توسعه پایدار شهری در ایران

جمعیت انسانها روی کره زمین رشد صعودی شتابانی را به خود گرفته است و با توجه به اعمال خودسرانه و خودخواهانه بشریت در روی کره زمین باعث ایجاد آلودگیهای مختلف و تهدیدی برای خود انسانها و دیگر موجودات ساکن آن شده است. امروزه با توجه به آلودگیهای متفاوتی که به علل گوناگونی از جمله فرایند صنعتی شدن، استفاده بی رویه و غیراصولی از منابع و... بر روی این کره خاکی بوجود آمده، رشد زیاد جمعیت و کمبود منابع برای ادامه زندگی نسل حاضر و نسلهای آینده، باعث ایجاد تغییراتی در دیدگاهها و نقطه نظرات توسعه شده است. دیدگاهی که در کنار رسیدن به توسعه اقتصادی- اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی انسان، ارزش و اعتباری ویژه برای حفظ کیفیت محیط زیست انسانها و سایر موجودات قائل است. در بحث برنامه ریزی شهرها که محیط زندگی عده کثیری از انسانها می باشند نیز مباحث تئوریک و عملی این نظریه وارد شده است واژه توسعه پایدار در مفهوم گسترده آن به معنی اداره و بهره برداری صحیح و کارآمد از منابع پایه، طبیعی، مالی و نیروی انسانی برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب است که با بکارگیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل امروز و آینده بطور مستمر و رضایت بخش امکان پذیر می شود.

نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحث های طرفداران محیط زیست درباره مسایل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهری است. این نظریه موضوعهایی از قبیل جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری و ناحیه ای، کاهش ظرفیهای تولید محلی، ناحیه ای و ملی، حمایت از بافتها و عدم حمیت از توسعه های زیان آور و از بین بردن شکاف میان فقر و غنی را مطرح می کند. همچنین راه رسیدن به این اهداف را برنامه ریزیهای شهری- روستایی، ناحیه ای و ملی که برابر قانون، کنترل کاربریها و کنترل بیشتر در شهر و روستاست می داند، این نظریه به مثابه دیدگاهی راهبردی به نقش دولت در این برنامه ریزیها اهمیت بسیاری می دهد و معتقد است دولت باید از محیط زیست شهری حمایت همه جانبه ای کنند توسعه شهری پایدار سلامت اجتماعی و اکولوژیکی بلندمدت شهرها را بهبود می بخشد بر این اساس راستاهای اصلی پایداری شهری باید زمینه هایی از قبیل احیاء سیستمهای اکولوژی بومی و طبیعی، اقتصاد پایدار، کاربری فشرده و با کارایی بیشتر، وسیله نقلیه شخصی کمتر دسترسی آسانتر، استفاده درست از منابع، حفظ فرهنگ بومی و محلی، مشارکت مردمی و خودبجوش، اکولوژی اجتماعی سالم، مسکن و محیط زندگی مناسب را دربرگیرد.

حال به توضیح اجمالی هر یک از موارد ذکر شده فوق پرداخته و به مقایسه آن با وضع کنونی ایران می پردازیم:

● زنده نگه داشتن سیستم های بومی و طبیعی

در این خصوص باید به نوع پوشش گیاهی که در شهرهای مختلف با شرایط طبیعی (آب و هوا، جنس خاک) گوناگون کاشته شده است توجه کنیم گرچه بسیاری از مناطق شهری به خاطر کف پوشها، ساختمانها و حتی گیاهان غیربومی کاملا مصنوعی به نظر می رسند، با وجود این تقریبا در هر شهری می توان مقداری از عناصر مربوط به اکوسیستم اولیه را یافت که قابل احیاء و حفاظت می باشد بطور کاملا مشخص مشاهده می شود که در تمامی شهرهای ایران برای تزئین شهرها و ایجاد فضای سبز شهری از یک نوع درخت، چمن، گل و... استفاده می شود که این امر در برخی شهرها باعث شده است که برای حفظ کیفیت و نگهداری این فضاها و گیاهان متحمل هزینه های زیادی شده و علاوه بر این به تدریج شاهد از بین رفتن گونه های بومی در شهرها و مناطق مختلف ایران می شویم.

