نگاهی مختصر به تاریخ جمهوری خودمختار نخجوان

جمهوري خودمختار نخجوان بخشي از جمهوري آذربايجان است كه مركز آن شهر نخجوان است. شهر نخجوان ۱۲ كيلومتر مربع وسعت دارد و كل جمهوري از ۸ شهر، ۸ شهرستان و در حدود ۲۰۳ روستا تشكيل شده است.

در ۹ فوريه سال ۱۹۲۴ ميلادي نخجوان به صورت جمهوري خودمختار تأسيس شد. اين جمهوري داراي يك شهر مركزي نخجوان و هشت بخش مركزي اردوباد، جلفا، بابك، شرور، شاهبوز، سدرك و كنگرلي است. اين جمهوري خودمختار در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و مـشرق مــحدود بــه جــمهوري ارمنستان از جنوب محدود بــه ايران و از غرب محدود به تركيه است. طول مرزهاي اين جمهوري با جمهوري ارمنستان ۲۲۴ كيلومتر، جمهوري اسلامي ايران ۱۶۳ كيلومتر و جمهوري تركيه ۱۲ كيلومتر است. مساحت اين جمهوري خودمختار ۵۵۰۰ كيلومتر و شمار اهالي آن در سال ۱۹۸۳ ميلادي بالغ بر ۲۵۷۴۰۰ نفر و در سال ۲۰۰۱ ميلادي تقريبا بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمين زده شده است.

تاريخ نخجوان

اين كشور در سده هاي ۹ و ۸ پيش از ميلاد زير سلطه دولت اورارتو قرارگرفت. در زمان پادشاهي منوئه (۸۱۰-۷۷۸ پيش از ميلاد مسيح) لشكريان اورارتو با گذشتن از رود ارس به سوي شمال و جلگه ايروان تاختند. و قسمت هايي از اين سرزمين را به تصرف خود درآوردند. منوئه براي حفظ نواحي تسخير شده، در ساحل راست شمالي رود ارس نزديك روستايي كه اكنون به نام تركي داشبورون معروف است مركز اداري تأسيس كرد، و آن را منوآهينيلي MENUAHINILI ناميد.

در سده هفتم پيش از ميلاد بخشي از اراضي تابع دولتهاي ماننا و ماد بود. ولي در سده هشتم پيش از ميلاد بخشي از شاهنشاهي (امپراتوري) هخامنشيان شد. از آن پس فرمانروايان ارمني از دودمان يرواندي بر نخجوان حكم راندند. و اين كار با موافقت كوروش بزرگ پادشاه هخامنشي صورت گرفت.

بعد از يروانديان دودمان ارتاشيان و سپس اشكانيان بر نخجوان حكمفرامايي كردند و نخجوان بخشي از سرزمين اتورپاتكان شد. بعدها اين سرزمين به دو گروه از ناخارارهاي ارمني تعلق يافت. شمال آن در اختيار دودمان سيوني و جنوب آن زير فرمان دودمان آرتسروني قرار گرفت.

در سده سوم ميلادي نخجوان به همراه بخش شرقي قفقاز و منطقه آلبانيا تابع دولت ساساني بود، و شاهان ساساني مرزباناني بر اين سرزمين مي گماردند. در پيكارهاي ميان دولتهاي ايران و روم و بعدها ايران و بيزانس، نخجوان بارها مورد تاخت وتاز قرار گرفت در اين سرزمين آتشكده هاي متعددي وجود داشته است. و در اين حين كليساهايي نيز درآن منطقه بناگرديد. از آثار بجاي مانده از آن زمان مي توان دريافت كه زرتشتيان و مسيحيان دركنار يكديگر زندگي مي كردند.

اين جمهوري خودمختار براساس معاهده تركمنچاي در سال ۱۸۱۸ ميلادي از ايران، و در سال ۱۹۱۸ ميلادي توسط ارمني ها از خاك جمهوري آذربايجان جدا گرديد اما با اعلام خودمختاري در تركيب جمهوري آذربايجان قرار گرفته است. بعد از فروپاشي شوروي و آغاز جنگ ارمنستان و آذربايجان، ارتباط زميني نخجوان با باكو قطع شد.

آئين مسيحيت در سده چهارم ميلادي توسط گريگور مشهور، و تيرداد سوم يا تيرداد بزرگ، شاه ارمنستان، رواج يافت. از اين به بعد آئين زرتشت در معرض نابودي قرار گرفت.

