قاليبافي

سابقه تاريخي قاليبافي

براي دانستن نكاتي پيرامون تاريخچه دقيق قالي و گليم بافي بايد تا حدي به حدس و گمان اتكا كنيم؛ زيرا پشم ماده‌اي است كه نمي تواند عمر چندين هزار ساله داشته باشد.
بشر در قديم از پوست حيوانات براي پوشش خود استفاده مي‌كرده، اما كم‌كم دريافته كه اين پوست بعد از چندين بار زير و روشدن مي شكند و پشم هاي آن مي ريزد. پس به مرور آموخت كه اگر پوست به وسيله دباغي عمل بيايد دوام آن بيشتر مي شود. در واقع نمدمالي اولين تكنيك كار روي پوست بوده است.
بعد از آن بشر اوليه متوجه گليم بافي مي شود. ظرافت هاي افزوده شده در گليم بافي باعث شد كه قاليبافي به عنوان يك هنر مسلم ايجاد شود.
قديمي‌ترين قالي شناخته شده كه از سيبري شوروري توسط يك هيئت باستان شناسي به دست آمده، قالي «پازيريك» است. اين قالي، رنگ آبي سير دارد و مربوط به سدة سوم قبل از ميلاد يا 3000 سال پيش است. جالب اينجاست كه نحوه بافت آن با تكنيك بافت امروزه تفاوت چنداني ندارد و نقش آن از نقوش هخامنشيان گرفته شده است.
قالي قديمي ديگري نيز در اطراف مغولستان خارجي بدست ‌آمده است. اين قالي به عنوان پوشش اسب بكار مي رفته و مربوط به دورة هخامنشيان است. اين دو قالي هم اكنون در موزة «ارميتاژ» روسيه نگهداري مي شوند. از اين دو نمونه كه بگذريم، مدرك قديمي تري از پيشينه قاليبافي نداريم. اما مدارك و شواهد معتبر بسياري به جاي مانده كه نشانگر وجود هنر قاليبافي در ايران است. فرش تاريخي و تا حدي افسانه‌اي بهارستان يا چهارفصل بهترين گواه اين موضوع مي باشد، اما هنوز اثري از تكه‌هاي اين قالي به دست نيامده است. مدرك مستندي نيز در اين زمينه نداريم كه اطلاعاتي بدهد؛ اما صحبت از قصر حاكماني با قالي‌هاي بسيار بلند و افسانه‌اي است كه به عنوان پرده و زيرانداز مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌اند. در اواخر دورة تيموريان و اوايل سلسلة صفوي هنر قاليبافي در ايران بسيار بارز و مشخص مي‌شود. فرش بافته شده براي مقبرة شيخ صفي از نظر كيفيت رنگ و تكنيك بافت بسيار بالاست و هم اكنون در موزة «ويكتوريا و آلبرت» لندن نگهداري مي‌شود. در موزة فرش ايران نيز نمونه‌هايي از قالي‌هاي دورة قاجار با قدمتي نزديك به 200 سال وجود دارد. براي ديدن نمون‌هاي بافته شده در دوران سلجوقي و زنديه بايد سري به موزه‌هاي اروپا زد. براي بررسي قالي هاي دورة تيموري بايد به شهرهاي سمرقند و بخارا رفت و در موزه‌هاي اين دو شهر به جستجو پرداخت. در مورد طراحان قديمي‌ترين قالي‌هاي شناخته شده، اطلاعي در دست نيست؛ همچنين از نحوة ساخت رنگ و رنگ‌آميزي آنها نيز شواهدي به دست نيامده است. تكنولوژي بافت فرش از قرون گذشته تا به حال دگرگوني چنداني نداشته است، به طوري كه مي توان گفت، از نظر فرم حتي در ابزار هم تغيير چنداني به وجود نيامده، اما اسم ابزار عوض شده است.

