مبانی نظری آسیب شناسی اجتماعی

مبانی نظری آسیبهای اجتماعی

آسیبشناسی اجتماعی مفهوم جدیدی است که از علوم زیستی گرفته شده و مبتنی بر تشابهی است که دانشمندان بین بیماریهای عضوی وانحرافات اجتماعی قائل میشود در واقع با شکلگیری و رشد جامعهشناسی در قرن نوزدهم میلادی بهرهگیری از علوم مختلف برای بیان فرایندهای اجتماعی نیز معمول گردید و در نتیجه بسیاری از اصطلاحات و واژه های رایج در علوم دیگر چون زیست شناسی، علوم پزشکی، زمین شناسی و مانند آن در جامعهشناسی نیز به کار گرفته شد که از جمله می توان آسیبشناسی را نام برد. آسیبشناسی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشهی بینظمیها در ارگانیسم انسانی بنابراین در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه، اصطلاح آسیبشناسی اجتماعی برای مطالعه وریشهیابی بی نظمیهای اجتماعی بکار میرود ( ستوده، 1374؛ 11)

هدفها و مقاصد آسیبشناسی اجتماعی

عمده ترین هدفها ومقاصد آسیب شناسی اجتماعی را میتوان به شرح زیر طبقه بندی کرد:

1- مطالعه و شناخت آسیبهای اجتماعی و علل و دلایل پیدایش آنها، زیرا تشخیص درست دردها، نخستین شرط چارهجویی و بیش از نیمی از درمان است. درد تشخیص ناداده را کمتر میتوان ریشهکن ساخت. بیشک هر گونه ساختن بدون شناختن، تیر در تاریکی رها کردن است .

2- پیشگیری از وقوع جرم و انحراف در جامعه به منظور بهسازی محیط زندگی جمعی و خانوادگی؛ پیشگیری همواره ساده تر، علمی تر و کم هزینه تر از درمان است.

3- درمان کجروان اجتماعی با بکارگیری روشهای علمی و استفاده از شیوههای مناسب برای قطع ریشه ها وانگیزههای این کجرویها

4- تداوم درمان برای پیشگیری و جلوگیری از بازگشت مجدد انحراف اجتماعی

بنابراین، آسیبشناسی اجتماعی، مطالعهی سازمانیها وآسیبهای اجتماعی نظیر فقر، بیکاری، تبهکاری، خودکشی، اعتیاد، روسپیگری، ولگردی وگدایی همراه با علل وعوامل وشیوههای پیشگیری ودرمان آنها به انضمام مطالعهی شرایط بیمارگونه اجتماعی است.

ازاین رو، مفهوم آسیبشناسی اجتماعی دارای گسترهای بسیار وسیع و از ابعاد ارزشی فراوانی برخوردار است، اما در قلمرو آن اتفاق نظر نیست، از این رو به عنوان مثال بررسی در مورد احزاب یا گروههای سیاسی رادیکال و به طور کلی رادیکالیسم نیز در همین زمینه قرار میگیرد. همچنین کارکرد گرایان به هنگام طرح تمامی امور دارای دژ کارکردی آنها را در همین قلمرو جای میدهند و کشمکش ( تضاد) را در حالت آسیبشناسی حتی یک پیکر سالم اجتماعی و نه حالت عادی آن به حساب میآورند بدین ترتیب آسیبشناسی اجتماعی مطالعه خاستگاه اختلالات بینظمیها و نابسامانیهای اجتماعی است. اگر در جامعهای هنجارها مراعات نشود، کجروی پدید میآید و رفتار آسیب میبیند. مطالعه علمی این گونه نابسامانیها و بینظمیها را درجامعه انسانی آسیبشناسی اجتماعی میگویند.

البته باید دانست که تشخیص نظم و بینظمیهای اجتماعی و درست یا نادرست بودن رفتارها درارتباط با ملاک ها و معیارهای فرهنگی، ارزشها و هنجارها حاکم بر جامعه است.

(همان منبع، 13)

دیدگاهها و نظرات جامعه شناسی انحرافات و آسیبهای اجتماعی

1- دیدگاه کارکردگرایی ساختی:

براساس دیدگاه کارکرد گرایی، جامعه سیستمی از بخش های مرتبط است که هماهنگ با یکدیگر در جهت حفظ وتعادل وتوازن اجتماعی کار میکنند. از منظر این دیدگاه هریک ازنهادهای اجتماعی نقش مهمی در جامعه ایفا میکنند و برنهادهای دیگر تأثیر میگذارند.

کارکردگرایان ساختی برای تعریف تأثیرات عناصر اجتماعی بر جامعه اصلاحات کارکردی وکژکاردی را به کار میبرند، اگر عناصر اجتماعی به ثبات جامعه کمک کند کارکردی واگر ثبات جامعه را مختل کنند کژکارکردی هستند دو نظریه عمده مسائل آسیبها وتهدیدات اجتماعی از دیدگاه کارکرد گرایی ساختی نتیجه می شود.