در سده هاي ۵ و ۶ ميلادي يكي از مناطق مرزبان نشين ساساني، نخجوان بود. اواخر سده ۶ ميلادي بخشي از نخجوان، از جمله ناحيه سيونيك ضميمه خاك آتورپادكان شد. از قرن ۴ تا ۱۱ ميلادي كرسي اسقفي اساقفه وابسته به دودمان مرادابتوني مردبد در نخجوان قرار داشت. سده ۴ ميلادي هزاران ارمني و يهودي نخجوان، به ويژه شهر مركزي آن سكني داشتند. درنيمه نخست سده ۶ ميلادي درنخجوان مركز ضرب سكه هاي ساساني داير شد. درعهد جنگهاي ايران و بيزانس درسال ۶۲۵ ميلادي هراكليوس طي لشكركشيهاي خود شهر و بخشي از سرزمين نخجوان را ويران كرد.

در سالهاي ۴۱۲-۴۱۱ هجري قمري غزان به سرزمين وسپوهرگان كه شامل نواحي وان، اردوبار و نخجوان بود، حمله بردند. بعضي تاريخ نگاران از وجود پيكارهايي ميان ارمنيان و تركان نخجوان در دوين(DVIN) خبر داده اند.

نخجوان در سده هاي ۱۰ و ۱۱ ميلادي (۴ و ۵ هجري) از شكوفايي برخوردار بود ولي از آن پس غزان به سرزمين مزبور هجوم آوردند. در سده ۱۲ ميلادي (۶هجري قمري) نخجوان تابع دولت ايلدگزها بود. در شهر نخجوان كليساها، مساجد و كاروانسراهاي متعددي وجود داشت كه بسياري از آنها توسط تركها و آذري ها به خرابه تبديل شده اند و يا به كل برچيده شده اند. سال ۱۲۲۱ ميلادي (۶۱۸ هجري قمري) مغولان به نخجوان حمله بردند. در سال ۱۲۲۵ ميلادي، ۶۲۲ هجري قمري جلال الدين محمدخوارزمشاه بر نخجوان حكم راند.

در سده هاي ۱۱ و ۱۲ هجري (۱۶ و ۱۷ ميلادي) و دوران جنگهاي ايران و عثماني، اراضي نخجوان بارها به ميدان جنگ سپاهان دو كشور تبديل شد.

در قرن ۱۱ هجري (سال ۱۰۱۲ هجري قمري)، ۱۶۰۳ ميلادي شاه عباس براي بازپس گرفتن ولايات شمال غربي ايران از دولت عثماني به آذربايجان لشكر كشيد. شاه عباس با روش خاصي كه در جنگها داشت توانست بخش بزرگي از آذربايجان، قرهباغ، ارمنستان و نخجوان را از تركان بازپس گيرد. در سال ۱۱۳۷ هجري قمري پايان عصر صفويان حاكم بر نخجوان كليد خورد و ولايت به پسر عسگرشاه طهماسب تسليم شد. در پيكاري كه ميان نادرشاه افشار و تيمورپاشا درگرفت، سردار ترك شكست خورده اين شكست سبب شد كه علي پاشا طي نامه اي متذكر گردد كه آماده است قلعه نخجوان را رها كند و به قسطنطنيه باز گردد.

در دوران جنگهاي ايران وروس (۱۸۲۶ـ۱۸۲۸ميلادي)، نخجوان از سوي ارتش روسيه تزاري اشغال شد و طبق معاهده تركمنچاي اراضي اين سرزمين به تصرف دولت روسيه درآمد. در سال ۱۸۴۱ ميلادي قرن ۱۹ ميلادي نخجوان تابع حكومت گرجستان و در سال ۱۸۴۶ ميلادي تابع حكومت ايروان ارمنستان شد. و درسال ۱۹۱۸ ميلادي نخجوان تحت اشغال نيروهاي ترك قرار گرفت.

بعد از شكست عثماني ها در جنگ جهاني اول، تركيه جمهوري ارس را در اين ناحيه تشكيل داد. اين جمهوري تا ژانويه سال ۱۹۱۹ ميلادي كه نيروهاي انگليسي نخجوان را اشغال كردند وجود داشت. پس از آن، در نخجوان تشكيلات جديدي در شكل فرمانداري نظامي تحت قيومت انگليس به وجود آمد، ويك داشناك رياست حكومت نخجوان را به عهده گرفت. داشناك ها سعي كردند تا اين منطقه را اشغال كنند اما انگليسي ها سرانجام از روسهاي بلشويك در قفقاز شكست خورده و از نخجوان و قفقاز عقب نشيني كردند.

