باغ نگارستان

باغ نگارستان در سال ۱۱۸۷ هجری شمسی (۱۲۲۲ ه.ق)، آغاز قرن نوزدهم میلادی، در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار، خارج از خندق محدوده مرکزی ارگ برای رهائی از گرمای تابستان تهران ساخته شد.جیز موریه در سفرنامه خود نوشته است: ”دو عمارت ییلاقی در تهران است، یک قصر قاجار و دیگری نگارستان که تازه بنا می‌کنند. قرار بر این بود که این باغ یکی از قصرهای بیرونی سلطنتی باشد، از این‌رو در یکی از اطاق‌ها آن نقاشی بزرگ ترسیم شده بود که مجلس سلام فتحعلی‌شاه را نشان می‌دهد.براساس نقشه ترسیمی عبدالغفار که در سال ۱۸۹۱ میلادی تهیه شده است، حد شمالی آن به زمین‌های بایر، حد شرقی آن با توجه به موقعیت اصطبل جناب اعتمادالسطنه و چند قطعه اراضی بی‌نام به خیابان دروازه شمیران، حد جنوبی آن به جلوخان باغ نگارستان (میدان بهارستان) و حد غربی آن نیز به یک خیابان بی‌نام منتهی می‌گردد. چنین به‌نظر می‌رسد که بخشی از اراضی ابتیاعی در حد غربی نیز با استناد به فضای سرسره جزء باغ باشند که احتمالاً در زمان تهیه نقشه معمور نبوده‌اند.دیولافوا پس از دیدار از این باغ می‌نویسند: ”این بنا سر در بزرگی دارد که در جنبین آن دو قراولخانه واقع شده و سربازان مستحفظ در آن منزل کرده‌اند.“ در پشت سر در اصلی باغ، در قسمت جنوبی آن قرار داشت که دو طبقه بود. در طبقه بالا سه اتاق و در طبقه پائین دو اطاق ساخته بودند. در مقابل این سر در روزهای عید قربان، شتر قربانی می‌کردند. ”چون از این سر در می‌گذشتیم و به داخل باغ به طرف شمال می‌رفتیم خیابانی شمالی و جنوبی آن سر در را به داخل باغ می‌پیوست و در حاشیه این خیابان و در طول آن اطاق‌های متعدد ساخته شده بود که گچبری‌های بسیار چشمگیر داشت. چون به مرکز باغ می‌رسیدیم ابنیه اصلی این قصر در آنجا بود و مشهورترین این ابنیه عمارت حوضخانه است که نام دلگشا داشت و آن را درست در وسط این باغ ساخته بودند. در همین ساختمان است آن تالار سلام پادشاهی که در دو طرف آن پرده نقاشی مجلس سلام مذکور در فوق جلوه‌گری می‌کرد.“ تالار مهم دیگر این مجموعه قلمدان نام داشت که گفته شده است به همراه تالار دلگشا به آینه‌کاری‌های ظریف، نقوشی مطلا، درهای ارسی، تزئینات و اشیاء گرانبها مزین شده بود.بر دیوارهای هر تالار، تابلوهای بسیار نفیس اثر استادان مشهوری چون میرزا بابا نقاش، عبدالله‌خان نقاش‌باشی، استاد میرزاجانی و مهرعلی آقا نقاش نصب شده بود و گویا به خاطر وجود همین آثار گرانبها بود که بر این مجموعه نام نگارستان نهادند. از دیگر بناهای آن مجموعه می‌توان به حمام در ضلع شمالی و غربی و گل‌خانه بزرگ در ضلع شمال‌غربی که به نارنجستان معروف بود، اشاره کرد.آب باغ از دو نهر مشهور آب کرج و نهر اوین (احتمالاً قنات حاج علیرضا) تأمین می‌شده است؛ آب قنات حاجی علیرضا علی‌الاتصال از آن‌جا می‌گذرد. گفته شده است که محدوده باغ در زمان صدارت حاجی میرزا آغاسی تغییراتی نموده است. او دستور داد تا علاوه بر حصار اصلی باغ، عمارت نگارستان حصار دیگری بکشند که به حصار دوم باغ معروف شد. این حصار از جانب شرقی پیاده‌روی شرقی خیابان دانشسرای عالی، از سوی غرب، پیاده‌روی خیابان غربی سازمان برنامه، از جانب شمالی منتهی‌الیه خیابان شریعتمدار و از جانب جنوبی نرسیده به پیاده‌روی جنوبی خیابان کمال‌الملک بود و تا سال ۱۳۱۳ قسمتی از حصار دوم وجود داشت .