1- آسیبشناختی اجتماعی

2- بیسازمانی اجتماعی

براساس مدل آسیبشناسی اجتماعی مسائل اجتماعی نتیجه نوعی بیماری در جامعه است. اگر بخشهایی ازجامعهای از جمله عناصر ساختاری و فرهنگی درست عمل نکنند بیماری حاصل خواهد شد. به عنوان مثال جرم، خشونت، فقر و نابرابری از فروپاشی نهاد خانواده و بیکفایتی در نهادهای اقتصادی، آموزشی و سیاسی حاصل میشود.

این نظریه بیان میدارد بیماری اجتماعی زمانی به وجود میآید که افراد آنقدر جامعهپذیر نشدهاند که هنجارها و ارزشهای جامعه را بپذیرند. لذا برای پیشگیری از مسائل اجتماعی و حل آنها افراد باید به درستی جامعه پذیر شوند و آموزش های اخلاقی و فرهنگی مناسبی را دریافت کنند.

در نظریه بیسازمانی اجتماعی تأکید میشود که تغییرات سریع اجتماعی هنجارهای جامعه را دچار اختلال میکند.

وقتی هنجارها ضعیف یا با یکدیگر در تعارض باشند، جامعه در وضعیت بیسازمانی یا بیهنجاری قرار میگیرد. براساس این نظریه راه حل مسائل اجتماعی کم کردن سرعت تحولات اجتماعی وقوت بخشیدن به هنجارهای اجتماعی است ( فاضل، آشتیانی، 78)

2- دیدگاه کشمکش

این دیدگاه برخلاف دیدگاه کارکردگرایی ساختی که جامعه را متشکل از بخشهای مختلف میبیند، جامعه را به صورت گروه ها ومنافع مختلفی می بیند که برای دستیابی به قدرت و منابع با هم رقابت میکنند. دو نظریه عمده در دیدگاه کشمکش وجود دارد؛

1- مارکسیستی

2- غیر مارکسیستی

نظریات مارکسیستی بر کشمکش اجتماعی ناشی از نابرابری اقتصادی تمرکز دارند ومسائل اجتماعی را نتیجه اختلاف طبقاتی، نابرابریهای اجتماعی و احساس بیعدالتی میدانند و معتقدند بسیاری از آسیبها و بحران های اجتماعی با فقر در ارتباط است.

این نظریه همچنین بر از خود بیگانگی یا ضعف و بیمعنایی درزندگی مردم تمرکز دارد و مسائل اجتماعی را نتیجه اختلاف طبقاتی، نابرابریهای اجتماعی واحساس بیعدالتی میداند و معتقد است بسیاری از آسیبها و بحرانهای اجتماعی با فقر در ارتباط است. این نظریه همچنین بر از خود بیگانگی یا ضعف و بیمعنایی در زندگی مردم تمرکز دارد و مسائل اجتماعی را نتیجه اختلاف طبقاتی، نابرابریهای اجتماعی واحساس بیعدالتی میداند ومعتقد است بسیاری از آسیبها وبحرانهای اجتماعی با فقر در ارتباط است. این نظریه هم چنین بر ازخود بیگانگی یا ضعف و بیمعنایی مردم تمرکز دارد.

نظریات غیر مارکسیستی بر کشمکشهای اجتماعی ناشی از رقابت بر سر ارزشها ومنافع دربین گروههای اجتماعی مبتنی است راه حل مسائل که بر اثر رقابت ارزشها ایجاد میشود میتواند شامل مواردی از جمله تضمین این که گروههای درگیر عقاید یکدیگر را بشناسند و رفع تفاوتها از طریق مذاکره یا میانجیگری یا پذیرفتن این تفاوت ها بشود باشد. با این حال نتایج حاصل از کشمکشها اغلب تحت تأثیر قدرت قرار دارند وگروهی که بیشترین قدرت را دارد میتواند ازموفقیت خود برای تأثیر گذاری استفاده کند.

3- دیدگاه کنش متقابل نمادین

این دیدگاه برخلاف دو دیدگاه قبل منعکس کننده دیدگاه جامعه شناسی فرد است و بر این نکته تأکید دارد که رفتار انسانی تحت تأثیر تعاریف ومعانی قرار دارد که در کنش متقابل نمادین با دیگران خلق میشود و تداوم مییابد. تصویری که ما از خود داریم با مشاهده این که دیگران چگونه با ما وارد تعامل میشوند و برداشتی از ما دارند ساخته میشود.