در ۲۸ ژوئيه سال ۱۹۲۱ ميلادي سه ماه پس ازتأسيس دولت شوروي سوسياليستي، نخجوان نيز به صورت يك جمهوري شوروي سوسياليستي تأسيس شد. و در تاريخ ۹ فوريه سال ۱۹۲۴ ميلادي نخجوان به صورت جمهوري خودمختار وجزئي از جمهوري شوروي سوسياليستي آذربايجان درآمد و نخستين قانون اساسي آن درسال ۱۹۲۶ ميلادي به تصويب رسيد.

ريشه نام نخجوان

در گويش هاي مختلف به نخجوان، ناخ جوان، ناخ جاوان، ناخ ايجهوان، ناخ ايجاوان هم گفته شده است كه شايد از ناخ ناگان ايجه واندر زبان ارمني گرفته شده است و به معني نخستين استراحتگاه است. گفته مي شود كه حضرت نوح(ع) در سال ۳۶۶۹ پيش از ميلاد، پس از فرو نشستن جوشش طوفان در همين شهر مسكن گزيده بود. بدان سبب نخجوان با گويش ارمني بدين نام ناميده شد. البته در زمان طوفان شهري در اين سرزمين وجود نداشت ولي با گذشت زمان توسط ارمني ها احيا شد.البته روايتي هم وجود دارد كه به ارمني بودن اسم اين شهر صحت مينهد:نرسي فرزند شاپور ساساني به كمك قوم ارمن شتافت تا آنهارا بيشتر داخل مرزهاي ايران كشد تا از حمله روميان در امان باشند پس براي خشنودي آن قوم نام آن را ارمني نهاد و چون آنان به فرود آمدن كشتي نوح در آن وادي اعتقاد داشتند نام آن شهر ناخ چوان گمارده شد.

نخجوان را در سده هاي نخست ميلادي آپوواتريون مي ناميدند كه به معني استراحتگاه وكاروانسراي است. در سده دوم ميلادي، نخجوان را بنام ناكساوانا NAXOUANA ناميدند.

جغرافياي نخجوان

نخجوان درتركيب كشور آذربايجان يك جمهوري خودمختار است كه پيوستگي ارضي وجغرافيايي با پيكره اصلي خاك جمهوري آذربايجان ندارد. اين جمهوري خودمختار از جنوب وشمال غربي با جمهوري اسلامي ايران و جمهوري تركيه و از شمال و شمال شرقي به جمهوري ارمنستان محدود شده و با جمهوري اسلامي ايران ۱۶۳ كيلومتر مرز مشترك دارد. خطوط مرزي نخجوان با جمهوري اسلامي ايران طي معاهده تركمنچاي مشخص شده است و مرزهاي اين كشور، جمهوري تركيه و جمهوري ارمنستان به موجب موافقت نامه قارص مشخص گرديده است.

جمهوري خودمختار نخجوان با مساحت ۵۵۰۰كيلومتر مربع داراي سرزميني پست است. مرتفع ترين قلعه اين جمهوري خودمختار حدود ۳۹۰۴ متر ارتفاع دارد كه به نام قاپي جيق معروف است.

منطقه خودمختار نخجوان در ارتفاع ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ متري، داراي آب و هواي قاره اي خشك، با زمستاني سرد وخشك و تابستاني گرم است. مناطق جنگل هاي كوهستاني آب و هواي نيمه معتدل دارند.

ميزان بارندگي درنواحي مختلف جمهوري خودمختار نخجوان ۲۰۰ الي ۳۰۰ ميليمتر و در كوهپايه ها وارتفاعات كم ۳۰۰ تا ۹۰۰ ميليمتر است.

در اين جمهوري خودمختار حدود ۴۰۰ رودخانه بزرگ و كوچك وجود دارد كه رود ارس از جمله آنهاست، بعد از رود ارس مهمترين رودهاي نخجوان عبارت اند از: آرپاچائي، نخجوان چائي، الينجه چائي وگيلان چائي

رود ارس درمرز ميان جمهوري اسلامي ايران و جمهوري خودمختار نخجوان قرار دارد، بزرگ ترين شاخه رودكر است. طول اين رود ۱۰۷۲ كيلومتر و حوزه آن ۱۰۲۰۰ كيلومتر مربع است. ارس از دامنه هاي كوه بيسؤل Bingöl در تركيه سرچشمه مي گيرد، بعد از پيوستن رودخانه آخوريان دردشت آغري داغ جريان مي يابد و در اين جا به شاخه هايي تقسيم مي شود.