اقتصاد با ثبات هم در توسعه شهری امری است لازم باید توضیح داد که منظور ایجاد اقتصادی است که سلامت بلندمدت نظامهای انسانی و طبیعی را ارج نهد ولی از نظر کلی یک اقتصاد منطقه ای پایدار باید حول سه محور متمرکز باشد: اولا یک اقتصاد احیاء کننده باشد یعنی اقتصادی که به احیاء خسارات اجتماعی و زیست محیطی گذشته پرداخته و از بروز مشکلات جدید جلوگیری کند. دوماً اقتصادی انسان گرا باشد یعنی بتواند نیازهای واقعی انسان را تأمین کرده و کار معنی دارد در مقابل دستمزد معقول برای مردم تأمین کند. ثالثا باید اقتصادی محلی باشد یعنی بر حاکمیت محلی، سرمایه گذاری محلی، استفاده از منابع محلی، تولید برای بازارهای محلی تأکید داشته باشد چرا که تولید برای بازار محلی باعث کاهش هزینه و قیمت تمام شده محصول می شود. با این تفاسیر برنامه ریزی شهری در ایران نتوانسته است به این مطلب دست پیدا کند به عنوان نمونه شهرهایی که با اهداف خاصی در دوره هایی ایجاد شدند که از نظر اقتصادی متکی به منبعی خاص بودند بعد از اتمام منبع مورد نظر (مثل نفت) شهرها نیز اهمیت خود را از دست دادند و در واقع در برنامه ریزی، اقتصاد شهرها براساس پایه های استواری شکل نگرفته بود و حتی بعد از پایان یافتن نقش اولیه شهرها، ظاهراً نتوانسته اند برای آنها نقشهای اقتصادی جایگزین و در عین حال پایدار تعیین کنند که به نفع مردم شهر باشد در این مورد می توان به شهرهای دیگری از قبیل زاهدان که در دوره ای خاص از تاریخ ایران با اهداف نظامی و به دلیل تأمین منافع قدرتهای استعمارگر شکل گرفته و ایجاد شده اشاره کرد و یا مسجد سلیمان که حتی با وجود منابع نفتی فراوان وضعیت بسیار نامناسب دارد حال چه رسد در زمان پایان نفت؟

● کاربری فشرده با کارایی بیشتر

بدون شک الگوی کنونی توسعه شهری، زمین و محیط اطراف شهرها را به صورت ناکارآمد به مصرف می رساند در این رابطه می توان به تمرکزگرایی در شهرهای ایران اشاره کرد.

برنامه ریزیهای شهری که در ایران انجام شده اند در نهایت منجر به شکل گرفتن شهرهایی با تمرکز بالای جمعیت و فعالیت شده اند که بدون توجه به منابع و امکانات محیط زیست محیطی و منطقه پشتیبان حیات همچنان رشد سرسام آور و بیمارگونه خود را ادامه می دهند رشدی که انواع آلودگیها و خطرات زیست محیطی را برای شهرها، مناطق اطراف آنها و حتی سراسر کشور ایجاد می کند.

در واقع بحث تمرکزگرایی و متمرکز شدن بیش از حد فعالیت ها و امکانات و جمعیت در شهرها در واقع مساله ای است که به ناپایدار شدن هرچه بیشتر شهرها منجر می شود.

به عنوان مثال تمرکزگرایی در تهران که از قبل از انقلاب شروع شده و بعد از انقلاب نیز ادامه یافته است پس از مدتی به تدریج آثار و نتایج سوء وزیانبار آن نمایان شد.

تمرکز سرمایه و صنعت، تمرکز خدماتی باعث بروز ساختارهای شغلی کاذب و فعالیتهای ناسالم شده که از پیامدهای بعدی تمرکزگرایی بود. ایجاد چنین روند تمرکزگرایی شدیدی نشان از عدم تعادل در زمینه های جمعیتی و اقتصادی در سطح کشور دارد.

درباره حمل و نقل نیز باید گفت از آنجایی که در شهرهای ایران سیستمهای حمل و نقل عمومی، برنامه ریزی و عملکرد مشخص و منطقی ندارد این عبارت عملاً برعکس صادق است یعنی وسیله نقلیه شخصی بیشتر منجر به دسترسی بیشتر و آسانتر می شود و اصولاً شهروندانی که از نظر مالی دارای وضعیت مناسب هستند به سیستم حمل و نقل عمومی چندان اهمیتی نمی دهند و این قشر که معمولاً بیشترین رفت و آمدها را در شهرها دارند ترجیح می دهند که از وسیله نقلیه خصوصی استفاده کنند.

