آشنایی با معماری اسلامی ایران

معماری ایران خاصیتی داردکه شرح آنهادراین مختصرحتی فهرست وارهم میسرنیست ولی لازم است درمورد مدل وکست افزودوگنجاندن آن دربناتوضیح مختصری داده شود.

آرایش اجزامعماری دریک طرح ایرانی توسط تجزیه وترکیب اندازه هاومعیارهای مشخصی انجام می گیردکه معیارله تناسب فضا احتیاج رابه وجودمی آوردباکاستن افزودن جابجاکردن طرح منظورراتهیه می کندپیمون نه تنهادرنقشه اندازه پایه وستونهاعرض طول اتاقهاراهروهااثرداردبلکه حالت هیئت نمادروپنجره نسبت بین آنهارانیزمعین می کندوپیش ازهمه درپوشش درایوان طاق وگنبدخانه هااثردارد.بطوریکه ازپیش معلوم است که مثلاضخامت گنبدبادهانه مشخص درهرنقطه چه اندازه است به همچنین ارتفاع شکل انحناآن رابرحسب پیمون تعین می کنند درهرحال معماری ایرانی باتضمین کافی کاربرافزودطرح محاسبه اجراآنرادرآن واحدانجام می دهد بدون آنکه ازنااستواری یابی اندامی آن نگرانی داشته باشند پیمون های معماری ایران ازکهن ترین روزگارتابه کنون بکارمی رفته وسینه به سینه ازپدربه پسررسیده تاکنون هم پاییده است ودرهرنقطه ایران معماری سنتی رواج داردومثل صدهاسال پیش رعایت می شود.

مسجد

درمیان اندامهای درون شهری هرشهروروستا نیایشگاهی داردجای ویزه خودراداردوازاندامهای دیگرنمایانتروچشم گیرتربوده است ودرهمه جادردل آبادی قرارمی گیرد.

نیایشگاه بزرگترین ساختمان آبادی بوده ودرآغازنیازی به آن نبوده است خودبه خودنگاه هرگذرنده ای رابه خودجلب می کند.مسجدبردیگرنیایشگاههاهمان برتری راداشته که اسلام بردیگرکیشهاچنان خوب بوده وهست که آذینهارامی آرایدنیازی به ستایش نیست وهنراسلامی درآن بنیادشده است.(نخستین مسجدی که به دست پیامبر بزرگوار ماباهمکاری یاران گرامیش درمدینه ساخته شده والگوی مسجدهای بیشماری شده است ).

بهمین آفریده واپسین فرستاده پروردگارچون مدینه رابافروغ ایزدی خود روشن ساخت.

یاران خویش فرمودند:دل نزدیکترین کوهپایه رابشکافندوسنگهای آن رابشکافندپستای(نوارسطوح نازکی ازکاشی)ساختمان رافراهم.این مسجدساده اماباشکوه دارای پنج کوچه ویک ستون 4ایوانچه2راهروکناری که ایوانچه هارابه شبستان می پیمودننددو گرمخانه کشیده دارد ودرکنار آن پیشنمازیا نگهبان ساخته شده است ساختمان دیگری به آن نجسپیده است.

دیوارمسجد مدینه ازسنگ لاسه وآسمانی آن تیرپوش بوده دیوارهای مسجد ازچینه خشت خام پوشش آن سغ وجزدر لبه رخبام خشت پخته درآن بکارنرفته .پوشش کوچه های شبستان طاق آهن بابیزتند وچغدهای زیرآن بیزکندو ایوانچه هانیم گنبدکف شبستان بجای خشت پخته ولویینه است.

درمعماری ایرانی هرگاه چندکوچه طاق پوش درکنارهم قرارگیرنددهانه کوچه میانی بیش ازکوچه های دیگراست.وازدهانه کوچه های دیگرکم کم کاسته می شودکوچه کناری که طاق آن روی دیوار پرت یادیوار که پشت آن آزاداست می نشیندکمترین دهانه رادارد.ازرانش طاق کم کم کاسته می شود.وکاربهره گیریو کار بهره گیری ازساختمایه های بوم آورد دراین مسجدبجای کاه درکاهگل زازآسیاب شده بکار برده اندواندودهاراازآسیاب موریانه برکنارکرده اند.

مدرسه

بعدازمسجدمهمترین بنای عمومی از ساختمان درون شهری مدرسه است .دراینجابفقط به ذکراندامهای اصلی مدرسه می پردازیم فضاهای آموزشی درایران درواقع سه نوع بوده است.

1.مکتب خانه : مکان خاصی نداشته درخانه بالاخانه سرکوچه یادرخانه ملا بوده ومقدمات الفباقران وخواندن رادر آن فرا می گرفتند.

2.مدرسه :در دو سطح بوده یکی مقدماتی شامل صرف ونحوادبیات فارسی علوم فقهی که درواقع این مقطع حکم مدرسه متوسط راراشته است .

دوم درس خارج :دربعضی ازقسمتهای بنای مدرسه برای درس خارج یادرس تخصصی مکانی درنظر گرفته شذه است درس خارج منحصر به مباحث مذهبی نبوده ودرسهای مثل ریاضیات موسیقی و....نیز درآنهاتدریس می شده است افرادی مثل بوعلی ذکریای رازی وصدها دانشمندبزرگ اسلامی ازاین مدارس بیرون آمده اند .