شاخه هاي اصلي عبارت اند از: آخوريان، رازدان، آرپاچاي، ووروتان، قوتورچاي و قره سو.

اين رود سالانه ۶/۷ كيلومتر مكعب آب و ۱۶ ميليون تن رسوبات را حمل ميكند.

نام نخجوان ريشه ارمني نداشته بلكه تركي بوده و از كلمه "نوح چيخان" (يعني جائيكه حضرت نوح قبل از كوه آرارات به آن درآمده و استراحتي در آنجا داشته است) به نخجوان تغيير يافته است.

جمعيت

طبق سرشماري كه در اول اكتبر سال ۱۹۹۳ ميلادي انجام گرفت، جمعيت جمهوري خودمختار نخجوان ۳۲۷۹۲۹ نفر بوده است. از اين جمعيت ۹/۹۵٪ آذري، ۳/۱٪ روس، ۱/۱٪ كرد،۰۶/۱٪ اوكرايني و ۰۴/۰٪ تاتار است و در آخرين سرشماري انجام گرفته در سال ۲۰۰۱ ميلادي جمعيت نخجوان تقريبا بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمين زده شده است. و در ضمن درصد سالانه رشد جمعيت در اين جمهوري بين سالهاي ۱۹۹۲-۱۹۸۷ ميلادي، ۱٪ بوده است .

ساختار سياسي

مركز تصميمگيري اين جمهوري خودمختار مجلس عالي آن است اما درتصميمات مهم حياتي و سياسي بويژه در مسائل خارجي تابع باكو است. رييس مجلس عالي كه شخص اول سياسي نخجوان است، در مسائل كلي و سياست خارجي با باكو هماهنگي مي كند.

ارگانها ومراكز قانون گذاري واجرايي جمهوري خودمختار نخجوان عبارت اند از:

۱ـ مجلس قانون گذاري با ۱۱۰ عضو

۲ـ قوه اجراييه با تركيب وزراء

۳ـ دادگاه عالي:

الف) دادستاني ب) دادگاه اقتصادي

همچنين اين جمهوري داراي پارلماني متشكل از ۴۵ نماينده است كه به جز امور مربوط به سياست خارجي و دفاع، تعيين مسؤولين اجرايي جمهوري را به عهده دارد.

بر اساس قانون اساسي جمهوري آذربايجان، رييس پارلمان جمهوري معاون رييس مجلس ملي جمهوري آذربايجان نيز هست.

در ماده ۱۶۳ قانون اساسي، در مورد جمهوري خودمختار نخجوان مي خوانيم:

جمهوري خودمختار نخجوان حكومت خودمختار درتركيب جمهوري آذربايجان است

و در ماده ۱۶۴ در مورد حاكميت در جمهوري خودمختار نخجوان مي خوانيم:

قوه مقننه در جمهوري خودمختار نخجوان مجلس عالي، قوه مجريه هيأت وزراء و قوه مقننه دادگاه هاي جمهوري خودمختار نخجوان است

نمايندگان مجلس عالي نخجوان بمدت ۵ سال انتخاب مي شوند. رييس اين مجلس، شخص اول جمهوري خودمختار نخجوان است. يكي از وظايف اين مجلس تصويب قانون اساسي جمهوري خودمختار نخجوان است. به شرطي كه با قانون اساسي و ساير قوانين جمهوري آذربايجان در تضاد نباشد:

در ۱۸ آوريل ۱۹۲۶ ميلادي كليه مردم نخجوان به اين نوع حكومت و قانون گذاري و نحوه اداره جمهوري خودمختار رأي مثبت دادند.

درسالهاي ۱۹۳۷ و ۱۹۷۸ ميلادي مردم با نگرشي جديد در قانون اساسي دوباره به نوع حكومت قبلي رأي اعتماد دادند وسرانجام در ۱۷نوامبر سال ۱۹۹۱ ميلادي جمهوري خودمختار نخجوان با تغييرات كلي در قانون اساسي داد. قانون هاي سوسياليستي قبل را تا اندازه اي حذف و نام آن را جمهوري سوسياليستي نخجوان به جمهوري خودمختار نخجوان تغيير كرد.

