظور هرز آبها و انتقال آن به كانالهاي زير زميني مورد استفاده قرار مي گيرد . 5 ( البته در مواردي نيز يك هواكش كوچك در سقف آن تعبيه مي كردند ) داراي پلاني به صورت نصف هشت گوش و يا چهارگوش مربع و در مواردي از تركيب اين دو شكل ( مربع و نصف هشت گوش ) استفاده شده است . آب انبار دوازده شاهي ٢ سردر : -٦ سردر، راهنماي ورود به آب انبار و پلكان عميق آن با ساده ترين و در بعضي موارد پر كارترين عناصر در كاربنديهاي آن در برابر هر بيننده ايي خودنمايي مي كند. سردر متشكل از يك قاب با دو جر ز عمودي و يك كتيبه اخت مامي و سكوهاي ي در دو طرف آن ، كار بندي ، كاشي كاري و كتيبه كوچك سنگي كه نامي از سازنده و وقف كننده آب انبار بر آن حك شده است . معمولا سر در در آب انبارها را در ابتداي پلكان آن قرار مي دهند اما در آب انبارهايي كه مسير پلكاني سرپوشيده و روباز هستند سردر اصلي از ابتداي پلكان سر پوشيده ساخته مي شود به عبارت ديگر قسمت سرباز به عنوان يك گذر كوچك عمل مي كند. يك ابتكاركه معماران اب نيه سنتي انجام داده اند در آب انبار شش بادگيري يزد بوده است , معمار آن ، در قسمت رو باز پلكان سردري قرار نداده ولي با ايجاد فرو رفتگي در جرزهاي آن فضاي ايستايي به وجود آورده است . ٢ بادگير : -٧ گرماي زياد مناطق كوير، معماران ابنيه مختلف را به انديشيدن روشهايي براي تهويه هوا و ايجاد فضاهاي خشك واداشته است . يكي از روشهاي جالب و شا خص ، استفاده از بادگير در شكلهاي مختلف آن بود ه است . يكي از بناهايي كه نياز مبرم به تهويه دارد آب انبار است زيرا اگر اين فضا محبوس باشد امكان دسترسي به داخل آن مشكل و همچنين آب آن هم بسيار گرم مي شود و علاوه بر اين گرما و رطوبت بسيار زياد ، داخل مخزن به مص الح و بدنه آن لطمه مي زند لذا كليه آب انبارها دار اي دريچه تهويه بر روي بام مخزن و يا بادگير مي باشند كاركرد بادگير بدين گونه مي باشد كه بادگير با هدايت باد مناسب به فضاي زير آن و گردش هوا به داخل حياط و فضاهاي ديگر باعث خنكي هواي داخل مي شده است . از اين روش براي خنك كردن آب آب انبار نيز استفاده مي شده است . جهت بادگير : جهت قفسه بادگيرها در آب انبارها در هر منطقه با توجه به باد مطبوع در نظر گرفته شده است بر همين اساس اغلب آنها به سمت شمال غرب ( باد اصفهاني ) هستند در اين حالت بادگيرهاي به طرف باد مناسب عم ل مكنده را انجام مي دهد و بادگيرهايي در خلاف جهت، خروج هوا را امكان مي سازد . تعداد بادگير در اطراف آب انبار با در نظر گرفتن جهت باد انتخاب مي شود در حاشيه كوير مركزي ايران آب انبارها اكثرا دو ، چهار ،شش بادگير در اطراف مخزن آن وجود دارد . در حاشيه كوير تعدد بادگير در اطراف آب انبار از يك تا هفت بادگير در نوسان است . بطور مثال آب انبار يك بادگيري مانند آب انبار قلعه ند وشن - دو بادگيري : آب انبار دخمه و شهداي فهرج يزد - سه بادگيري : آب انبار جواد روستاي شمس - چهار ب ادگيري : آب انبار نصرت آباد - پنج بادگير ي : آب انبار مير چخما ق - آب انبا ر مشهور , آب انبار شش بادگيري يزد - هفت بادگيري : يك نمونه آب انبار با دو مخزن چسبيده بهم و هفت بادگير در روستاي متروك راه خرانق از لحاظ شكل بادگيرها به صورت يك طرفه ، دو طرفه ، چهار طرفه ، شش وجهي و هشت وجهي نيز نمونه هايي در حاشيه كوير ايران به چشم مي خورد . - بادگير يك طرفه : مانند آب انبار گنبد سبز - بادگير دو طرفه : آب انبار خواجه و دولت آباد 6 - بادگير چهار طرفه :آب انبار سيد صحرا - بادگير شش وجهي : آب انبار امامزاده يزد - بادگير هشت وجهي : بادگير مير چخماق البته در بعضي جاها آب انبار بادگير نداشته در نتيجه بجاي آن خيشخان دارد براي مثال آب انباري در راه قديم بافق – يزد داراي خيشخان است . ٢ جزئيات نما -٨ سازندگان بعضي از آب انبارها با ايجاد ظرافتهايي در نما علاوه بر بيان احساس و افكارشان مقاصد ديگري را نيز دنبال مي كردند بدين معني كه اين عناصر عملكردي دقيق داشته اند. معمولا قسمتي از ساختمان كه در معرض برخورد با عوامل مخرب از قبيل ضربه هاي مستقيم به بدنه و ريزش آب باران و نفوذ آن به داخل خشتها قرار دارد براي آمود از كاشي و اجر در قالب طرحهاي جالب استفاده شده است. آب انبارهاي صحرايي با بدنه هاي گلي، اندازه هاي كوچك و تركيب معمارانه بادگير, مخزن و پوشش مدور آن و چهارطاقي روي پلكان و حداكثر يك كتيبه كوچك ساده كه بر آن نام سازنده و واقف آن آورده شده است. متداولترين نوع آب انبارهاي روستايي – شهري با استفاده از گل اندازهاي آجري است كه در بين چند گل انداز آجري از نگين هاي رنگي نيز استفاده شده است. كتيبه هاي كاشي كار شده هفت رنگ و معرق در چند آب انبار مثل جنگ يزد و شاه علي تفت به كار رفته است. يكي از زيباترين قسمتهاي تزئيني آب انبارها كاربنديهاي پر كار چند رنگ آن است (سيد صحرا، سيد فتح الدين رضا) ديگر تزئينات بكار رفته قوسهاي تزئيني، گچ بري، مقرنس كاري، ساخت ستونهاي تزئيني و شرفي هاي زيبا مي باشد. ٢ فضاهاي وابسته يا مشترك با آب انبار -٩ در اغلب موارد در كنار آب انبارهاي صحرايي از نوع كشاورزي, يك فضاي كوچك يا بزرگ به عنوان سر پناه ديده مي شد ساده ترين نمونه سر پناه ايجاد يك صفه است مانند: آب انبار ابولي محمد آباد در كنار صفه ها اتاقهايي ديده مي شود كه به منظور استفاده در زمستان ساخته شده اند (مانند آب انبار آخوند) در آب انبارهاي روستايي - شهري گاهي فضايي به عنوان مسجد ساخته شده است مانند آب انبار مسجد جامع اركان كه در كنار پلكان آن فضايي كوچك براي عبادت اختصاص داده شده است. در آب انبارهاي ميان راهي همواره با كاروانسراها و ساباط ها آب انبارهايي ساخته شده اند مانند آب انبار نصرت آباد پس از بررسي آب انبار به بررسي تكنولوژي حفر قنات و معماري فضاهاي وابسته(پاياب)مي پردازيم. 7 قنات تاسيسات آبي اي است كه آب ساكن و پنهان موجود در زير زمين را با حفر كانالي كه در درون خاك ايجاد مي كند بر روي سطح زمين جاري مي سازد اجراي قنات با جابجايي خاك در درون زمين آب مستمر را جريان مي دهد كه در صورت ريزش انسداد مسير آب جاري حتمي است . بخشي از عمليات فني در قنات آبي و خاكي است كه تحت تاثير عوامل موثر بر ساختار فيزيكي و شيميايي خاك است اين عوامل عبارتند از دانه بندي مواد مصالح تشكيل دهنده خاك، دانه بندي خود خاك، درصد تراكم ، لايه بندي ، ارتفاع لايه، نحوه استقرار و هم جواري آن با هم ، چسبندگي، رطوبت، آب و... اساسا جابجايي درون يا روي پوسته خاك و يا كم و زياد شدن آب و رطوبت اثرات مثبت يا منفي بر ساختار فيزيكي شيميايي حوزه عمليات خاكي به جا مي گذارد. قنوات تاسيسات پيچيده اي دارند كه عبارتند از تاسيسات بيرون از خاك، هر نج استخر، نهرها و مقسم ها و تاسيسات درون