تعلیم و تربیت در اسلام

متفکر شهیداستادمرتضی مطهّری

مقدمه:

بحث ما درباره ی تعلیم و تربیت دراسلام است. تعلیم و تربیت، بحث ساختن افراد انسانهااست. یک مکتب که دارای هدفهای مشخص است و مقررات همه جانبه ای دارد و به اصطلاح سیستم حقوقی و سیستم اقتصادی و سیستم سیاسی دارد، نمیتواند یک سیستم خاص آموزشی نداشته باشد. یعنی مکتبی که می خواهد در مردم طرحهای خاص اخلاقی، اقتصادی و سیاسی را پیاده کند.

دعوت اسلام به تعلیم و تربیت:

نیازی نیست که راجع به دعوت اسلام به تعلیم و تعلّم بحثی بکنیم، زیرا امر واضحی است. باید درحدود علم اسلامی و تعلیمات اسلامی بحث کنیم که آن علمی که اسلام دعوت می کند چه علمی است، والّا همین که در اولین آیات وحی می فرماید:اِقرَأبِاسمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق، خَلَقَ الاِنسانَ مِن عَلَق، اِقرأوَرَبُّکَ الاَکرَمُ،اَلَّذی عَلَّمَ بِالقَلَمِ، عَلَّمَ الاِنسانَ مالَم یَعلَم، بهترین شاهد است بر عنایت فوق العاده اسلام به تعلیم و تعلّم.(قلم مظهر سواد و نوشتن است)

همچنین پیغمبر اکرم فرمود: بِالتَّعلیمِ اُرسِلَتُ من فرستاده شدم برای تعلیم. در آن داستان معروف که وارد مسجدشان شدند و دو حلقه جمعیت دیدند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلّم، فرمود: کِلاهُما عَلی خَیرٍ هردو کار خوب می کنند ولی من برای تعلیم فرستاده شده ام. و بعد خود حضرت آمدند درآن جمعی که مشغول تعلیم و تعلّم بودند نشستند.

تمرین ضبط نفس

یکی از مهمترین خصوصیّات شکلی که اسلام به عبادت داده مسئله تمرین ضبط نفس در هنگام عبادت است. نماز واقعاً عبادت جامع و عجیبی است. البته این خصوصیّت درحج هم هست ولی به صورت دیگری، یعنی همانجا که انسان مُحرِم می شود خود را ضبط می کند و [و از برخی امور]منع می نماید و تمرین [ضبط نفس] می کند. روزه هم همین طور است، البته به شکل دیگری.

درتمام مدت نماز، خوردن نباید صورت گیرد. نماز بسیاری از اصول تربیت اسلامی را در خود گنجانده است. خوردن و آشامیدن درآن ممنوع است؛ خندیدن، آن را خراب می کند؛ گریستن برای غیرخدا، برای هر موضوعی از موضوعات دیگر خرابش می کند، زیرا درحال نماز انسان باید برتمایلات خود ازقبیل خندیدن و گریستن مسلّط باشد وخود را نگهدارد؛ هرموجب شدیدی برای گریستن باشد نباید بگرید. به چپ و راست متمایل شدن و نگاه کردن، نماز را باطل می کند. این یک حالت انضباط جسمی و روحی است؛ جسمی مثل همین که درحال نماز به چپ و راست یا پشت سرنگاه نکنید، از نظر روحی هم نباید اسیر احساسات بشوید. درآن حال اگر کلامی که از نوع کلام آدمی است، یعنی از کلامهایی که دو انسان باهم می گویند بر زبان انسان جاری شود نماز را باطل می کند، تا چه رسد به آنچه که به اصطلاح مُحدِث است یعنی باعث زوال طهارت می شود، نظیر خوابیدن.

تسلط بر نفس:

راجع به مسئله اراده و به تعبیر دیگر تسلّط برنفس و مالکیّت نفس، آنچه که در دستورهای اسلامی در این زمینه رسیده است تحت عنوان تقوا و تزکیه ی نفس، آنقدر زیاد است که ضرورتی ندارد ما به عنوان یک شاهد، دلیل بیاوریم که بله، در اسلام به مسئله تقویت اراده توجه شده است. همینقدر برای اینکه نمونه ای به دست داده باشیم، جمله ای را از نهج البلاغه نقل می کنم که جمله ی بسیار عالی و زیبایی در این زمینه است.

امیرالمومنین تعبیری دارند؛ اول درباره ی خطا و گناه می فرمایند: «مَثَل گناهان، مَثَل اسبهای چموش است که اختیار را از کف سوار می گیرند».

می دانیم گناه از آنجا پیدا می شود که انسان تحت تأثیر شهوات و میلهای نفسانی خودش برخلاف آنچه که عقل وایمانش حکم می کند، عملی را انجام می دهد. ایشان می فرمایند حالت گناه، حالت از دست دادن انسان مالکیت نفس خود راست. آن وقت در مورد تقوا که نقطه ی مقابل آن است می فرماید: «ولی مَثَل تقوا، مَثَل مرکبهای رام است که اختیار مرکب دست سوار است نه اختیار سوار دست مرکب. یعنی او فرمان می دهد، این عمل می کند؛ لجامش را به هر طرف متمایل کند، به همان سو می رود بدون آنکه لگدپرانی و چموشی کند».

و هیچ مکتب تربیتی در دنیا اعم از مادی ی الهی پیدا نشده است که بگوید خیر، تقویت اراده یعنی چه؟! انسان باید صددرصد تسلیم میلهای خودش باشد و هرطور که خواهش نفسانی او حکومت کرد، همانطور عمل کند. بله، مردم اینجوری در دنیا زیادند اما یک مکتبی که مدعی تربیت انسان باشد و از این اصل طرفداری بکند وجود ندارد. سارتر و امثال او(اگزیستانسیالیستها) چیزهایی گفتند درموضوع آزادی که نتیجه ی منطقی حرف آنها همین بود، و به آنها در این زمینه خیلی انتقاد کردند، و لهذا کم کم کار به جایی رسید که در خود اروپا اگزیستانسیالیسم مساوی شد با کامجویی و شهوترانی و لاابالیگری و بی بندو باری. ولی بعد آنها هم در مقام توجیه برآمدند که نه، از مکتب ما سوء استفاده کرده اند، مکتب ما چنین چیزی نمی گوید.

تعلیم و تربیت در اسلام

مطالب مشابه :

تعلیم و تربیت در اسلام (1)

تعلیم و تربیت در اسلام

خانواده و اهمیت آن در اسلام...

« تعلیم و تربیت دختران نوجوان در آینه ی اسلام »

تعليم و تربيت از ديدگاه پيامبر اسلام

تعلیم وتربیت از دیدگاه اسلام

ادامه خلاصه كتاب « تعلیم و تربیت در اسلام

تعلیم و تربیت اسلامی