اوضاع اقتصادي

بعد از جنگ جمهوري ارمنستان وجمهوري آذربايجان و اشغال اراضي اين كشور، صنايع رشد قابل ملاحظه اي نداشت و با بسته شدن راه ارتباطي جمهوري خودمختار نخجوان با جمهوري آذربايجان درزمان شروع جنگ، اين جمهوري در وضع بحراني خاصي قرار گرفت. صنايع متحمل خسارت سنگيني شدند و روند صادرات به ميزان چشمگيري كاهش يافت.ولي طي ساليان اخير ميزان توسعه و پيشرفت اه به عينه قابل مشاهده مي باشد كه در اين راه مي توان به نقش كشور تركيه و ايران اشاره كرد. ساخت كارخانه هاي كوچك ، نيروگاه برق، فرودگاه زيبا و بين المليي اين جمهوري نشان از توسعه و تكامل ان دارد. از نظر رفاهي نيز وجود چندين بيمارستان مدرن باعث شده تا مسافرين كمتري از بابت درمان وارد ايران شوند از جمله مي توان به چند كلينيك دندانپژشكي / قلب كه با مشاركت متخصصين ايراني و ترك در حال حاضر به ارائه خدمات به مردم اين جمهوري مي باشند

آموزش و فرهنگ

در سال ۱۹۸۳ ميلادي شمار واحدهاي آموزشي جمهوري خودمختار نخجوان به ۲۰۶ واحد رسيد كه ۶۱ هزار نفر در آن به تحصيل مشغول بودند. در حال حاضر تقريبا ۲۱۸ واحد آموزشي در اين جمهوري خودمختار وجود دارد كه تعداد ۶۳۱۷۰ نفر مشغول به تحصيل هستند.

از سال ۱۹۷۰ ميلادي به بعد آموزشگاه هاي شبانه روزي، تحصيل غير حضوري، كودكستان، مهدكودك، مراكز آموزشي تربيتي، انيستيتوها، مراكز تعليم حرفه و شغل و خانه هاي هنر و ديگر مراكز آموزشي داير شد و درحال حاضر تقريبا ۷۸۷۷ معلم ومدرس مشغول تدريس هستند.

از سال ۱۹۶۷ ميلادي تربيت مدرس شاخه اي از دانشگاه تربيت معلم جمهوري آذربايجان در جمهوري خودمختار نخجوان احداث شد. و در سال ۱۹۷۲ ميلادي تربيت مدرس از دانشگاه حالت رسمي به خود گرفت و مستقل شد و در سال ۱۹۹۰ ميلادي به دانشگاه ملي جمهوري خودمختار نخجوان تغيير نام داد.

در اين جمهوري خودمختار تقريبا ۲۷۰ كلوپ، ۲۸۳ كتابخانه و ۲۰۰ مركز پخش فيلم وجود دارد. روزنامه دروازه شرق اولين روزنامه اين جمهوري است.

راديو جمهوري خودمختار نخجوان از سال ۱۹۳۱ ميلادي فعاليت خود را شروع كرد و از سال ۱۹۶۵ ميلادي نيز فعاليت تلويزيون آغاز شد.

در اين جمهوري خودمختار آمفي تئاتر ملي، موسيقي ملي وسنتي، اركستر ملي، آوازه هاي محلي وموزه هاي تاريخي و ادبيات فعال هستند، ازجمله موزه هاي جمهوري خودمختار نخجوان مي توان به حيدرعليف، حسين جاويد، تاريخ، اردوباد....اشاره داشت.

خط و زبان

خط رايج در اين جمهوري خودمختار تا سال ۱۹۲۹ ميلادي خط فارسي بود. در اين سال تحت تأثير و نفوذ روشنفكران، خط مردم به خط لاتين تغيير يافت و تا سال ۱۹۳۹ ميلادي از آن استفاده شد. در سال ۱۹۳۹ ميلادي با اعمال سياست هاي استالين دريكسان سازي خط در اتحاد جماهير شوروي سابق خط مردم نيز با مختصر تفاوت به خط سريليك يا كريليك تغيير پيدا نمود و تا سال ۱۹۹۱ ميلادي بهعنوان خط رسمي اين جمهوري خودمختار بكارگرفته شد. در سال ۱۹۹۲ ميلادي پارلمان جمهوري آذربايجان خط رسمي اين جمهوري را خط لاتين و زبان آن را كه قبلا آذربايجاني ناميده مي شد به زبان تركي آذري تغيير داد.

Reference : safarpedia

نگاهی مختصر به تاریخ جمهوری خودمختار نخجوان

مطالب مشابه :

سرپرست واحد....

كيش مهر

بفرمایید شام انگلیسی !؟

نگاهی مختصر به تاریخ جمهوری خودمختار نخجوان

عصاره اخلاق

نقش رسانه در انتخابات