باغ نگارستان با استناد به روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه مورد توجه ناصرالدین‌شاه نبوده است. اعتمادالسلطنه می‌نویسد: ”صبح در خانه رفتم. شاه فرمودند عصر، نگارستان تشریف خواهند برد. در صورتی‌که البته هشت نه سال است که نگارستان تشریف نبردند. نگارستان باغ بی‌صفا نبود.“ فریدالملک همدانی که حدود یک سده پس از احداث باغ از آنجا دیدن کرده است از شرایط نامطلوب بر تالارها این‌گونه یاد می‌کند: ”جای خیلی افسوس است که عمارت به این خوبی و تصاویر اشخاص بزرگ عهد خاقان مغفور عنقریب مضمحل و منهدم خواهد شد“.این‌که سال‌های بعد چگونه این باغ دچار سرنوشت‌های گوناگونی شده است به‌طور دقیق مشخص نیست، اما بنابر نوشته‌های اهل نظر ادامه حیات این باغ و چگونگی تغییرات آن تا حدودی روشن شده است.عیسی صدیق می‌نویسد: ”در سال ۱۳۰۷ شمسی (۱۳۴۷ ه.ق)، که من ریاست تعلیمات عمومی مملکت را برعهده داشتم نگارستان در اثر بی‌‌آبی و بی‌قیدی چند ساله چون صحرای قفری بود که عمارت نیمه خراب مدرسه علمیه در شمال آن قرار داشت. در آن سال برحسب پیشنهاد نگارنده نقشه ساختمان یک مدرسه متوسطه کامل با رعایت سبک معماری ایران و اصول مدرسه‌سازی توسط مهندس مارکف تهیه و اجراء شد.بعداً دو آپارتمان در حد انتهای شمالی نگارستان برای سکونت معلمان فرانسوی و در شمال مدرسه صنایع مستظرفه عمارتی سه طبقه برای تأسیس شبانه‌روزی. شاگردان آغاز شد ولی نیمه تمام ماند.حوض‌خانه عمارت نگارستان. نقشه خیابان‌بندی و چمن‌کاری و درخت‌کاری را سید علی‌اکبر باغبان تهیه کرد و گودبرداری و کودریزی را آغاز نمود.“ با توجه به این موارد می‌توان نتیجه گرفت که باغ نگارستان به روزی افتاده بود که همه و از جمله مارکف به خود جرأت دادند تا ساختمان‌های قدیمی را تخریب و به‌جای آن عمارت‌های تازه بسازند. در جائی‌ اشاره شده است که: ”وقتی دارالمعلمین عالی به نگارستان انتقال یافت مدتی صرف بیرون بردن خاک و سنگ و نخاله بنائی و هموار کردن اراضی شد. سپس عمارات سه‌گانه بدین شرح تقسیم شد: دو آپارتمان شمالی که دارای شش اطاق بود، به دفتر ریاست و مدیر داخلی و دبیرخانه و شورای دارالمعلمین عالی اختصاص یافت. عمارت مرکزی که شامل پانزده کلاس و دو تالار بزرگ بود به محل تدریس و کتابخانه و اجتماعات شاگردان تخصیص داده شد. عمارت جنوبی ساختمانش تکمیل و مخصوص آزمایشگاه‌ها گردید.“آنچه مسلم است کلیه فعالیت‌های آموزشی پیش گفته در عمارت‌های جدید انجام شده است. بنابراین سعی می‌گردد به مواردی از مشخصه‌های معماری این بناها اشاره گردد. احتمالاً اولین تجربه مارکف در طراحی ساختمان‌های آموزشی، باغ نگارستان می‌باشد. گفته شده است: ”مدرسه دارالفنون تا سال ۱۳۰۸ برقرار بود. در این سال میرزا یحیی‌خان اعتمادالدوله قره‌گزلو وزیر معارف وقت بنای قدیم را در هم کوبید و به وسیله مارکف روسی ساختمان نو بنا گذاشته شد. در سال ۱۳۱۳ جناب علی‌اصغرخان حکمت وزیر وقت فرهنگ در جانب شمال و جنوب عمارتی بر آن مزید فرمود.“با توجه به این‌که براساس گزارش صدیق اعلم دستور تهیه نقشه دانشسرای‌عالی در سال ۱۳۰۷ داده شده است، باید گفت که سنگ بنای اولین دانشگاه در باغ نگارستان تجربه شده است. جسارت مارکف در این طراحی از جهاتی قابل توجه است؛ـ در طراحی مدرسه دارالفنون هنوز اصل طراحی بر استفاده از حیاط مرکزی استوار است، در حالی‌که در تجربه باغ نگارستان نه تنها حیاط مرکزی نقشی ندارد، بلکه پاسیوها برای اولین‌بار به کمک طراح می‌آیند.