خاك آن، ، مادر چاه، تران ( با آبدهي زياد) تره كار (با آبدهي كم) خشك كار، ميله و چاه (ارتباط دهنده كوره به سطح زمين) را شامل مي شود. گونه هاي مختلف حفاري قنات از ديدگاه كاربرد مصالح ساختماني عبارتند از: ١- حفاري در درون حفره ها، سنگ و خاك رس بدون استفاده از مصالح ساختماني ٢- حفاري در زمين رمل و خاك با چسبندگي كم و با استفاده از مواد و مصالح ساختماني ٣- حفاري در درون خاك با استفاده از كمك مكمل ها مانند آهك و... ٣- حفاري در درون انواع خاك ١- خرد كردن قطعات درشت سنگ: اگر در هنگام حفاري مقني به تخته سنگ برخورد نمايد و داراي حجم زيادي باشد آنرا دور مي زند و يا با قلم و چكش اقدام به خرد كردن آن مي نمايد منوط بر اين كه عمليات باعث جابجايي و مخدوش كردن خاكهاي اطراف سنگ نشود يا در اين صورت با پايه هاي سنگي آنرا مهار نمايند ٢- دفن سنگ: در جوار سنگ حفره اي كنده و آنرا داخل حفره منتقل مي كنند. ٣- قنات در خاكهاي زمين: بعضي از انواع خاك با از دست دادن رطوبت متعارف خود در اثر همجواري با هوا، كه به دليل حفر كوره قنات ايجاد شده ، هوازدگي و فرسايش پيدا مي كند. ٤- ساخت آبشار: مادر چاه قنات تابع آبهاي ساكن در زير زمين بوده و شيب قنات تقريبا ثابت است پس موقعيت مظهر قنات روشن مي شود. مي توان با به كارگيري مواد و مصالح لازم آبشاهرايي در كوره قنات به وجود آورد و يا اگر ارتفاع اين شكستگي زياد باشد اقدام به احداث آسياب نمود آسياب اشكذر يكي از مهمترين آسيابهاي ايران در عمق ١٤ متر زمين در درون خاك دژ (چلو) حفر شده است. ضمنا همواره سعي مي شده تاسيسات درون زمين در خاك دژ ساخته شود مانند كوره هاي قنات، شودان ها ، سرداب ها، آسياب ها و... كه عملا در رگه خاك دژ ساخته مي شده است از اختلاف بوجود آمده در قنات همت آباد انرژي لازم به دست آمده است. عمليات حفاري در خاكهاي بسيار نرم با به كارگيري مصالح پيش ساخته : ٣ حفاري در خاك رمل: -١ ماسه بادي (خاك رمل) هيچگونه چسبندگي ندارد و به آساني جابجا مي شود احداث ميله درون آن بدون به كارگيري ابزار ويژه غير ممكن است يكي از روشهاي نصب قالب چوبي در درون آن خاك به شمار مي رود. ارتفاع اين قابها به ارتفاع ٢٥ سانتي متر بر روي زمين رمل قرار داده و سپس درون آنرا خاك رمل ريخته مي شود آنگاه قالب رويين به زيرين تثبيت شده و تا رسيدن به خاك مقاوم در منتهي اليه ميله اقدام به بستن روزن هاي ورودي خاك رمل نموده و سپس ادامه مي يابد. ٣ تحكيم و تثبيت كوره قنات در خاك با چسبندگي بسيار كم -٢ اگر احداث و حفر قنات در خاك يا شن كم استقامت باشد بايد آن قسمت را از دو طرف با آجر و سنگ محكم كنند يعني پس از حفر كوره در دو طرف آن با آجرهاي آب انباري به صورت رگي لاريز جداره كوره و به نحوه دلخواه مقني تنگ شده و پشت آن را با شفته گلي با كمي آهك محكم مي كنند ٣ سنگ لاشه -٣ مقني در بيابان دسترسي آسان به سنگ داشته و آن را به صورت طبيعي و با حداقل كار و در كوره يا ميله به كار مي برد. مصالح اوليه و پيش ساخته به كار گرفته شده در قنوات : 8 ٣ كول -٣-١ انتخاب نوع كول تابعي از مواد، مصالح و تكنيك بوم آور, نحوه اتصال تعداد قطعات مورد نياز منطقه و محل به كارگير دو شيوه اجرا دارد. كول عموما سفالي بوده ولي به صورت آهني، چوبي، سنگي نيز ديده شده است. ٣ تنبوشه -٣-٢ تنبوشه كه به صورت آبراهه به كار مي رود به