سیستمهای کنونی حمل و نقل مجموعه ای پیچیده از مسایل شهری نظیر آلودگیهای هوا، مشکلات روحی و روانی، ازدحام، فرسودگی، گسترش بی رویه تخریب اکوسیستمها و جداسازی اجتماعی را به دنبال داشته است.

استفاده درست از منابع عمومی موجب کاهش آلودگی ها و حرکت به سوی پایداری است.

به این معنی که توجه بیشتر به جریان انرژی و مواد از طریق جامعه انسانی و برنامه ریزی جهت استفاده معقول است. در این مورد می توان به عنوان مثال به عملکرد سیستم جمع آوری زباله در شهرهای ایران اشاره کرد که سیستم جمع آوری زباله در شهرهای ایران (علیرغم پیشرفتهای جهانی در این زمینه) پیشرفتی نداشته است و نتوانسته بهبودی در روند جمع آوری و بازیافت زباله ها و استفاده مجدد آنها ایجاد کند.

همین طور برنامه ریزی در ایران از نظر برنامه ریزی فرهنگی، اجتماعی که بتواند در نحوه استفاده از منابع، میزان زباله، کاهش تولید آن، بازیافت و ... به شهروندان آگاهی بدهد و الگوی مصرف آنها را تا حدودی تعدیل کند ناتوان بوده است.

● حفظ فرهنگ بومی و محلی:

قوت و اعتبار منطقه شهری بیشتر در سنن فرهنگی و رابطه خاصی که ساکنین آن با یکدیگر و با زمین برقرار می کنند نهفته است فرهنگ و تاریخ بومی و محلی پایداری و بقاء را بالا برده و بنابراین در حفظ و اعتلای آنها باید کوشید.

فرهنگ شهرهای مختلف را می توان با شیوه های گوناگون حفظ کرد چرا که در فرهنگ سنت هر شهر مسایل گوناگون تجلی می یابد مثل فعالیت اقتصادی غالب، صنایع دستی، زبان، خوراک، پوشاک و ساخت و ساز.

اما در مباحث مبوط به برنامه ریزی شهری آنچه که در اولین نگاه فرهنگ یک شهر را نمایان می سازد و بیش از سایر موارد خودنمایی می کند نحوه ساخت و سازهاست.

برنامه ریزی؛ برنامه ریزی پایدار شهری است که بتواند در عین انجام فعالیت های بهسازی و نوسازی در بافت های قدیمی و ایجاد تغییرات در شهرها به تناسب تغییر الگوی مصرف و نیاز آنها ملزم به حفظ ارزشهای تاریخی و فرهنگی آن شود. گاهی روند مداخله های انجام شده در بافت های قدیمی و فرسوده برخی شهرها حاکی از این است که هدف اصلی ایجاد تغییرات در کالبد آن به دلیل خدمات رسانی بهتر و راحت تر در بافتهای قدیمی شهرها بوده است و نگهداری محله های قدیمی به دلیل ارزشهای مدنی و تاریخی آنها که می تواند جزئی از پیشینه تاریخی و هویت یک فرهنگ و ملت محسوب شود درنظر گرفته نشده است.

بافت به عنوان شبکه به هم پیچیده روابط کالبدی به یادگار مانده از نسلهای پیشین دارای ارزش است و می باید مورد احترام قرار گیرد.

در اکثر شهرهای ایران دیده می شود که چگونه مداخله های بدون برنامه ریزی در بافتهای قدیمی، اجتماعات محلی را که در آن افراد با یکدیگر روابط همسایگی خوبی داشته اند از هم گسیخته است و یا اینکه چگونه این مداخلات در رفتارهای اقتصادی محله تغییرات نامطلوب داشته که منجر شده در حاشیه قرار بگیرند.

● مشارکت مردم در سلامت اجتماعی

یکی از مهمترین اجزاء پایداری شهری و ایجاد دموکراسی عملی بیشتر در سطح محلی و منطقه ای است که به نوبه خود می تواند موجب بوجود آمدن تغییرات مثبت دیگر باشد. در این زمینه هم برنامه ریزی شهری در ایران موفق نبوده است زمانیکه محتوای طرح های جامع و کلان را مطالعه می کنیم بزرگترین خلاء که در این طرحها مشاهده می شود جای خالی مشارکت مردم است. اکولوژی اجتماعی هم اگر سالم باشد به پایداری کمک می کند.