ـ راهرو که در تجربه دارالفنون به بخش حاشیه‌ای عمارت کشیده شده است، در طراحی جدید در مرکز قرار می‌گیرد. شایان ذکر است که در طراحی معماری سنتی ایران راهرو عنصر اصلی و عمده‌ای به شمار نمی‌رود، در حالی‌که این المان برای اولین‌بار در ساختمان آموزشی در سطح عالی تجربه می‌شود.ـ برای اولین‌بار بنای کوشک در باغ مورد غفلت قرار می‌گیرد. طراحی جدید عنائی به این عنصر مهم و حیاتی باغ ایرانی ندارد.ـ معماری مارکف پس از تجربه‌های فراوان با این ویژگی معرفی می‌گردد؛ در نماهای اصل طبقه همکف دارای پنجره‌هائی به شکل مربع مستطیل و در طبقه دوم پنجره‌ها دارای شکلی با قوس ایرانی هستند. در معماری باغ نگارستان در هر دو طبقه پنجره‌ها یکسان و با فرم قوسی دیده می‌شوند.ـ آنچه از یادگاری‌های مدارس گذشته ایران در این بنا دیده می‌شود، نوشتن اشعار با مضمون تعلیم و تربیت می‌باشد. در این خصوص گفته شده است: ”با کمک بدیع‌الزمان فروزانفر ابیاتی برگزیدم و به خط نستعلیق بسیار خوش بر کاشی نویسنده نصب کردم. مثلاً در بالای تالار بزرگ غربی عمارت مرکزی که به کتابخانه تخصیص یافت این بیت از سعدی در کتیبه نوشته شد:
خنک نیک بختی که در گوشه‌ای
به دست آرد از معرفت توشه‌ای
نقشه‌های زیر موقعیت، پلان طبقه همکف و نماهای دانشسرای عالی را نشان می‌دهند.باغ نگارستان در طول حیات خود وقایع سیاسی و فرهنگی گوناگونی را تجربه کرده است:
ـ محمدشاه در باغ نگارستان بر روی تخت طاووس تاج‌گذاری کرد.
ـ میرزا ابوالقاسم قائم مقام، وزیر محمدشاه، در ماه صفر ۱۲۵۱ هجری قمری در زیرزمین عمارت دلگشا کشته شد.
ـ مدرسه صنایع مستظرفه در زمان وزارت حکیم‌الملک تحت ریاست کمال‌الملک در سال ۱۳۲۹ هجری قمری (۱۲۹۵ هجری شمسی) در عمارت حوضخانه گشایش می‌یابد.
ـ نخستین مدرسه فلاحت در زمان مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۸ هجری قمری (۱۳۰۱ هجری شمسی) توسط داشر اتریشی در این مکان تأسیس شد.
ـ در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی به‌عنوان وزارت عدلیه نامیده شد.
ـ در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی به‌عنوان محل دائمی دارالمعلمین و دانشسرای عالی در نظر گرفته می‌شد. بدین ترتیب دو دانشکدهٔ مهم ادبیات و علوم اجتماعی در آن‌جا تشکیل شد.
ـ اولین فرهنگستان ایران در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی در اطاق شورای دانشسرا شکل گرفت.
ـ از سال ۱۳۳۵ هجری شمسی به ترتیب مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه جغرافیا و مؤسسه زبان‌های خارجی در این‌جا به فعالیت علمی خود ادامه دادند.
ـ در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی باغ نگارستان به موسسه تحقیقات اجتماعی واگذار شد.
ـ باغ نگارستان در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی به شماره ۲۰۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ـ پژوهشکده فرهنگ و هنر در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی در باغ نگارستان مستقر شد. در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی این پژوهشکده به مؤسسه پژوهشی فرهنگ و هنر تغییر نام یافت.

باغ نگارستان

مطالب مشابه :