هيچ وجه اجازه دخول و يا خروج آب را به محيط اطراف خود نمي دهد. تنبوشه بايد راست و از گل شيرين بدون شن و خوب پخته باشد، طول تنبوشه بايد چهار برابر قطر سرفراخ آن باشد و ضخامت سفال سرسنگ بايد كمتر از سر فراخ باشد هر چه بلندتر باشد نشانه آن است كه چسبندگي خاك بيشتر و دوامش افزون تر است هنگام نصب بايد حدود دو انگشت در داخل سرگشاد جاي گيرد. مواد مصالح تشكيل دهنده آن، خاك رس است كه با مرغوبيت بيشتر و با چرخ سفال گري به شكل نيمه مخروط و يا شبيه استوانه به ابعاد مختلف ساخته مي شود. آهك آهك بر سه نوع است : الف: آهك آب بند، از خاكستر حاصل از سوخت كوره آهك پزي روي ديوار كوره آهك پس از نرم كردن به دست مي آيد و كبود رنگ است ب: شيره آهك، كه از سنگ آهك پخته شده توليد مي شود نيز از انواع آهك بشمار مي آيد . ج: ساروج: از ٤٠ درصد آهك خالص و ٩٠ درصد ماسه بادي و ٢٠ درصد خاكستر با مقداري گل ني،تشكيل شده است . ٣ خمير آهكي براي اتصال تنبوشه ها -٣-٤ سنگ آهك را در حد اعتدال پخته با اندكي آب آن را بگشايند، سپس آهك كشته را با غربال ريز جدا كنند، آنگاه با هر دوازده من، يك من، روغن بريزيد (روغن زيتون بهتر است) پس از آن آهك خمير شده را در هاون سنگي بزرگي ريخته و آنرا با دسته چوبي آهسته بكوبند و اندك اندك روغن بر آن بيفزايند و پس از آماده شدن بلافاصله آن را به كار ببرند تا خشك و فاسد نگردد. ٣ اجرا تنبوشه -٣-٥ اگر خاك آبكش بوده و يا در هنگامي كه آب به سطح زمين مي رسد احتمال آلودگي آن رود از تنبوشه استفاده مي كنند. محل استقرار تنبوشه طوري حفر مي شود كه اگر كف آنرا با نخي طراز كنند پستي و بلندي نداشته باشد تا جريان آب، طبيعي شود. سرتنگ تنبوشه بايد با آهك اندود كنند. پس آن را در جوف سرگشاد تنبوشه قبلي جاي دهند و محل اتصال با همان خمير آهكي محكم كنند و هر صد زراع داخل تنبوشه هواكشي تعبيه كنند تا از تراكم باد هوا و در هم شكستن تنبوشه جلوگيري شود. ٣ ويبره نمودن -٣-٦ خاك رس و مخلوط رس و شن طريق ديگر اين است كه در كف جوي به اندازه يك زرع يا كمتري گود كنند و خاك آن را بيرون آورند و جايش گل رس بريزند آنگاه با تخماق آهني بكوبند تا به سطح اول برسد دو طرف نهر نيز به وسيله همين گل به اندازه ارتفاع آن به صورت مورب بالا بياورند. اگر در خاك مقدار سنگ و ماسه نرم مخلوط كنند به شرط آنكه آب را از اين خاك قطع نكنند تا رطوبت اصليش باقي بماند و محكم بكوبند بر استحكام جوي افزوده مي شود. ٣ مرور زمان -٣ -٧ گاهي گل ولاي كف كاريز به سنگ تبديل مي شود و چنان سخت مي شود كه كندن آن براي مقنيان دشوار است در بسياري از موارد زمينهاي سست را به تخت سنگ فرش مي كنند و خلل و فرج آن را با خاك رس پر مي كند. در اينجا به تمهيداتي كه با مواد مصالح ساختماني و خاك جهت حفاظت از ميله ها روي خاك انجام مي گيرد مي پردازيم. الف : پشته خاك كه حاصل از حفر قنات است و در دور تا دور ميله، مانعي جهت ورود حيوان و سيلاب به وجود مي آورند. در روشي ديگر ميله چاههاي قنات را با كول يا آجر سنگ طوقه چيني كرده ، در پشت آن خاكريز احداث مي كنند. ب: ساخت برج در شرايطي كه از ميان رودخانه سيلابي بگذرد با آجر برجهايي مي ساختند كه ضمن حفاظت قنات از ورود اجسام خارجي نيز جلوگيري به عمل مي آيد. ج: مسدود كردن سر ميله در فصل زمستان دهانه چاه ها را با آجر و تخته سنگ مسدود