مدرسه به دلیل شرایط کسانی که درآنجا به تحصیل می پرداختند فضاهای مختلفی داشته است طلبه هابامبلغ کمی که دراختیارمدارس قرارمی گرفته زندگی مختصری داشته اند واین خیلی خوب بوده وباعث می شده است تاکوشاوزحمتکش شوندورنج مردم کم درآمد رابفهمند به آنهاحجره ای کوچکی می دادندکه خودحجره آپارتمان یک نفره وکاملی بود.

داخل مدرسه حیاطی سرسبز باحجره هاوایوانهای دراطراف داشت جای سمینارهادرایوانهای مدارس بودبحث دونفره درپیشخان انجام می شد.

ایوانچه جلوی حجره ها محل بحث بودمباحث علمی گاهی به دعوانیز کشیده می شدکه درپایان بعدازحلاجی مسئله دوباره باهم روابط دوستانه داشتند .

قسمتی نیزبرای درس خارج که سطح تحصیل آنهابالاتر ازطلبه های معمولی بوده درنظرگرفته می شد (طبقه همکف برای طلبه هاوطبقه اول برای طلبه های سطح خارج).

ترکیب فضای مدارس به این صورت بوده است :به طورکلی یک حیاط درونگرابرای اینکه تمرکزحواس داشته باشندکه حجره هاوایوانهادورآن قرارمی گرفته است.درادامه به برسی مختصراین عناصر میپردازیم:

حجره

حجره یااتاق طلبه هامعمولادارای یک ایوانچه وپستوبوده که شکل های گوناگونی داشته است.گاهی اوقات پستوهادوطبقه بوده است قسمت پایین آن آشپزخانه برای اتاقهای اضافی وطبقه بالای آن محل دنجی هم برای استراحت مطالعه نورگرفتن بوده است.

حجره هامعمولابرای یک نفروسه نفربوده هیچکدام ازآنهاروبه ساختمان مدرسه ساخته نشده است همانطورکه گفته شدحجره های طبقه اول برای طلبه های درس خارج که ارتباط کمتری باطلبه های دیگر داشته هندبوده است .دربیشتر مدارس ایوانچه های جلوی حجره طبقه اول به راهرو تبدیل شده ودرجلوی حجره ها راهروودرپشت آنها نیزپستو هاقرارگرفته اند.

دربیرون مدرسه فقط چندمغازه جهت فروش کاغذدوات صحافی و...بوده است بقیه چیزهاراازبازارتهیه می کردند.

غذاراازبیرون تهیه می کردندچون اجاقچه ای درحجره نداشتند.

دربیرون باگوشه ای ازمدرسه سرویس بهداشتی مثل توالت جوی آب و...قرارداشته است لباسهارادربیرون ازمدرسه می شستند.

درمدارس خیلی خوب تاسیسات رابیرون می گذاشتند مدرسه خان شش دستگاه سرویس داشته که درزیر زمین دربیرون مدرسه قرارداشت.

مدرس

در اغلب مدارس یکی می باشداستاددراین محل درس می داد.بعضی ازمدارس مثل مدرسه خان پنج مدرس داشته که یکی متعلق به ملاصدراوچهارعدددیگر برای دیگران بوده است.غیرازاین هرمدرسه یک مسجدنمازخانه یاکتابخانه ای داشته که دربعضی هابجای کتابخانه درمدرس گنجه ای برای نگهداری کتاب درنظرگرفته می شده است.

قدیمی ترین مدرسه که تابحال چندبار بازسازی شده است مدرسه فخریه سبزوار درشهرشیعه نشین سبزوارمی باشداصل مدرسه اززمان فخرالدوله دیلمی است باوجوداینکه بازسازی شده است ولی شکل کلی اولیه رادارد اتاقهای آن درحال حاضر درازهستندتناسب منطقی ندارند.ابعادآن چیزی درحدود1مترو2.5متراست که نشان می دهدپستویاایوانچه یاهردوراداشته که واردحیاط می شده است .

مدارس زیباومتعددی درایران بجای مانده است .آنهامدرسه خبائیه خرگرداست زمان ساخت آن قبل از مدرسه خان بین سالهای 842تا847هجری بوده است.

خرگردبین خاف وجام است .این کارتوسط قوام الدین شیرازی وبعداوپسرش غیاث الدین ساخته شده است.این مدرسه بنام غیاث الدین پیراحمدخافی وزیر شاهرخ نامگذاری شده است درمیان مدارس ایران در دقت تنوع درکاروپلان تنوع داشته وکاملترین نمونه است.

درپلان برجستگیهاوتورفتگیهای زیبای دارد.بیرون زدگی هارانهازوتورفتگیهاراتخیرمی گویند.حجره های آن دوطبقه هستند.

ازلحاظ نوع وکاربندیها و مقر نس یک اثر فوق العاده است.مقرنسهای ان بعضی بصورت پتکانه و بعضی به صورت چفت اویز (اویخته به سقف )می باشد.این بنا در مجموع یک موزه هنری است.

آشنایی با معماری اسلامی ایران

مطالب مشابه :