سلامت اجتماعات انسانی در یک منطقه شهری را به مراتب مشکلتر از اکولوژی طبیعی می توان درک کرد... تحقق یک اکولوژی اجتماعی سالم و پایدار به معنی جستجوی موقعیتهایی است که بتواند اجتماع انسانی موقعیت و شرکت در قدرت را ارتقاء بخشد.

اکولوژی اجتماعی سالم را می توان در ارتباط با محیط زندگی مناسب مورد بررسی قرار داده و از سوی دیگر به این مطلب نیز توجه داشت که زمانیکه در روند برنامه ریزی، منافع تمامی طبقات اجتماعی فرهنگی را درنظر داشته باشیم و خواسته ها و ارزشهای آنها را در برنامه ریزی لحاظ کنیم می توان به داشتن جامعه ای امیدوار بود که اعضاء آن به شهری که در آن زندگی می کنند تعلق خاطر داشته باشند، شهری که در آن احساس راحتی کنند.

با وضعی که در شهرهای ایران وجود دارد نمی توان گفت که شهرهای ایران به طور کامل توانسته باشند به اکولوژی اجتماعی سالمی دست یافته باشند.

یکی از اهداف اصلی بوجود آمدن شهرها ایجاد مکانهای مطلوب برای زندگی ساکنین آن است و چنانچه چنین مکانهایی وجود نداشته باشد یا به علت گرانی آنها قابل دسترسی نباشد در این صورت نظام شهری دچار مشکل خواهد شد.

با درنظر گرفتن این توضیح و ترسیم شهرهای ایران در ذهن، یکی از مسایل شهری که طرح می شود مساله اسکان غیررسمی است برنامه ریزی شهری در ایران آیا در جهت ایجاد مسکن و محیط زندگی خوب برای ساکنان شهرها موفق بوده است؟ در کشور ما نیز اسکان غیررسمی با رشدی سریعتر از رشد شهرنشینی به تعبیری رسمی، مواجه بوده. برآورد می شود که یک پنجم جمعیت شهری در اینگونه سکونت گاهها مستقر باشند.

البته همه می دانیم که در ایجاد مساکن غیررسمی در شهرها جدای از نحوه برنامه ریزی شهری عوامل دیگری از داخل یا خارج از شهرها در روند اسکان موثرند.

● با برنامه ریزی شهری پیشرفته فاصله داریم

در مجموع با توجه به مطالب بالا می توان نتیجه گرفت که شهرنشینان در شهرهای مختلف به اقتضای شرایط محیطی، اجتماعی و اقتصادی خاصی که دارند نیازهای متفاوتی با یکدیگر داشته و از آنجایی که برنامه ریزیهای گوناگون و متنوع نیز لازم است تا (برنامه ها و طرحهای تصویب شده) بتواند به بهترین صورت ممکن پاسخگوی نیازهای شهرنشینان باشد و بدون ایجاد کمترین آسیب ها و داشتن کمترین پیامد منفی چه از نظر اقتصادی - اجتماعی و چه از نظر زیست محیطی، به ارتقاء کیفیت زندگی شهرنشینان بپردازد.

اما بررسی محتوای طرحهای مختلف شهری که در ایران تهیه می شود بیانگر این مطلب است که بین برنامه ریزی شهری در ایران و اصول توسعه پایدار شهری که در بالا ذکر شده است تفاوت چشمگیری وجود دارد و براحتی می توان دریافت که فرآیند کنونی برنامه ریزی شهری در ایران در چارچوب اصول توسعه پایدار جای نداشته و ندارد.

برنامه ریزیها در ایران براساس یک طرح با محتوای از پیش تعیین شده با چارچوب غیر قابل انعطاف و ثابت و معین برای تمامی شهرها شکل می گیرد، با این وضعیت مسلماً در برنامه ریزیهای شهری در کشور با مسایل و مشکلات عدیده ای مواجه می شویم که این نکته را در ذهن تداعی می کند که روند برنامه ریزی شهری در ایران در قالب اهداف توسعه پایدار و اصول پایدار آن حرکت نمی کند و از اهداف موردنظر این توسعه فاصله دارد.

توسعه پایدار شهری در ایران

مطالب مشابه :

مفاهیم کلیدی در مطالعات شهری: مکتب شیکاگو

ترفند مدیریتی یک شهردار - بسیار جالب

چالش ها و موانع برنامه ریزی توسعه منطقه ای در ایران

آموزش نرم افزار spss

برنامه ريزي براي بهسازي بافت هاي نابسامان شهري

توسعه پایدار شهری در ایران

رسانه ها و جرایم

شهرسازی