مي كنند اگر اين وسايل به دست نيامد بايد بر دهانه چاه طاق زد. 9 د: حفاظت انساني ميله در برابر سيل در فصولي از سال كه احتمال جاري شدن سيل وجود دارد مرداني ماموريت مي يابند تا مناطقي كه در معرض تهديد سيلاب است اقامت كنند تا در صورت بروز سيل با بيل و وسايل ديگر آن را منحرف كنند. ه: تنقيه قنات بخش بسيار كم از آبهاي جاري بر روي سطح زمين كه در محدوده خود مي باشد دريافت مي كند اگر در حريم قنات اقدام به تنقيه (تزريق آب در محدوده قنات) آب بيشتر مي شود قنات آبدهي بيشتر خواهد داشت در مسيل هاي اطراف قنات اقدام به حداكثر آبگيرهايي از جنس سنگ و شن نموده و با كاشتن گياه يا راههاي ديگر آبخو انداري موجبات پر آبي قنات را فراهم مي سازند. ٥- اندامهاي معماري وابسته به قنات : پاياب ورود آب جاري از قناتها يا كاريزها به بناها از چند راه مختلف امكان پذير بوده است اين ورود مي توانست از طريق يك نهر جاري و رو باز از داخل حياط بنا بگذرد و آب روان رايج از آن عبور پيدا كند مانند مسجد مصلاي يزد و يا اينكه نياز به ساخت بنايي به نام پاياب را پيدا مي كرد شايد بتوان تفاوت اين دو راه را در قرار گيري مكان بنا نسبت به ارتفاع مسير قنات دانست در مكانهايي كه در ظهور آب به سطح زمين با توجه به عمق قنات ميسر بوده از روش نهر جاري استفاده مي شده است اما در مكانهايي كه عمق قنات اجازه ظهور آب را نمي داده مجبور به ساخت پاياب شده اند رابرت گرانت واتسن در كتاب تاريخ قاجار در مورد پايابهاي يزد اينگونه مي نويسد ((در شهر و حومه اطراف آن به ٢٤ محله تقسيم شده است به علت پايين بودن آب جاري از سطح زمين ، خانه ها را گود مي كنند و بدين سبب كف كوچه از منازل بالاتر است و در بعضي خانه ها به عمق بيست يا بيست و پنج يا پايين تر رفته تا به آب جاري رسيده اند)). به طور كلي پاياب سازه اي است براي دسترسي آسان مردمان به كوره قنات ، پاياب عبارت است از كوره اي كه به صورت مورب از سطح زمين به قنات گشوده شده و با پله هايي به كوره وصل مي شود پاياب در نواحي مختلف نامهاي ديگري دارد به طور مثال در يزد پاكنه ناميده مي شود. پاياب در بناهاي مختلف ساخته مي شده است مساجد، مدارس، كاروانسراها، قلعه ها و بالاخره خانه ها، مكانهايي براي ساخت آن بوده است البته پاياب مي توانسته بنايي مستقل از بناهاي ديگر باشد و ورودي مجزا از ديگر بناها داشته باشد مانند پاياب كوچه حسينيان ٦- معماري پاياب پايابها به لحاظ عملكرد خود براي دسترسي به آب قنات، معماري پيچيده اي ندارند، فضاي اصلي پاياب يك اتاق است كه پلان آن به صورت چهار گوش و هشت گوش ساخته مي شده است. پلان چهار گوش را در پاياب خانه لاريها و پلان هشت گوش را در مسجد جامع مصلي و خانه رسوليان مي توان مشاهده كرد. عناصر داخلي اين اتاق در كف بدنه هاي عمودي و پوشش به شرح زير است, اصلي ترين عنصر پاياب يك حوض است كه در كف آن قرار مي گيرد اين حوض مدور يا چند وجهي، داراي حفره هايي است كه آب نهر قنات را از يك طرف به داخل آن مي آورد از طرف ديگر از آن خارج مي سازد. حوض معمولا گودتر از سطح كف است مانند پاياب مسجد جامع يزد خانه لاريها و خانه رسوليان و يا كمي برجسته تر از كف زمين است مانند مدرسه ضيائيه لبه حوض از سنگ بوده است تا مقاومت بيشتري در برابر ضربات احتمالي داشته باشد .