شناخت قالي

به دلايلي كه در زير مي‌آيد قالي كرك بافت، بهتر از قالي پشم بافت است.
1.    كرك ها به علت مجعد بودن بهتر به هم تابيده مي شوند، ولي وقتي پشم‌ها چندلا شوند كاملاً به يكديگر نمي تابند.
2.    كرك چون باريكتر از پشم است، رنگ را تا اعماق خود مي پذيرد و براي مدت‌هاي مديد آن را حفظ مي كند؛ ولي پشم پس از مدتي، تحت عواملي همچون نور، آثار جوي و غيره، رنگ خود را از دست مي دهد.
3.    دوام كرك بيش از پشم است و به همين دليل قالي كركي عمر بيشتري دارد.
قالي هاي ابريشمين بسيار عالي و گرانقيمت هستند، اما به چند دليل ايده‌آل نمي باشند:
1.    به علت براق بودن ابريشم و انعكاس نور، نقش قالي خوب ديده نمي شود.
2.    ابريشم، عايق خوبي در مقابل سرما و گرما نيست و قالي آن جنبة تزييني دارد.
3.    به دليل ليز بودن ابريشم، قالي در زير پا سر مي خورد. رنگ‌هاي گرم قالي زودتر از بين مي روند، زيرا نور بيشتري را جذب مي كنند. رنگ‌هاي قرمز قالي ها چندان ثابت نيستند، اما يك نوع رنگ قرمز مخصوص وجود دارد كه از حشره‌اي به نام «كرمز » به دست مي‌آيد. اين حشره شبيه به كفشدوز است. از ابتداي تاريخ، بشر با اين حشره آشنايي داشته و از مادة رنگي آن استفاده مي‌كرده است. پرورش اين حشره در گذشتة دور در جنوب ايران مرسوم بوده است. جسد مقادير زيادي از اين حشرات پس از جمع آوري و اعمال كارهاي به خصوص نوعي رنگ قرمز توليد   مي كند كه بادوام و مرغوب است. قيمت اين رنگ در ايران بسيار گران است.
طبق گفتة بعضي از زبان شناسان كلمة قرمز نيز از نام همين حشره اقتباس شده است.
مطلب ديگر در مورد شناخت قالي، دانستن انواع بافت آن است كه عبارت از: «ريزبافت» و «درشت بافت» است. قالي ريزبافت نسبت به ديگري مرغوبتر است.
طرح قالي و همچنين نوع رنگ‌هايي كه براي رنگرزي پشم قالي از آنها استفاده مي‌شود و دوام اين رنگ‌ها، مي توانند ملاكي براي يك قالي خوب باشند.

انواع قالي
1.    پشتي: به ابعاد 60×50 سانتيمتر.
2.    خرك: به ابعاد 100 الي 90×60 سانتيمتر. علت انتخاب اسم خرك، به خاطر آن است كه اين نوع قالي بر پشت خر قالب مي شود.
3.    ذرع و نيم: به طور كلي به ابعاد 5/1×1 متر.
4.    قاليچه: به ابعاد 30/2 الي 20/2×40/1 متر.
5.    پرده‌اي: نوعي از قاليچه كه به ديوار زده مي شود؛ به ابعاد 50/2×80/1 متر.
بعد از انواع فوق، بقية قالي‌ها را از روي طول و عرض آنان، به متر نام مي برند. مثلاً قالي‌هايي به ابعاد: 4×3 ، 5/3×5/2 ، 3×2 .
اندازه قالي هاي بزرگتر از انواع يادشده، بستگي به سفارش دارد.
انواع نقشة قالي
نقشه‌هاي قالي از نظر متن به چهار دسته تقسيم مي شوند:
1.    همة نقشه بايد كشيده شود و كار بايد جزء به جزء و كاملاً هم‌اندازه با نقشه جلو برود. مثلاً اگرنقشه، يك‌منظره را نشان مي‌دهد، اندازة آن بايستي با قالي برابر باشد. (البته براي سهولت كار و به دليل بزرگي نقشه، هر بار يك قسمت نقشه را در معرض ديد بافنده مي گذارند).
2.    نقشه‌اي كه شامل يك گل يا شكل به خصوص است و اين شكل دائماً تكرار مي شود. در اين حالت نقشه به اندازة همان شكلي است كه بايد با تكرار بافته شود.
3.    نقشه‌اي كه   آن براي بافتن قالي كافي است.
4.    نقشه‌هاي لچك ترنج؛ براي بافت اين نوع طرح، بايستي   از كل نقشه را داشته باشيم. معمولاً نقش ترنج در وسط قالي قرار دارد. ترنج ممكن است دايره يا بيضي شكل باشد. لچك عبارت از يك چهارم گوشة قالي قرار مي گيرد. حاشية قالي از متن آن جداست. يك قالي مي تواند فاقد حاشيه باشد و يا برعكس چندين حاشيه داشته‌ باشد. وقتي تعداد رج‌هاي قالي بالا مي‌رود، بافت آن هم به همان نسبت مشكلتر مي‌شود.
فرضاً در يك قالي 80 رج، بايد فشار به رج‌ها طوري باشد كه آنها بخوبي در هفت سانتيمتر جاي بگيرند. اين كار با شانه كوبيدن مناسب انجام مي شود كه حسي و تجربي است و قانون مشخصي ندارد. رج‌هاي قالي بايد با فشاري يكسان كوبيده شود تا قالي، يكدست بالا بيايد و از ابتدا تا انتهاي كار، در شكل و طرح نقشة آن تغييري حاصل نشود.

منبع: كتاب هنرهاي سنتي ايران (قاليبافي)
     مؤلف: محمد ستاري

قاليبافي

مطالب مشابه :

قاليبافي

نمونه سوالات آزمون قاليبافي فني حرفه اي با پاسخ نامه

نقوش شاه عباسي

رسم الگوی دامن

كسب رتبه دوم آموزش و پرورش كرمان در جشنواره محتواي الكترونيكي

آموزش داوري درجه 3 فوتبال در فهرج برگزار مي‌شود

مقاله 50 سال قبل: درباره قالي و نقش قالي / عبدالكريم رفيعي

سازمان بهزیستی

معرفی آموزشگاه های آزاد وابسته به آموزش فنی و حرفه ای کشور