یکی از نظریههای عمده دیدگاه کنش متقابل نمادین درباره مسائل و آسیبهای اجتماعی نظریه بر چسبزنی است. این نظریه میگوید یک موقعیت یا گروه اجتماعی زمانی مشکل ساز به نظر میآید که با این عنوان بر چسب خورده باشد براساس این نظریه گاهی حل مسائل اجتماعی شامل تغییر معانی و تعاریفی میشود که به افراد یا موقعیتها نسبت داده میشوند. براساس این دیدگاههای مطرح شده درجامعهشناسی انحرافات، چارچوب نظری تحقیق به منظور تعریف و شناخت آسیبها وتهدیدات اجتماعی ایران عمدتاً مبتنی بر دیدگاه کارکرد گرایی ساختی بوده است.

در این مبحث چهار نظریه مهم و بر حسب مورد بررسی قرار میگیرد:

الف)نظریه های هنجاری

بیهنجاری، حاصل وضعیت آشفتهای است که هنجارها از بین رفته یا در تضاد قرار گرفتهاند. جامعههایی که در آنها به طورگسترده بیهنجاری وجود داشته باشد، درخطر تلاشی قرار میگیرند، زیرا اعضای آن جامعه برای نیل به مقاصد مشترک خطوط راهنما در اختیار ندارند واغلب مواقع احساس جدایی و بیجهتی میکنند.

رابرت مرتون مفهوم بیهنجاری را برای نشان دادن اختلاف بین هدف مورد تأیید جامعه ودسترسی به وسایل حصول به آن به کار میبرد.

ب) نظریه تضاد

نظریه تضاد نیز مانند نظریهی انحراف به طور کلی برعواقب شخصی واجتماعی تمرکز ثروت و قدرت در دست عده ای معدود تکیه میکند. نقطه عطف عمده این نظریه آن است که گروههای قدرتمند جامعه علایق مشترک اقتصادی وسیاسی دارند و اکثر برگزیدگان قدرت از قدرت سیاسی خود برای تدوین واجرای معیارهای قانونی حامی منافع خود استفاده یا در واقع سوء استفاده میکنند.

طرفداران این نظریه تا حدی تبیین های متفاوتی را دربارهی چرایی بروز موقعیت مورد بحث در جوامع جدید عنوان میکنند. چامبلیس وسیدمن(1971) عقیده دارند که چنین شرایطی در هر جامعهی پیچیدهای که دارای نظام طبقاتی متعددی باشد، به وجود میآید .

ج) نظریه پیوند افتراقی

نظریه ادوین ساترلند تحت عنوان پیوند افتراقی براین نکته دلالت دارد که فرایند یادگیری رفتار مجرمانه به وسیلهی دوستان فرد مجرم تعیین می شود. چهار گام زیر فرایند نظریه پیوند افتراقی را به اختصار نشان میدهد.

1- رفتار تبهکارانه، مانند دیگر رفتارهای معمولی در اثر کنش متقابل با دیگران به ویژه گروه دوستان آموخته میشود .

2- فراگیری رفتارمجرمانه هم مستلزم یادگیری تکنیکهای ارتکاب جرم وهم انگیزه ها، سائقها و گرایشهای مناسب برای بزهکاری است .

3- انسان بدان سبب مجرم می شود که فراوانی امکانات قانون شکنی برمحدودیتهای نامساعد آن بچربد.

4- پیوندهای تبهکارانه یک شخص میتواند ازجنبه های خاصی همچون فراوانی، طول مدت وشدت این تماسها متفاوت باشد و در تعیین تأثیر این پیوندها بر شخص به ما کمک کند (ستوده، 74؛143)

د) نظریهی بر چسب

نظریه بر چسب نوعی کنش متقابل نمادین است وچون در محدودهی این سنت نظری قرار میگیرد. عمدتاً چشم انداز آن با کنش متقابل بین منحرفان وسازشکاران سروکار پیدا میکند. به علاوه چون کنش متقابل نمادین است، نظریه بر چسب با مفاهیمی که اعضای سازمان(یا اعضای گروه) از اعمال و عکسالعملهای دیگران میگیرند سر و کار دارد.

نظریه بر چسب تأکید میکند که نفس رفتار، منحرفان را ازغیر منحرفان متمایز نمیسازد، بلکه اعمال اعضای سازشکار جامعه است که این تمایز را فراهم میسازد.

نظرگاههای اقتصادی در آسیبشناسی اجتماعی

در این دسته از دیدگاهها وضعیت اقتصادی جامعه به عنوان عامل مؤثر در بروز آسیبهای اجتماعی مورد توجه قرار می گیرد. یافتههای تحقیقات انجام گرفته در این حوزه نشان میدهد که بین وضعیت اقتصادی افراد و وقوع جرم وسایر آسیبهای اجتماعی رابطه وجود دارد، بطوریکه با پایین تر رفتن سطح درآمد بر میزان وقوع آسیبهای اجتماعی افزون میشود .