در بدنه هاي عمودي پاياب انواع سكو جهت نشستن تعبيه شده است. براي بناهاي عمومي اين سكوها بيشتر مي شود. در پايابهاي خانه ها طاقچه هايي جهت قرار دادن مواد خوراكي، يا اشيا در نظر گرفته شده است. پوشش پايابها از طاقهاي مقاوم بوده است. هر چند كه اين طاقها متحمل وزن خاكهاي روي آن نيست اما مي بايست آمادگي ريزش احتمالي زمين و در نهايت مقاومت كافي را داشته باشد. پايابها در دل زمين كنده شده اند. انواع طاقهاي كلنبو و طاقبندي در پوشش پاياب ديده مي شود در پايابهاي با نقشه هشت گوش مشكل انتقال به سطح قاعده مدور طاق وجود ندارد اما در پايابهاي با نقشه چهارگوش از گوشه سازي براي تبدل سطح چهارگوش به هشت گوش و دايره استفاده شده است. در پايابهاي مدرسه ضيائيه و مسجد جامع از كاربنديهاي زيبا در پوشش بنا استفاده شده است. و در وسط طاق هواكش كه به سطح بالا (معمولا حياط) راه دارد تعبيه شده است. ورود به پاياب به شكهاي مختلف صورت گرفته است. روش معمول در بناهاي عمومي از حياط است (مانند مسجد جامع يزد در مدرسه ضيائيه و خانه لاريها). اما در خانه رسوليان ورود به پاياب از راهرويي در زير زمين است. پايابها پلكانهاي زيادي دارند و 10 شكل L معمولا در ميان مسير پاگردهايي با اتاقكي كوچك براي استراحت در نظر گرفته شده است مسير پلكان يا مستقيم و يا است.. ٨- نتيجه گيري: اگر چه امروزه بواسطه تكنولوژي, آبرساني سهولت يافته و كاربري آب انبار و قنات راكد شده است دليل بر آن نيست كه ارزش اين ميراث به جاي مانده از تاريخ كهن ايران را ناديده گرفت بلكه با مطالعه بر كالبد اين بناها مي توان به بناهايي مشابه در اين زمان دست يافت . همچنين محو اين بناها محو فرهنگ است و ما با احيا قناتها و آب انبارهاي متروكه, فرهنگ ديرينه آنها را پاس مي داريم و از طرف ديگر با استفاده از اين سيستم خودكار به بخشهاي انرژي و خاصه منابع آب كشور كه اهميت ما فوق تصور براي بقاي حيات يك كشور دارند كمك مي نماييم. بنابراين, از تجربه ديروز خالق آينده ايي زيبا براي خود و نسل آينده خواهيم شد . - منابع: بابلي يزدي- محمدحسين، لباف خانيكي- مجيد: مقاله نقش قنات در شكل گيري تمدنها، نظريه پايداري فرهنگ و تمدن كاريزي. بهنيا ، عبدالكريم ، مقاله كاربردهاي گوناگون انواع قنات در ايران و جهان . پيرنيا، كريم، آشنايي با معماري اسلامي ايران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران. دوستي ثاني، مرتضي، مقاله قنات در توسعه مناطق نيمه شرقي. رابرت گرانت ،واتسن , ١٣٤٠ ، تاريخ قاجار، ترجمه عباسقلي آذري، تهران: انتشارات مهرآئين. فخار تهراني، فرهاد ، مقاله كاربرد مواد و مصالح ساختماني سنتي در قنوات ايران . قباديان ، وحيد، ١٣٧٣ ، بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران، انتشارات دانشگاه تهران . گروسي، عباس عبدالله، مقاله زندگي در پايابها. معماريان، غلامحسين ، ١٣٧٢ . سيري در معماري آب انبارهاي يزد، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران . معماريان، غلامحسين ، مقاله پژوهشي در ساختمانهاي وابسته به قنات : پايابهاي يزد. «برگرفته از: سيد مصطفي مرتضوي مهدي آبادي دانشجوي كارشناسي دانشكده عمران دانشگاه آزاد يزد 1 مژده باقري دانشجوي كارشناسي دانشكده معماري دانشگاه آزاد كرمان ٢»

قنات و آب انبار

مطالب مشابه :

پيشينه تاريخی یزد

قنات و آب انبار

پاي "حسني" همچنان در كفش قوه مجريه !