بر این اساس مسائل ومعضلاتی چون اعتیاد، طلاق، انواع جرم در طبقات پایین اقتصادی رایجتر است. از این دیدگاه طبقه متوسط نسبت به سایر طبقات اقتصادی وضعیت مناسبتری دارد و اغلب شیوع آسیب در این طبقه به عنوان مناطق آسیبخیز شناخته میشوند، که ویژگی اساسی این مناطق پایین بودن سطح اقتصادی افراد ساکن در آن است. در این دیدگاه فقر به عنوان یک معضل وسیع اجتماعی در نظر گرفته می شود که سر منشاء سایر آسیبهای اجتماعی است.

بر اساس این دیدگاه سامان دهی وضعیت اقتصادی اجتماعی در رأس برنامههای آسیبزدایی قرار میگیرد. و برنامههایی پیشنهاد میشود که با افزایش فرصتهای شغلی، افزایش سطح درآمد و مبارزه با بیکاری از وقوع آسیب جلوگیری میگردد.

نظرگاههای روانشناختی درآسیبشناسی اجتماعی

در این دیدگاه مسائل روانشناختی به عنوان عاملی مؤثر در وقوع آسیبهای اجتماعی در نظر گرفته میشود. نبود شیوههای تربیتی مناسب، انواع مشکلات روانی و روحی در بین افراد، عدم کارایی آنها در استفاده از شیوه هایی برای مبارزه با مشکلات زندگی، علل اساسی و وقوع آسیب شناخته میشود .

به نظر متخصصینی که از این دیدگاه پیروی میکنند، سلامت جامعه درگرو سلامت افراد است. وتحقیقاتی که روی افراد درگیر در انواع آسیبهای اجتماعی انجام دادهاند نشان میدهد این افراد معمولاً ازبهداشت روانی مناسبی بهره مند نیستند. مهارتهای کافی در زمینه زندگی مناسب ندارند و اغلب از خانوادههای نا بسامان برخاستهاند.

براین اساس، این دیدگاه به بهبود وضعیت روانشناختی افراد جامعه تأکید دارد وچنین هدفی در گرو آگاهسازی افراد وخانوادهها در قبال تربیت فرزندان، فنون ارتباطی، حفظ سلامت روانی خویش و...میدانند. همچنین تحقیقاتی که دراین حوزه جهت بررسی آسیبهای اجتماعی صورت گرفته است رشد اخلاقی این افراد را در سطوح پایین برآورده کردهاند. بطوریکه قضاوتهای اخلاقی آنها معمولاً از سطح افراد متوسط همراه خود پایینتر بوده است.

این دیدگاه لزوم ارائه آگاهی واطلاعات به افراد را در حیطه پیشگیری اولیه و انجام مشاورهها وخدمات روانشناختی به افرادی که در معرض ابتلا به آسیبهای اجتماعی هستند وافرادی که درگیر در این آسیبها هستند را درحیطه پیشگیری اولیه و ثانویه پیشنهاد میکند.

نظرگاهها مبتنی بر ویژگیهای اجتماعی در آسیبشناسی اجتماعی:

در این دیدگاه انواع ویژگیهای جامعه مورد توجه قرار میگیرد. جنگ به عنوان پدیدهای است که در این دیدگاه به عنوان ایجاد کننده شرایط مساعد برای بروز مشکلات اجتماعی مورد توجه بوده است.

مصرف بیشتر از حد متادون ناشی از جنگ جهانی و یا مصرف بیش از حد هروئین ومورفین بوسیله سربازان آمریکایی در جنگ ویتنام نمونه زندهای از این مسأله است. صنعتی شدن جوامع به عنوان عامل اجتماعی دیگر مورد توجه قرارمی گیرد. تحقیقات مختلف گسترش وسیعتر آسیبهای اجتماعی را در جوامع صنعتی نسبت به جوامع ساده تر نشان میدهد.

مسائل فرهنگی جامعه و میزان پایبندی یک جامعه به آداب و رسوم سنتی یک عامل دیگر در پیش بینی احتمال وقوع آسیبهای اجتماعی در یک جامعه است. هر چه افراد به سنن و آداب فرهنگی خود پایبندی بیشتری داشته باشند احتمال وقوع آسیب کمتر خواهد شد.

مبادلات مختلف یک جامعه با جوامع دیگر نیز حائز اهمیت است. سیاستهای مورد استفاده در این زمینه تأثیر کلانی درسلامت جامعه و حفظ آن از مشکلات ومعضلات قابل سرایت از جوامع دیگر خواهد داشت.

مبانی نظری آسیب شناسی اجتماعی

مطالب مشابه :

آسیب های اجتماعی چیست؟

تعریف

پاتولوژي چيست؟

آشنایی با مفهوم تهدید

تعریف آسیب اجتماعی نوپدید

مبانی نظری آسیب شناسی اجتماعی

تعریف هنجار